Дәріс тақырыбы: Тіл білімі және оның зерттеу нысаны (объектісі)

Дәріс тақырыбы: Дүние жүзі тілдері және олардың топтастырылуы

жүктеу/скачать 0,57 Mb. бет 18/72 Дата 29.12.2023 өлшемі 0,57 Mb. #144810 түрі Құрамы

Дәріс тақырыбы: Дүние жүзі тілдері және олардың топтастырылуы Дүние жүзі тілдері - Жер шары халықтары тілдерінің жиынтық атауы. «Халықаралық лингвистикалық энциклопедияның» («The Іnternatіonal Encіclopedіa of Lіnguіstіcs», 1992) дерегі бойынша, дүние жүзінде 1970 - 80 жылы 6604 тіл (оның ішінде 300 өлі тіл) болса, ал «Әлем тілдерінің атласы» («Atlas of the World’s Languages», 1994) әлемде 6796 тіл бар деп мәлімдеген. 20 ғасырдың 90-жылдарында дүние жүзінде 6 мыңдай тіл бар деу шындыққа неғұрлым сай келеді. Дегенмен, ғылымда Дүние жүзі тілдердінің ұзын саны 3000-нан 10000-ға дейінгі аралықта деген тұжырым да жоқ емес. Дүние жүзі тілдерінің санын анықтауда алшақтық болуының себептері мыналар: Ø бүгінгі таңға дейін әлемнің лингвистикалық картасында жете зерттелмеген «ақтаңдақ» аймақтардың болуы. Мысалы; Трансамазонка жол жүйесі іске қосылғалы Амазонка өзенінің аңғарында өмір сүріп жатқан бұрын белгісіз халықтар және тілдер ашылуда, сондай-ақ, Орталық Африка, Жаңа Гвинея, т.б. жерлердегі тілдерді қайта тіркеу барысында да жаңа тілдер табылуда. Бұдан басқа, тіпті лингвистикалық зерттеулер жүргізілмеген де елдер бар; Ø әлемде ортақ тілдердің қалыптасу процесі әлі жүріп жатыр (этникааралық тілдер, сол тілдердің лексикасы мен құрылымын жеңілдетіп, ортақ жақындығы арқылы бірегейлендіру, оның өзі халықтардың тарихи байланыста болуына да негізделеді). Әлем тілдерінің барлығының да бірдей атауы жоқ (лингвоним, этноним); сондай-ақ бір тілге бір ғана атау сәйкес келе бермейді. Мыс., көптеген қауымдастықтарда тіл үшін атау жоқ, оның орнына өздері мекен ететін өзеннің, алқаптың, таудың атаулары қолданылады, бұған мысал ретінде көптеген банту тілдерін (Африка) атауға болады. Керісінше, кейбір тілдердің бірнеше атауы бар (мыс. неміс тілінің атаулары: deutsch, german, tabesco, allemand, неміс, алмания және т.б.). Х.П. Граймстың көзқарастары бойынша әлем тілдерінің 37000 атауын 6528 өміршең тілге топтастыруға болады; Ø айқын өлшем болмағандықтан, тірі тіл мен өлі тілдің ара жігін ажырату қиын. Жалпы бір адам болса да, ана тілім деп тұрақты сөйлеген тіл ғана тірі тіл деп қабылданады. Тілдердің жер бетінен жылдам жоғалып кетуіне экономикалық және саяси шешімдер қатты ықпал етуде. Соның салдарынан шағын қауымдастық тілдері зардап шегеді. Мысалы, 19 ғасырда Бразилияда 1000-нан астам үндіс тілдері болса, бүгінде олардан тек 200 тіл қалды. Тілдің өлу процесін тежеп, көпке дейін сақтайтын - аға ұрпақ өкілдері. Тілдердің өлу процесінің бірінші көрсеткіші - монолингвистердің (тек қана ана тілінде сөйлейтіндер) азаюы. Соңғы жылдары Дүние жүзі тілдерінің төрттен бірі 1000 сөйлеушіге, тең жартысы 10 000 сөйлеушіге азайған (лингвистердің болжамы бойынша, бұл тілдер жақын арадағы 50 жылда жойылады), сонымен қатар 455 тілді ана тілім деп есептейтіндер саны 100 адамнан аспаса, 310 тіл өлі тіл ретінде танылып отыр; Ø тіл мен диалектіге шекара қою қиын. Мысалы, Ұлыбритания, АҚШ, Жаңа Зелландия, т.б. жерлердегі ағылшын тілінің түрліше сөздік құрамы, сөйлеу, жазылу, айтылуы жөніндегі мәселелер әлі ортақ шешімін таппаған. Олардың ортақтығы – жалпы әдеби негізі мен Стандарт тілінің, Жазба тіл болуында; ал айырмашылықтары сөздердің айтылуында, сөздік құрамында, сөз тіркесімінде және т.б. байқалады; саяси, діни, әдеби қарама-қарсылықтар да бұған әсер етеді. Сондай-ақ, саяси, діни, әдеби алшақтықтар салдарынан хинди мен урду, бенгал мен ассам, серб пен хорват тілдері жеке-жеке дара тіл деп танылды. Ал қытай тіліндегі диалектілердің бір-бірінен алшақтығы соншалық, сол диалектіні ана тілім деп қабылдап, иероглифті танитындар ғана бірін-бірі ұғады; Ø Дүние жүзі тілдерінің қайсыбірінің арнайы атауы жоқ және кейбірінің атауы өзіне сай келмейді. Тілдер санын есептеу олардың атауларын есептеу арқылы жүрмейді. Мысалы, көптеген қауымдастық тілдерінің арнайы атаулары жоқ, атау ретінде сол тайпа өмір сүрген жердің, не өзеннің атауы, т.б. қолданылады. Дүние жүзі тілдерінде сөйлейтіндердің саны жайындағы мәлімет «Халықаралық лингивистикалық энциклопедияда» жинақталып берілген. Энциклопедияда көрсетілген 6604 тілдің ең үлкен тобын сол тілде сөйлейтін адам саны 1000-нан асатын 1631 тіл (25%) құрайды, ал ең аз тобын сол тілде сөйлейтін адам саны бір миллионнан асатын 283 тіл (4%) құрайды. Қазақ тілі миллиондық тіл тобына кіреді. 20 ғасырдың 80 - 90-жылдарындағы мәлімет бойынша, сөйлеушілерінің саны 15 млн-нан асатын тілдер саны 40-қа жетті. Дүние жүзі тілдерін жүйелеу мен сипаттау тілдердің жіктелімі түрінде жүргізіледі. Тілдердің жіктелімі генеалогиялық жіктелім және типологиялық жіктелім болып бөлінеді. Генеалогиялық жіктелім бойынша, Дүние жүзі тілдері өздерінің шығу тегінің бірлігіне, яғни туыстығына қарай тілдер шоғыры мен макрошоғырларға бөлінеді. Оған тірі тілдермен қатар өлі тілдер де енеді; Ø Ым-ишара тілін де әлем тілдері деп жіктеу қиындыққа соғады, оны есту қабілеті төмен адамдармен қатар қалыпты түрде еститін адамдар да пайдаланатыны белгілі. Мысалы, Финляндияда ым-ишара тілі Негізгі тілдер санатына енгізілген; Ø Әралуан Социолектілерді, Арго мен Жаргондарды әлем тілдері қатарына қосу талас тудырады; Тілші-ғалымдар Өркениеттің таралуы мен Жаһандану үдерісіне байланысты жер бетіндегі тілдердің жоғалуы тым шапшаңдады деп есептейді. 1926 ж. КСРО-да 194 тіл болған, қазіргі таңда ТМД елдерінде 120-150 тіл туралы айтылады. Сондықтан тілші-ғалымдардың пікірлері бойынша, бұндай тілдер 1-2 ұрпақ байында жоғалады. Кейбір пессимист ғалымдар 21 ғасырдың аяғында тілдердің 10 пайызы ғана аман қалады деп санайды. Сонымен, дүние жүзінде шамамен 2,5 мыңнан 7 мыңға дейін тіл бар деп есептеледі. Олардың ішінде тайпа тілдері де, халық тілдері де, ұлт тілдері де жоқ емес. Кейбір тілдер кең қолданылып, халықаралық тілдер дәрежесіне дейін жеткен. Олар: қытай, ағылшын, испан, орыс, араб, француз тілдері. Тіл білімінде дүние жүзіндегі тілдер тілдердің генеалогиялық топтастырылуы, екінші түрі типологиялық (немесе морфологиялық) топтастырылу деп екі түрлі тұрғыдан топтастырылады деп жоғарыда айтып өттік. Енді осыларға жеке-жеке тоқталып өтсек. жүктеу/скачать 0,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу: