Дәріс тақырыбы: Тіл білімі және оның зерттеу нысаны (объектісі)
жүктеу/скачать 225,46 Kb.
|
лекция ТБК 1 семестр
- Бұл бет үшін навигация:
- Жай сөйлем
| сөйлем дегеніміз - құрылымдык үлгісі бар синтаксистік бірлік. Ол бірдеме жайында хабарлайды, коммуникативтік қызмет атқарады. Осы тұрғыдан қарағанда тілімізде кездесетін Қап! Бәрекелді! Жақсы. Амо! Немене? Кеш жарық! Рахмет! Жок,- Бар.Иә. Ей, жігіттер! - деген сияқты айтылыстар (высказывание) сөйлем бола алмайды. Өйткені бұларда сөйлемдік, яғни, бастауыш- баяндауыштық құрылым жоқ және олар бір нәрсе жайында хабар бермейді.
Сөйлемге тән белгілердің бірі - интонация. Өйткені кез келген сөйлем белгілі бір интонациямен айтылады. Сондықтан да, сөйлем сөз бен сөз тіркесінен құрылымдық үлгісі жағынан ғана емес, интонациясы жағынан да ажыратылады. Беретін хабардың мақсатына және құрылымына қарай сөйлемдер екі топқа бөлінеді. Оның бірі - хабарлы сөйлемдер екіншісі - сұраулы сөйлемдер. Хабарлы сөйлем бір нәрсені хабарлау үшін жұмсалып, хабарлау интонациясымен айтылады. Мысалы: Балалар Алматыдан шықты. Ал сұраулы сөйлем бірдеме жайында хабар алу үшін жұмсалып, сұрау интонациясымен айтылады немесе сұрау есімдіктері (кім? не?) мен сұраулық демеуліктердің (ма/ме) бірі енгізілу арқылы жасалынады, Мысалы: Кімдер Алматыдан шықты? Балалар қайдан шықты? Немесе: Балалар Алматыдан шықты ма? Хабарлы сөйлем де, сұраулы сөйлем де интонациялық тәсілдер арқылы лепті сөйлемге айналуы мүмкін. Мұндайда лепті сөйлем эмоциялы-экспрессивті қасиетке ие болады да, адамның көңіл кұйіне байланысты жайларды, мысалы, қуану, шаттану, шошу, күдіктену, еркелету т.б. білдіреді. Ол үшін сөйлемде арнаулы модаль сөздер мен одағай сөздер де пайдаланылады. Мысалы: Бәрекелді (айналайындар-ай), балалар Алматыдан шығыпты ғой (шықты дей ме?)! Сөйлемдер өзін құрастырушы сыңарлардың (компоненттердің) сипатына қарай жай сөйлем және құрмалас сөйлем болып екі топка бөлінеді. Жай сөйлем 2-3 сөз тіркестерінен жасалса, құрмалас сөйлем екі не үш жай сөйлемнен жасалады. Құрмалас сөйлем сыңарларының арасындағы байланыс салалас байланыс және сабақтас байланыс түрінде болуы мүмкін. Осыған орай құрмалас сейлемдер 1) салалас құрмалас сөйлем, 2) сабақтас құрмалас сөйлем және 3) аралас құрмалас сөйлем болып, үш топқа бөлінеді. Салалас құрмалас сөйлем деп - құрастырушы сыңарлары байланысқан сөйлемді айтамыз. Сабақтас құрмалас сөйлем - құрамындағы сыңарларының бірі екіншісіне бағына байланысқан сөйлемді айтамыз. Ал аралас кұрмалас сөйлем деп - құрмаластың құрамындағы үш (не төрт) сөйлемнің бірі екіншісімен, ал екіншісі үшіншісімен сабақтаса байланысқан құрмалас сөйлемді айтамыз. жүктеу/скачать 225,46 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|