Дәріс. Генетиканың цитологиялық және молекулярлық негізі
жүктеу/скачать 74,28 Kb.
|
Жасуша құрлысы Дәріс
- Бұл бет үшін навигация:
- Гольджи жиынтығы
- Жасуша орталығы
- Плазмалық жарғақша
| Жасуша органоидтары
Жасуша органоидтары - жасушалардың тұрақты арнаулы бөлігі. Жасушаның қызметі тек органоидтардың көмегімен ғана орындалады. 1.Эндоплазмалық тор (ЭПТ) - (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырылған) - жасушаның ішін түгелдей бірімен-бірі тығыз байланысқан түтікшелермен торлап жататын 2 жарғақшалы түзіліс. Сыртқы жарғақшаларына рибосомалар бекінсе - түйіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс жарғақшалы ЭПТ дейді. Тегіс жарғақшалы ЭПТ майлар мен полисахаридтердің алмасуына қатысады. Түйіршікті жарғақшалы ЭПТ рибосомаларында нәруыздар синтезделеді. ЭПТ торланған түтікшелері жасуша ішіндегі басқа органоидтардың қатынас жасауына көмектеседі. 2.Рибосома (рибонуклеин қышқылы, лат. soma - дене) - цитоплазмада бос күйінде, жарғақшаға (ЭПТ) бекінген күйінде болатын нөруызды дөнек тәрізді өте ұсақ органоид. Ол нәруыз синтезіне қатысады 3.Митохондрия (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - дәнек) - барлық тірі жасушаларда болады. Пішіні таяқша, жіпше, дәнек тәрізді түзіліс. Жасушада ондаған, мыңдаған митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 қабатты жарғақша қаптайды. Сыртқы жарғақшасы тегіс, ішкі жарғақшасы қатпарлы. Митохондриялар - май қышқылдарьш синтездеп, жасушаларды энергиямен қамтамасыз ететін энергия жинақтаушы құрылым. ішкі жарғақшадағы ферменттер глюкоза мен аминқышқылдарды ыдыратып, май қышқылдарын тотықтырады. 4.Лизосома (гр. lisos - еріту, гр. soma - төн) - домалақ немесе сопақша пішінді, бір қабатты жарғақшалы түзіліс. Құрамындағы ферменттердің әсерінен нәруыз молекулаларымен полисахаридтерді ыдыратады. Жасушаға түскен бөгде заттарды ерітеді. 5.Гольджи жиынтығы - ядроға жақын, жасуша орталығын (центриоль) айнала қоршап жататын көпіршік, түтікше тәрізді түзіліс. Жасушада заттардың тасымалдануына, қажетсіз соңғы өнімдердің жасушадан шығарылуына қатысады. 6.Жасуша орталығы - центриоль (лат. centrum - орталық нүкте, орталық) Гольджи жиынтығына жақын орналасқан цилиндр пішінді 2 денешік. Жасуша бөлінуінің алғашқы кезеңінде 2 центриоль бірінен-бірі екі полюске карай ажырайды. Ортасында ұршықша жіпшелер пайда болады. Жасушалардың бөлінуіне қатысады. Плазмалық жарғақша қабығы (лат. membrano - жарғақ, қабық) жасушаның сыртын қаптайды, май мен нәруызды заттардан түзілген. Өсімдіктердің плазмалық жарғақшасының сыртында цитоплазмадан бөлінген өлі заттан түзілетін жасунықты (целлюлозалы) қалың қабықшасы болады. Мұндай қабықша жануарлар мен адамның жасушаларында болмайды. Олардың жасушалары тек плазмалық жарғақшамен ғана қапталады. Жарғақшаның қызметі: Жасушаның ішіндегі барлық қоректік заттар мен кажетсіз өнімдер жарғақша арқылы өтеді. Плазмалық жарғақшаның өте жұқарған жерінде жұқалтырлы ұсақ тесікшелер - шұрықтар болады. Заттардың барлығы осы шұрықтар арқылы өтеді. Плазмалық жарғақша жасушаның ішіне қажетті заттарды оңай өткізіп, зиянды заттарды өткізбейді; Жарғақша арқылы жасуша қоршаған ортамен қатынас жасайды. Әр түрлі заттар тек жасушаның ішіне ғана өтпей, көршілес жасушаларға да өтеді. Қатар жатқан екі жасушаның цитоплазмалары саңылау арқылы бір-біріне өтеді. Цитоплазма (гр. zytos - жасуша, гр. plasma - іркілдек сұйықтық) - жасушаның ішін толтырып тұратын іркілдек сұйықтық. Жасуша мен сыртқы орта арасында жүретін зат алмасуды қамтамасыз ететін жасушаның қажетті бөлімі. Цитоплазма жасушаның ішінде үздіксіз қозғалыста болады. Егер қоршаған ортаның температурасы көтерілсе (жоғарыласа), цитоплазманың козғалысы да күшейеді, төмендесе - баяулайды. Жоғары температурада цитоплазмада зат алмасу үдерісі (қоректену, тынысалу) жылдамдайды. Ядро - жасушаның реттеуші орталығы. Пішіні - домалақ, таяқша, үрмебұршақ тәрізді, екі жағы қысыңқы және т. б. эритроциттер (қан жасушасы) мен тромбоциттерде (қанның пластинкасы) ядро болмайды. Ядроның сыртын цитоплазмадан бөліп тұратын екі қабат жарғақша қаптайды. Ядроның ішінде толтырып тұратын іркілдек ядро шырыны болады. Ядро қабықшасында да өте ұсақ тесіктер - шұрықтар бар. Ядро солар арқылы цитоплазмамен байланысады. Ядро цитоплазмамен тығыз байланысып, жасушаның барлық тіршілік әрекеттеріне (өсу, көбею, зат алмасу) қатысады. Ядро кабықшасы (жарғақшасы) заттардың козғалысын (ядроға енуі, ядродан шығуы) реттейді. Ядро шырынында хромосомалар мен ядрошықтар болады. Хромосома (гр. chroma - түсі, гр. soma - тән, тез боялатын дене) - тұқымқуалау қасиетін сақтайтын жіп, таяқша тәрізді түзіліс. Адамның дене жасушаларында хромосомалардың саны тұрақты - 46, жыныс жасушаларында 23. Хромосоманың бөліктерін - «ген» (грекше гр. genos - туыс, тегі бір) дейді. Гендер хромосоманың ұзындығына қарай түзу сызық бойымен орналасқан. Олар тұқымқуалау белгілерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырады. Ядрошықтар - кейбір жасушаларда пішіні мен құрылымын өзгертіп тұратын тығыз түзіліс (денешік). Жасушалардың бөлінуге дайындық кезеңінде ядрошық жойылып, басқа кезеңінде қайта түзіледі. Ядрошық нуклеин қышқылының синтезіне қатысады. ДНҚ - бұл деоксирибонуклеин қышқылының аббревиатурасы. Адамда ДНҚ генетикалық ақпаратты ген деп аталатын арнайы нуклеотид фрагменттері түрінде тасымалдайды. Гендер белоктарды кодтайды. Жасушалардың ішінде ДНҚ молекулалары гистон ақуыздарымен тығыз байланысып, хромосома деп аталатын ұзын жіп тәрізді құрылымдарға орналасады. Адам геномы 23 хромосома жұбын құрайды. Хромосоманың жалпы ұзындығы 2 метрге жуық (адамның бойына жуық). ДНҚ-ның бүкіл ұзындығы гистон ақуыздарымен тығыз байланысты болғандықтан, ДНҚ-ның бүкіл тізбегі ядрода орналасуы мүмкін. Адамның ДНҚ - дезоксирибонуклеотидтерден тұратын қос ішекті спираль. Әрбір дезоксирибонуклеотид үш компоненттен тұрады; дезоксирибоза қантынан, фосфаттар тобынан және азотты негізден тұрады. ДНҚ-дағы азотты негіздердің төрт түрі - аденин, гуанин, цитозин және тимин. Нуклеотидтер бір-бірімен фосфодиэфирлік байланыс арқылы байланысады және ДНҚ тізбегін құрайды. ДНҚ қос спиралында екі ДНҚ тізбегі бір-бірін толықтырады және олар параллель жүреді. Сонымен қатар, ДНҚ ақуыз алу үшін өзін-өзі көбейтуге немесе мРНҚ-ға (хабаршы РНҚ) транскрипциялау қабілетіне ие. Барлық жасушалық реакциялар ДНҚ-ның хабарына байланысты болады және бұл хабар мРНҚ-ға айналады, ал ақуызды қалыптастыру үшін хабаршы ядродан шығады. РНҚ - бұл Рибонуклеин қышқылының қысқартылған түрі. РНҚ - бұл әдетте рибонуклеотидтерден тұратын жалғыз тізбек. Рибонуклеотидтер дезоксирибонуклеотидтерден екі нәрсе сияқты ерекшеленеді, мысалы пентозды қант рибозасынан және азотты негізді урацилден. РНҚ-ның негізгі қызметі - генетикалық хабарламаны ДНҚ-дан ақуыз синтезі өтетін жерге дейін жеткізу және ақуыз синтезіне көмектесу. жүктеу/скачать 74,28 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|