Дәріс №2. Сыбайлас жемқорлықтың түрлері Дәріс мақсаты: сыбайлас жемқорлық түрлерімен танысу, талдау. Дәріс жоспары
- сыбайлас жемқорлық делдалдық шарттар
жүктеу/скачать 23,15 Kb.
|
ЛЕКЦИЯ 2 каз
| - сыбайлас жемқорлық делдалдық шарттар. Әдеттегі азаматтық-құқықтық шарттар-тапсырмалар, комиссиялар, кеңес беру, жәрдемдесу нысанына жиі тартылатын осы мәмілелердің сипатты (әрқашанда өзгеше емес) сипаты делдалдың «жасырын сыйақы» төлеуі немесе жай ғана, өзінің қызметтік жағдайына, байланысына және т.б. байланысты адамдарды сатып алу принципал үшін қалаған шешім қабылдауға әсер етуі мүмкін, мысалы, оған тиімді тапсырыс беру, оның пайдасына ашық мердігерлік сауда-саттық арқылы жүзеге асырылатын және т.б. Принципал деп өкіл атынан әрекет ететін тұлғаны айтамыз.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік құбылыс ретінде әр түрлі елдер мен өңірлерде де әртүрлі себептермен туындауы мүмкін. Зерттеушілер атап өткендей, экономикалық, саяси және әлеуметтік тәртіптің бір типті проблемалары мен міндеттері бар мемлекеттерде бұл себептер ортақ болып табылады. Мәселен, өтпелі кезеңнің экономикасы бар елдер үшін, атап айтқанда осы елдер түріне қазіргі заманғы Қазақстан жатады, сыбайлас жемқорлықтың мынадай жалпы себептерін атайды: экономикалық құлдырау, саяси тұрақсыздық, заңнаманың дамымауы мен жетілмегендігі, билік институттарының тиімсіздігі, азаматтық қоғам институттарының әлсіздігі, сыбайлас жемқорлықтың берік демократиялық дәстүрлерінің жоқтығы". Бұл себептерге сондай-ақ «халықтың басым көпшілігінің саяси мәдениетінің субъектілік түрі..., сот жүйесінің әлсіздігі, халықтың құқықтық санасының дамымауы, пайда табу құқығын елемеу, шенеуніктердің заңға емес, басшылыққа және нұсқаулықтарға бағыныштылығы, заңнаманы бұзған кезде жазасыздық» жатады. Біздің еліміздегі ең кең ауқымда сыбайлас жемқорлықтың таралуының маңызды себептері кедейлік және әлеуметтік қамтамасыз етудің төмен деңгейі, тегін медициналық қызмет көрсетудің қолжетімділігі қиын, нақты әлеуметтік лифтілердің болмауы болып табылады. Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың өсуіне ықпал ететін ерекше себептердің ішінде: "экономикадағы нарықтық қатынастардың жетілмегендігі, заңнамадағы олқылықтар, азаматтардың адамгершілік ұстанымын қалыптастырудағы проблемалар, мемлекеттік аппараттағы парақорлық, құқық қорғау органдары қызметінің тиімсіздігі, соттардың істерді қарауын созу және т .б. деп аталады. Сыбайлас жемқорлықтың таралуын тудыратын себептер объективті де, субъективті де сипатқа ие. Сыбайлас жемқорлықтың объективті себептерінің болуы белгілі бір өкілеттіктер мен қажетті ресурстар берілген және арнайы заңдар мен ережелер негізінде әрекет ететін әр түрлі деңгейдегі әкімшілер желісімен жүзеге асырылатын қазіргі қоғамды басқару процесінің күрделілігі мен көп қырлығымен байланысты. Және мұнда келесі проблемалар бар. 1. Қазіргі заманғы қоғамның нақты өмірі әртүрлі, көпжақты және күрделі, сондықтан іс жүзінде заңдар мен ережелерде іс жүзінде іс жүзінде кездесетін барлық жағдайлар мен коллизияларды көздеу мүмкін емес, бұл лауазымды адамдарға баламалы, оның ішінде өзі үшін пайдалы шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. 2.Іс жүзінде заңдар мен нұсқаулықтар нақты өмірден қалады-олар сыртқы жағдайларға қарағанда айтарлықтай баяу өзгереді, бұл лауазымды адамдарға нұсқаулықтан ауытқып, өз қалауы бойынша әрекет етуге мүмкіндік береді. Әйтпесе, ескірген нормалар мен ережелердің нақты жағдайға сәйкес келмеуі жұмысты тоқтатуы немесе толық тоқтатуы мүмкін. Бірақ бұл мұндай жағдайда администратор басшылық іске зиян келтіріп өзіне тиімді шешімдер қабылдай алады дегенді білдіреді. 3. Қазіргі заманғы қоғамның күрделілігі мен көптүрлілігі барлық деңгейдегі басқарушылардың қызметіне толық бақылау жасауды мүмкін емес етеді, бұл оларға дербес және бақылаусыз шешімдер, оның ішінде сыбайлас жемқорлық жоспарын қабылдауға жиі мүмкіндік береді. Осылайша, қазіргі заманғы қоғамдағы басқару қағидаттары сыбайлас жемқорлық үшін әлеуетті мүмкіндікті объективті түрде қамтиды. Сыбайлас жемқорлықтың даму деңгейіне қабылданатын заңдардың сапасы да әсер етеді: олардың екіұштылығы мен қарама-қайшылықтары шенеуніктердің олар үшін тиімді шешімдер қабылдауы үшін кең өріс туғызады. Бірқатар зерттеушілер сыбайлас жемқорлықтың объективті себептеріне «жеке сектормен салыстырғанда мемлекеттік сектордағы жалақының төмен деңгейі» жатады . Жалпы, егер осы мәселеге арналған көптеген жұмыстарды жинақтаса, өтпелі кезең елдерінде, ал Қазақстан қайталаймыз, дәл осы елдің түріне жатады, сыбайлас жемқорлықтың таралуының басты себептері болып табылады.: - экономикалық құлдырау; - саяси тұрақсыздық; - заңнаманың жетілдірілмеуі; - билік және азаматтық қоғам институттарының дамымауы; - демократиялық дәстүрлердің әлсіздігі; - биліктің ашық еместігі. - сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл процестеріне тиімсіз қоғамдық қатысу. Бұл ретте, осы тізбенің басты себептері биліктің ашық еместігі және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл процестеріне тиімсіз қоғамдық қатысу деп аталады. Биліктің ашық еместігі деп оның жабықтығы, билік қызметі туралы, билік шешімдерін қабылдау рәсімдері туралы ақпаратқа кең бұқараның қолжетімділігінің болмауы немесе шектелуі түсініледі. Биліктің ашық еместігі, сондай-ақ қиыншылыққа, ал, тым болмағанда, халық үшін билік органдарына әсер ету мүмкін еместігіне байланысты. Қоғамдық қатысу - бұл халықтың, азаматтық қоғамның түрлі құрылымдарының билік шешімдерін дайындауға, қабылдауға және орындалуын бақылауға қатысуы. Оны жүзеге асыру үшін биліктің де, сондай-ақ азаматтық қоғам құрылымдарының да өзара ынтымақтастыққа дайындығын тудыратын қатысушылардың белгілі бір мәдениет деңгейі қажет. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл процестеріне тиімсіз қоғамдық қатысуға келетін болсақ, тоталитарлық саптан демократияға транзит жолына тұрған елдер үшін ол, біріншіден, биліктің қоғамның өз істеріне қатысуына мүдделі еместігіне, оның оларға «бөтен» жол бермеуге ұмтылысына және екіншіден, халықтың саяси мәдениетінің төмен деңгейіне, оның сыбайлас жемқорлық көріністерімен күресуге ниет білдірмеуіне немесе уәждемесінің жоқтығына байланысты. Сыбайлас жемқорлықтың субъективті себептеріне жоғарыда аталған халықтың төмен саяси мәдениеті, сондай-ақ мемлекеттік қызметшілерді даярлау сапасының төмендігі жатады. Сыбайлас жемқорлық тек адамдар өз мүдделерін қоғамнан жоғары қоя бастаған жағдайларда ғана туындайды және бұл сыбайлас жемқорлықтың таралуының маңызды субъективті себебі болып табылады. Посткеңестік кеңістікте батыста қалыптасқан құндылықтар мен либералдық жеке идеологиясына қарай күрт бұрылу жағдайында басты құндылығы ақша болған көптеген адамдардың әлеуметтік-психологиялық қондырғыларында, ал сыбайлас жемқорлық – байытудың негізгі құралы болып табылады. Әлеуметтік-психологиялық қондырғыларда көрсетілген өзгерістер қоғамды деморализациялауда, азаматтардың жеткіліксіз ақпараттандырылуы мен ұйымдастырылмауында, сыбайлас жемқорлардың қол жеткізуіне және жекелеуіне қатысты қоғамдық пассивтілікте көрініс табады. Жарияланған және нақты құндылықтар арасындағы елеулі айырмашылық азаматтарда мораль мен мінез-құлықтың «екі есе стандартын» қалыптастырады. Бұл жағдайда қоғамда ақша шарасы болады, адамның маңыздылығы оны алу тәсілдеріне қарамастан оның жеке жай-күйінің өлшемімен айқындалады, девальвация және адам мінез-құлқын өркениетті әлеуметтік реттеушілердің: мораль нормалары, құқық, дін, қоғамдық пікір және т. б. бұзылулар болады. Бұл өзгеріс, бір жағынан, сыбайлас жемқорлықтың таралуының маңызды себебі болып табылады, ал екінші жағынан, қоғамның адамгершілік тозуы сыбайлас жемқорлықтың маңызды теріс салдары болып табылады. Қазіргі жағдайда сыбайлас жемқорлық қоғам экономикасын, билік аппаратын және тіпті лауазымды тұлғалар атынан өкілдері қоғамдық мәселелерді шешудің орнына, өзінің жеке проблемаларын немесе жекелеген кландардың мәселелерін шеше отырып, өзі жұмыс істейтін мемлекеттің өзін-өзі бұзатын басты қауіп пен қатер болып табылады. Ол қоғамның барлық топтарын қамтиды: билік органдары, кәсіпкерлер, қоғамдық ұйымдар. В. Ю. Мейтус сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік ағзаны ажырататын қатерлі ісікпен салыстырады, «сыбайлас жемқорлық қатерлі ісік ретінде бұл ағзаны, оның жұмыс істеу, өндіру, қорғау жүйесін ажыратады, тіпті қоғамның генетикалық элементтерін, ал олар арқылы қоғам бар елдің гендік қорын да бұзады. Сонымен қатар, бір жерде пайда болған сыбайлас жемқорлық өзінің метастазаларын басқа органдарға тастайды, олардың жұмысын бұзады және бүкіл ағзаны уландырады». Сыбайлас жемқорлықтың таралуы ауыр экономикалық, саяси және әлеуметтік салдарға әкеп соғады, жұмсауға қарағанда пара беру тиімдірек болады, бұл туралы жоғарыда айтылған. Сыбайлас жемқорлықтың экономикалық салдары: бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану, сыбайлас жемқорлық шығындары есебінен бағаны арттыру, көлеңкелі экономиканы кеңейту, нарық тиімділігін төмендету және т. б. Сыбайлас жемқорлық бәсекеге қабілетті адамға емес, пара берген адамға ұтыстарды ұсына отырып, нарықтық бәсекелестік тетігін бұзады; ол экономикада монополизмнің пайда болуына ықпал етеді, оның жұмыс істеу тиімділігін төмендетеді және еркін бәсекелестік идеясын беделін түсіреді. Мемлекеттік тапсырыстарды сыбайлас жемқорлық бөлу және кредиттер бөлу үкіметтік бағдарламаларды тиімді іске асыруға кедергі жасайды. Сыбайлас жемқорлықтың маңызды көзі жекешелендіру болып табылады. Экономикалық залалдың мәні мұнда жекешелендіру ауқымымен және оның барысын бақылаудың әлсіздігімен айқындалады. Сыбайлас жемқорлық бұзушылықтары мұнда ақша қаражатын беруде, жекешелендірілген объектілерді төмендетілген сома бойынша бағалауда, конкурс шарттарымен манипуляциялауда, сенімді тұлғалар арқылы шенеуніктердің кәсіпорындарды сатып алуда және т. б. көрінеді. Банк саласындағы сыбайлас жемқорлық жеңілдікті кредиттер, қарыздар, несие алуда көрінеді; ол мемлекеттік бюджетке салық түсімдерінің төмендеуіне, капиталдың шетелге кетуіне әкеледі және мемлекеттің өзінің экономикалық, саяси және әлеуметтік функцияларын тиімді орындау мүмкіндігін қиындатады. Бүкіл әлемде кеңінен таралған жоғарғы сыбайлас жемқорлықтың көзі — мемлекеттік тапсырыстар мен сатып алулар. Олар үшін шығынды бағалау (ал ол, әдетте, ең маңызды) жиі жүргізілді. Бағалауларға сәйкес, осы саладағы сыбайлас жемқорлықтан болатын шығындар осы баптар бойынша барлық бюджеттік шығындардың 30% - нан асады. Сыбайлас жемқорлықтың саяси салдары: ол саясат мақсаттарын жалпыұлттық және топтық саясат мақсаттарынан елдің халықаралық аренада беделін түсіре отырып және оның саяси және экономикалық оқшаулануын шақыра отырып, Жалпыұлттық және топтық саясатқа жылжытуға ықпал етеді (маңызды шетелдік ойыншылардың азы осындай жалған және топтық мүдделердің өкілдерімен байланысқысы келеді). Шетелде өзінің сыбайлас жемқорлық капиталдарын жасырған қайраткерлердің ішінен елдің ұлттық қауіпсіздігі мүдделерінің сатқындығына қабілетті «бесінші колонна» құрылуы мүмкін. Сыбайлас жемқорлық қоғамның билікке деген сенімін төмендетеді, демократия құндылықтарына алаңдаушылық туғызады және мемлекеттік құрылым – диктатураның басқа, неғұрлым қатаң формасына көшуге ықпал етуі мүмкін. Әлеуметтік салдары: сыбайлас жемқорлық олигархиялық топтардың пайдасына өмірлік игіліктердің әділетсіз қайта бөлінуін, халық арасында мүліктік теңсіздіктің өсуін, қоғамның елеулі бөлігін төмендетуді және елдегі саяси тұрақтылыққа қауіп төндіретін әлеуметтік шиеленістің өсуін тудырады. жүктеу/скачать 23,15 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|