Дәріс №6. Спорттағы тұлға психологиясы Оқыту әдістері/дәріс түрі

Дәріс №6. Спорттағы тұлға психологиясы 
 
Оқыту әдістері/дәріс түрі
: проблемалы баяндау, проблемалы оқыту. 
Оқытудың техникалық құралдары, көрнекі құралдар
: слайд, презентациялар. 
Дәрістің оқыту нәтижелері: 
1. Спортшының жеке басы құрылымының құраушыларын анықтайды және оларды 
айтып береді. 
2. Темпераменттің спортшы тұлғасының қасиеттерімен байланысын сипатттайды. 
3. Спорттағы тұлғаны қалыптастырудың механизмдері мен стратегияларын кӛрсетіп 
береді.
Дәрістің мазмұны (жоспары): 
1. Спорттағы тұлғаның ерекшеліктері. 
2. Спорттағы тұлғаны қалыптастыру. 
1. Спорттағы тұлғаның ерекшеліктері 
Қозғалыс іс-әрекетінің субъектісі - оның барлық жеке ерекшеліктері бар адам. 
Спорттық іс-әрекетте ол максималды қиындықтарды жеңуге алдын-ала дайын, онсыз жоғары 
спорттық нәтиже мүмкін емес. Дене шынықтыру саласындағы қозғалыс іс-әрекетінің 
субъектісі - бұл адам, оның негізгі мақсаты-күш пен ӛзін-ӛзі шектеудің шамадан тыс 
жұмсалуын талап етпестен, физикалық әрекеттерден, қозғалыстардан қанағат алу. 
Айта кету керек, әр түрлі авторлар жеке құрылымға әртүрлі компоненттерді қосады. 
Мысалы, темпераменттің бірдей қасиеттері әртүрлі, кейде мүлдем қарама-қарсы адамдар 
болуы мүмкін. Оңай қозғалатын қорқақ немесе батыл адам болуы мүмкін, адам 
флегматикалық және табанды, мүмкін флегматикалық және жалқау болуы мүмкін. 
А.Г. Ковалев (1981) тұлға құрылымында оның бағытын, қабілеттерін, сипатын және 
басқару жүйесін (ӛзін-ӛзі реттеу) анықтады. 
А.Г. Ковалевті жүйелеуге сүйене отырып, біз спортшының жеке басының құрылымы 
компоненттерінің арасында темперамент бағытын және мінезін, қабілеттерін және ӛзін-ӛзі 
реттеуін бӛліп кӛрсетеміз. 
Бірінші компонент - тұлғаның бағыты немесе адамның шындыққа селективті қатынасы. 
Спортта тұлғаның бағыты кӛбінесе жоғарыда айтылғандай жоғары жетістіктердің 
мотивациясымен анықталады. 
Бірқатар зерттеулер жетістіктерді ынталандыру мен спортшының жеке басының 
мазасыздық сияқты қасиеті арасында байланыс орнатты - адамның қауіпті жағдайларға 
мазасыздық немесе қорқыныш эмоционалды күйлерімен жауап беруге салыстырмалы түрде 
тұрақты бейімділігі. Кӛрнекті спортшылардың кӛпшілігі ӛте алаңдатады. 
Әлеуметтік мазасыздықты (жеке меншік) және психодинамикалық мазасыздықты 
(темперамент қасиеті) ажыратыңыз. Біріншісі негізінен ӛмірлік тәжірибемен, екіншісі 
адамның туа біткен ерекшеліктерімен анықталады. 
Мазасыздық «алдын-ала күтілуі» мүмкін (яғни, тӛтенше жағдай басталғанға дейін, 
алдағы қиындықтарды болжаудың нәтижесі ретінде пайда болады: «Мен ӛзімді сезінемін- 
бүгін жоғаламын!») және «символдық» (қауіп міндетті түрде ӛмірлік мүдделерге әсер 
етпейді, бірақ ӛзін-ӛзі бағалау проблемаларынан туындайды: «біз бүгін жеңгеніміз жақсы, 
бірақ команда басшылығы менің іс-әрекеттеріме наразы болады және мені міндетті түрде 
резервке ауыстырады»). 
Тиімді әрекетке ұмтылу қарқындылығы (мотивтің күші) алаңдаушылық жағдайын 
анықтайды. Бекітілген кезде бұл жағдай мазасыздықтың дамуына ықпал етеді. Мотивтің 
күші неғұрлым күшті болса, спортшы соғұрлым алаңдатады. 
Тұлға құрылымының екінші компоненті - мінез белгілері. 

Жалпы, физикалық белсенділік табандылық, табандылық, бастамашылық, «ӛзін-ӛзі 
қорғауға» деген ұмтылыс сияқты жеке қасиеттерді дамытады. Бұл белгілер іс жүзінде 
қозғалыс іс-әрекетінің, белсенділігінің түріне байланысты емес. 
Спортшыларға тән мінез-құлық белгілері: эмоционалды тұрақтылық, кӛшбасшылыққа 
деген ұмтылыс, тәуекелге деген бейімділік, парасаттылық, жаңашылдық, ӛзін-ӛзі бақылау, 
әдептілік. 
Баскетболшылармен жүргізілген зерттеуде М. Янг, Д. Кохен (1994) олардың қауіп-
қатерге бейімділігі сияқты ерекшелігін анықтап қана қоймай, сонымен бірге спортшылардың 
мұндай ерекшелігі неғұрлым айқын болса, соғұрлым жарақат алу ықтималдығы жоғары 
болатындығын анықтады. 
Жеке тұлғаның динамикалық жағын, оның темпераментін кӛрсететін жеке 
ерекшеліктер үлкен рӛл атқарады. Тӛменде кӛрсетілгендей, бұл спортқа да, дене 
шынықтыруға да қатысты. 
Темпераменттің жеке қасиеттері. 
Интроверсия-экстраверсия - бұл «ӛзіңе кету» немесе оларды сыртынан білдіру. 
Темпераменттің осы екі қасиетінің негізгі айырмашылықтары: 
а) интроверттер қоршаған орта құбылыстарын экстроверттерге қарағанда субъективті 
қабылдайды; 
б) интроверттерде ортаға бейімделу негізінен зияткерлік қызметті жандандырудан 
тұрады; 
в) ӛзін-ӛзі бақылау деңгейі және интроверттердегі ӛз жағдайын реттеу қабілеті 
экстраверттерге қарағанда едәуір жоғары. 
Эмоциялық қозу. Спорт жолында адам іс-әрекет жағдайларына бейімделудің жеке 
жолдарын қалыптастырады. Ӛзгеретін жағдайларға бейімделу қабілетінің арқасында ғана 
спортшы стресске тӛзімді болады. Сонымен қатар, бұл эмоционалды қозғыштықты қажет 
етеді, яғни күшті емес әсерлерге де тез эмоционалды реакциялар қажет. 
Мазасыздық. Жоғары қарқынды жүктемелермен ерекшеленетін циклдік сипаттағы 
спорт түрлерінде біліктілігі тӛмен спортшыларға қарағанда жоғары білікті спортшылардың 
алаңдаушылығы аз екендігі анықталды. 
Невротикалық. Бұл қасиет адамның мінез-құлық реакцияларының эмоционалды 
тұрақсыздығы ретінде анықталады. 
Невротизм эмоционалды реактивтіліктің жоғарылауымен, кӛбінесе «мазасыз күту» 
реакциясы және наразылық реакциясы түрінде кӛрінеді. Соңғысы спортшының 
жаттықтырушының немесе серіктестердің кез-келген ескертулерімен санасқысы келмеуінен 
және мүмкін қабілетсіздігінен кӛрінеді. 
Іс-әрекетті психикалық реттеудің бір ерекшелігі - мінез-құлықтың икемділігі (қарама-
қарсы қасиет-қаттылық). 
Даулы жағдайларды спорттық жарыстар жиі қояды оның алдында қажеттілігінен бас 
тартуға үйреншікті әрекет, яғни әкеледі емес, табыс. Әр түрлі тактикалық дағдыларды икемді 
қолдана білу спортшы қызметінің күшті жақтарының бірі ретінде қарастырылуы керек. 
Объективті қажет болған кезде іс-әрекеттің сипатын ӛзгерте алмау адамның қаттылығын 
кӛрсетеді. 
Темперамент - бұл кейбір қасиеттердің басқаларымен ӛзара ӛтелуінің кең мүмкіндіктері 
бар табиғи байланысты қасиеттердің күрделі жүйесі. Бұл спортшының тӛтенше жағдайға 
реакциясын анықтайтын қасиеттердің арақатынасы. Бірақ тек «теріс» қасиеттерді «оң» ӛтеу 
спорттық іс-әрекеттің барысына әсер етуі мүмкін. 
Тӛмендеі психологияның деректерін ескере отырып, темперамент түрлері тұтас түрде 
қарастырылады. 
Холерик темперамент жоғары қозғыштықпен және мінез-құлықтың теңгерімсіздігімен 
сипатталады. Ол кӛбінесе іс-әрекетте циклдік сипатқа ие, яғни қызығушылықтың 
тӛмендеуіне немесе психикалық күштердің сарқылуына байланысты қарқынды әрекеттен 
күрт құлдырауға ауысады. Холерик темпераменті бар адамдар тез және ӛткір 

қозғалыстармен, жалпы қозғалу қозғалғыштығымен ерекшеленеді, олардың сезімдері 
мимика мен сӛйлеуде айқын кӛрінеді. Мұндай темперамент үшін темперамент ӛте тән. 
Экстраверсияға бейімділік айналадағы адамдармен қарым-қатынастың кеңдігінде ғана 
емес, сонымен бірге жанашырлықты білдіруден бір адамға қатысты антипатия кӛрінісіне 
күрт ауысуда кӛрінеді. Іс-әрекет процесінде холерик мінез-құлқындағы бұзылулармен, 
сәтсіздіктердің әсерінен әріптестеріне агрессивті кӛзқарастармен ерекшеленеді; сонымен 
бірге, жағдайлардың сәтті үйлесуімен холерик темпераментінің тұлғасы үлкен 
шығармашылық күш, жұмыста ерік-жігер кӛрсете алады және адамдарды ӛз артынан 
жетелеуге дайын. 
Сангвинг темпераменті де үлкен ұтқырлықпен ерекшеленеді, бірақ оған ие адам 
ӛзгеретін ӛмір сүру жағдайларына оңай бейімделеді. Оның сезімталдығы шамалы, сондықтан 
оның мінез-құлқына кедергі келтіретін факторлар әрдайым теріс әсер етпейді. Бұл жағдайда 
айтарлықтай қарсылық туралы айтуға болады, яғни психиканың теріс әсерлерге қарсы тұруы. 
Сангвингтік темперамент адамы қоршаған оқиғаларға тез жауап берсе де, ол 
қиындықты оңай сезінеді. Сангвинг кӛпшіл, басқа адамдармен оңай қарым-қатынас жасайды, 
басқа адамдардың мінез-құлқына жағымсыз реакциялар жоқ және т.б. 
Жүйке байланыстарын ӛзгертудегі білім берудің жеңілдігі ақыл-ойдың икемділігі 
сияқты құнды сапаны қалыптастыруға қолайлы жағдай жасайды. Сол қасиет зейінді 
ауыстырудың жеңілдігін анықтайды. Сангвингтік темперамент адамы ӛзінің әдептілігіне 
байланысты топта ерекше қажет, ол кӛбінесе оның жаны. 
Флегматикалық темперамент әлсіз қозғыштығымен, сезімталдығымен, қаттылығымен 
сипатталады. Бұл темпераменттің адамындағы психикалық процестер баяу жүретініне 
қарамастан, ұзақ уақыт бойы «жұмыс істегеннен» кейін ол бірдей бағытта, бірдей жоғары 
әсермен табанды және табанды жұмыс істей алады. 
Флегматикалық темперамент адамдары бастамашыл емес, сондықтан кез-келген іс-
әрекетке басшылық қажет. Күшті тежеу процестерінің болуы флегматик ӛзінің 
импульстарын тежей алады, алаңдататын тітіркендіргіштерге ұшыраған кезде алаңдамайды. 
Сонымен бірге жүйке процестерінің инерттілігі іс-әрекеттегі икемділіктің жеткіліксіздігіне 
әсер етеді. 
Меланхолик темперамент тек жоғары эмоционалды сезімталдықпен, сезімталдықпен 
ғана емес, сонымен бірге осалдықтың жоғарылауымен де байланысты; меланхоликтер 
жағдайдың кенеттен күрделенуіне қатты жауап береді, қауіпті жағдайларда қатты қорқыныш 
сезінеді, бейтаныс адамдармен кездескенде ӛздерін қауіпсіз сезінеді. 
Тұрақты ұзақ кӛңіл-күйге бейімділікпен меланхоликтер ӛз сезімдерін әлсіз кӛрсетеді. 
Меланхоликтік темперамент ӛкілдерінің тежелу процесі басым, сондықтан күшті 
ынталандыру кӛбінесе шамадан тыс тежелуге әкеледі, бұл белсенділіктің күрт нашарлауына 
әкеледі. 
Жоғарыда келтірілген сипаттамалар категорияға жатпайды, ӛйткені барлық 
адамдардың темпераментін тӛрт топқа бӛлу ӛте шартты. Темперамент негізінен адамның 
психикалық ӛмірінің ағымын, ақыл-ой әрекетінің динамикасын анықтайды деп кеңінен 
айтуға болады. 
Бұл туралы В.С. Мерлин (1986) бейнелі түрде айтты, онда темпераменттің сипаттамасы 
келесідей болды. Психикалық ӛмірдің ағымы су ағынына ұқсас; таулы ӛзендердегідей, 
бейнелер мен ойлар, сезімдер мен кӛңіл-күйлер бір-бірін тез және тез ауыстырады. 
Басқаларында, кең, сулы ӛзен сияқты, психикалық ӛмір баяу, үлкен ішкі қысыммен ағып 
жатыр. 
Әсерінен әр түрлі психологиялық жағдайлар қызметінің әлсіреуі орын алуда ықпал ету 
бір күшейту және басқа да қасиеттері темперамент. Атап айтқанда, стресс жағдайында 
бірдей белсенділіктің мотивтері сангвиниктер мен меланхоликтерде нейропсихикалық 
стресстің тең емес дәрежесін тудырады. Кейде жаттықтырушы ӛз спортшысына риза емес: 
«оған білім жетіспейді. Қиын жағдай сияқты, ол жүйке, ашуланшақ болады, оған ештеңе 
айтпаңыз...». Сонымен бірге, темпераменттің белгілі бір ортада «қоздырылатын» 

қасиеттерінің кӛріністерінің ерекшелігі, кӛбінесе экстремалды. Күнделікті ӛмірде бұл 
қасиеттерді байқаушы адам да байқай алмайды. 
Спорт саласындағы белгілі маман, бұрын Олимпиада чемпионы, ал қазір медицина 
профессоры А.Н. Воробьев ӛзінің бақылауларымен бӛлісті: «Мен бір ауыр атлетті ӛте мықты 
мінезді адам ретінде білемін. Бірақ ол бірнеше үлкен жүктемелерді ӛткізген жӛн, оның мінез-
құлқы күрт ӛзгереді. Ол тітіркендіреді, ұстамайды. Оның ӛз күшіне деген сенімсіздігі бар. 
Спортшы ӛте қиын мінезді адамға тез айналады. Жаттықтырушылар үшін диагноз айқын: 
екі-үш жаттығуда жүктемені тез арада азайту керек. Ауыр атлетшінің тітіркенуі жоғалады - 
ол мейірімді, кӛпшіл және сабырлы болады». 
Бұл не: кейбір жағдайларда адам әдетте тыныш, ал басқаларында тітіркендіргіш 
кӛрінеді. Ең алдымен, тыныштық пен ашуланшақтық - бұл белгілі бір психикалық күйлер. 
Олар белгілі бір іс-әрекет жағдайларының әсерінен пайда болады. Бірақ Воробьев бұл 
мысалды бекер айтқан жоқ, ӛйткені ол адамның белгілі бір психикалық реакцияларға жеке 
бейімділігін сипаттайды. Бұл бейімділік темпераменттің жеке ерекшеліктерімен анықталады. 
Темперамент спортшының жеке іс-әрекетінің қалыптасуына және жеке стиліне тікелей 
әсер етеді, соның арқасында әртүрлі темперамент қасиеттері бар спортшылар жоғары 
нәтижеге қол жеткізе алады. 
Спорт материалында жеке іс-әрекет стилін зерттеудің кӛпшілігі жекпе-жек (бокс, күрес, 
семсерлесу) саласында жүзеге асырылады, ӛйткені бұл спорт түрлерінде жеке стиль әсіресе 
айқын кӛрінеді және басқа спорт түрлеріне қарағанда жарыстық іс-әрекеттің тиімділігіне 
кӛбірек әсер етеді. 
Басқа спорт түрлерінде жеке стиль спорттық іс-әрекеттің ӛзі емес, спортшының мінез-
құлқының сипаттамасы болып табылады. Стильдің ерекшеліктері жылдық циклдің әртүрлі 
кезеңдерінде жаттығудың қажетті деңгейін алу кезінде жаттығу жүктемелеріне бейімделу 
кезінде әр түрлі кӛрінеді. 
Әлбетте, кейбір «теріс» қасиеттердің темперамент қасиеттері «оң» (белгілі бір қызмет 
түрінде жоғары нәтижеге қол жеткізу тұрғысынан) ӛтемақы мүмкіндіктері шексіз емес. 
Сонымен, жақсы физикалық қасиеттері, жақсы тактикалық дайындығы бар, бірақ «теріс» 
(тиімді жарысқа қабілеттілік тұрғысынан) темперамент қасиеттеріне ие болуы мүмкін!, 
жеңіс, бірақ әсіресе тӛтенше жағдайларда (басқа тең жағдайларда) оның артықшылығы 
болмайды, мүмкін спортшылардың ӛздері айтқандай, «сынған». 
Тұлға құрылымының үшінші компоненті оның мүмкіндіктерін анықтайды және 
спорттық іс-әрекеттің сәттілігін қамтамасыз ететін қабілеттер жүйесін қамтиды. 
Қабілеттердің дамуы тұлғаның бағытына және оның психодинамикалық қасиеттеріне 
байланысты. Қалыптасқан қабілеттер негізінен белгілі бір қызмет түріне тән әртүрлі 
психикалық қасиеттердің даму деңгейінде кӛрінеді, олар туралы біз мұнда айтпаймыз. 
Жеке тұлға құрылымының тӛртінші компоненті, басқаларға қарағанда, ӛзін-ӛзі басқару 
жүйесі, спортшының «мен». Бұл компонент тұлғаның ӛзін-ӛзі тануына жатады және ӛзін-ӛзі 
реттеуді және мінез-құлық пен іс-әрекетті ӛзін-ӛзі бақылауды жүзеге асырады. 
Ӛзінің қайталанбас «мен» спортшылары қанша, жеке тұлғаның кӛріністерінің кӛптеген 
жеке нұсқалары және оның ерекшеліктерінің спорттық іс-әрекеттің нәтижесіне әсері. 
Шын мәнінде, әрбір спортшы үшін, әсіресе кӛрнекті, ӛзінің психологиялық дайындық 
жүйесін құру қажет. Сондықтан психологтар жалпы рецепттер беруден аулақ болады. 
Спорт - бұл мүлдем ерекше, барлық басқа қызмет түрлерінен ӛзгеше. Қандай да бір 
мағынада оны ӛнердің бірқатар түрлерімен салыстыруға болады. Ал бірқатар белгілер 
бойынша спортты ештеңемен салыстыруға болмайды, әсіресе бұл жоғары жетістіктер 
спортына қатысты. Басты: 
1) спортпен шұғылдану кезінде адамның сана-сезімі мен іс-әрекетінің объектісі оның 
денесі, қозғалысы болып табылады; 
2) спорттық іс-шаралар міндетті түрде ӛте қарқынды, тіпті максималды физикалық 
және психикалық жүктемелермен байланысты; 

3) спортта жоғары жетістіктер үшін күрес тән - жарыс, тек жоғары жетістіктер 
спортында ол тек жеңіске жету ғана емес, қатысу мақсатын кӛздейді. 
Адам іс-әрекетінің барлық түрлерінде, спорттан басқа, тіпті балет және цирк ӛнерінің 
кейбір жанрлары, адамның санасы мен ерік-жігерінің объектісі, оның іс-әрекетінің объектісі, 
оның еңбегі - кез-келген заттар, тіршілік иелері және басқа адамдар. 
Егер токарь бӛлшекті айналдырса, онда ол еңбек субъектісі, бӛлшек - субъектінің іс - 
әрекеті, санасы, еркі бағытталған объект; егер мұғалім мектеп оқушыларымен айналысса, 
онда ол субъект, олар еңбек объектілері (оларда субъектіге айналады). Ал спортта адам ӛзі 
үшін жұмыс істейді - бұл ол үшін ең бастысы. Спортшы ӛзінің күшін, тӛзімділігін, 
жылдамдығын, қажетті қозғалыстарды дәл орындау қабілетін, тактикалық мәселелерді шешу 
және шешім қабылдау қабілетін жетілдіреді. 
Спортшы бір уақытта іс-әрекеттің субъектісі де, объектісі де. Дәл осы спорттағы 
субъектінің және объектінің іс-әрекетінің бірігуі жүреді. Сонымен қатар, жоғары жетістіктер 
спортында ӛзіңізбен жұмыс істеу сандық жағынан ғана емес, сапалық жағынан да 
ерекшеленеді. 
Тиісті күш-жігерсіз, тиісті психикалық кӛзқарассыз тӛтеп бере алмайтын ӛте қарқынды, 
кӛбінесе максималды физикалық стресс жоғары жетістіктер спортындағы қызметтің 
ажырамас серіктері болып табылады. 
Әрине, үлкен, тіпті шекті физикалық және психикалық жүктемелер басқа қызмет 
түрлерінде де кездеседі, бірақ олар ереже емес, ережелерден ерекшелік, ерекше, кейде 
тӛтенше жағдайдың салдары. Спортта, керісінше, қарқынды және максималды физикалық 
және психикалық күйзелістер ӛте қажет, олар спортшылардың іс-әрекетімен ғана емес, 
сонымен қатар жаттығумен де бірге жүреді. 
Жарыстың ӛзі тек спортқа ғана тән емес. Мысалы, кинофестивальдер, пианисттер мен 
әншілердің, балет және цирк әртістерінің конкурстары ӛткізіледі. Бірақ ӛнердің әртүрлі 
салаларында жұмыс жарыссыз мүмкін. Ал спорт жарыссыз мүмкін емес. 
Жоғары жетістіктер спортының ерекшелігі нәтижеге деген жауапкершіліктің артуы, 
оның әлеуметтік маңыздылығы жетістіктерді жарыстың жалғыз және қажетті мақсатына 
айналдырады. Бұқаралық спортта ұжымға қатысу фактісі үшін, құрдастарымен күш-жігерді 
ӛлшеу үшін жарыстарға қатысу жиі кездеседі. Жоғары дәрежелі спортшы, тіпті маңызды 
емес жарыстарда да, «ӛз» нәтижелерін кӛрсетпеуге моральдық құқығы жоқ. 
Жоғары дәрежелі спортшы бірте-бірте үлкен физикалық және психикалық 
жүктемелерге, күнделікті ӛмірдегі үнемі ӛзін-ӛзі шектеуге, басқалардың назарын аударуға, 
жұмыс істейтін немесе оқитын отбасы мен ұжымнан жиі сапарларға үйренеді. Бірақ ол 
ешқашан үлкен жарыстар басталған кезде бастан кешкен жоғары жауапкершілік сезіміне 
үйренбейді, ӛйткені ол жеңіске жеткен кезде ешқашан үлкен моральдық қанағат сезіміне 
үйренбейді.