Жазбаша деректерге қарағанда ІХ-ХІІ ғғ. қалада міндетті түрде мешіт аталып өтіледі. Қала өмірінің маңызды рөлі болып базар және сауда-саттық айналым саналады. Қала ішіндегі базарларды араб авторлары «сұқ» және «асвақ», парсылар – «базар» деп атаған. Базарлар Шахристан мен Рабад территорияларында орналасқан. Х-ХІІ ғғ. Оңтүстік Қазақстан қалаларында монша пайда болған. Бұдан ертерек, моншаларды Орталық Азияда сала бастаған. Үлкен қалаларда он шақты монша болған.
2.Қожа Ахмет Яссауи кесенесі - ортағасырлық сәулет өнері ескерткіші. Түркістан қаласында орналасқан. 1396-1399 жылдары Әмір Темірдің бұйрығымен Қожа Ахмет Яссауи қабірінің басына тұрғызылған. Көптеген жазба деректерге қарағанда, болашақ құрылыстың жобасын жасауда Әмір Темір тікелей өзі қатысып, негізгі өлшемдерді анықтаған көрінеді. Кесене - үлкен порталды-күмбезді мемориалдық құрылыс. Архитектуралық жергілікті дәстүрді жете меңгерген парсылық шеберлердің жобасы құрылысқа негіз етіп алынған. Кесене оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай созылып жатыр. Ені - 46,5 м, ұзындығы - 65 м. Күйдірілген шаршы кірпіштен өрілген. Кесене жобасының ерекшелігі - онда Орталық Азия сәулет өнерінде бұрын-соңды ұшыраспаған шатыр жабу тәсілдері қолданылған. Ескерткіште күмбезді, аркалы элементтер мол. Сәулетші-шеберлер тек аркалы күмбезді жүйенің өзіне сан түрлі әдістерді қолданған. Кесенеде аса үлкен портал (ені - 50 метрге жуық, порталдық арканың ұзындығы - 18,2 метр), бірнеше күмбез, 35 бөлме бар. Ғимараттың биіктігі 37,5 м. Сыртқы қабырғалардың қалыңдығы - 1,8-2 м, қазандық қабырғаларының қалыңдығы - 3 м. Қожа Ахмет Яссауи кесенесі мешіт, медіресе қызметін де атқарған. Кесененің үш қабырғасының үстіңгі жағымен өтетін эпиграфтық фризде Құран Кәрім сүрелері мен аяттары жазылған. Жазулар көгілдір қышпен өрнектелген. Жазулардан «Алла», «Мұхаммед», «О, жарылқаушы», «Билік Аллада», «Алла менің әміршім», «һижраның 800 жылы» деген сөздерді оқуға болады. Қоладан соғылып, алтын, күміс жалатылған есік тұтқалары мен алты шырағдан да сәулет өнерінің інжу-маржандарының қатарына жатады. Бұларда оны жасаушы исфаһандық шебер Тадж әд-Дин Изеддиннің есімі жазылған.
3. Металлургия және темір соғу қол өнері, бұрынғыдай, қалада кеңінен таралды. Қол өнершілер шойын қазандықтарды құю жүргізді. Шойыннан, периметр бойынша үш дөңестермен обойманың өзіне тән пішіні бар доңғалақтарға арналған төлкелер жасалды. Пышақтар мен олардың сынықтары – темірден жасалған бұйымның анағұрлым көп санды санаты. Темір тағалар жиынтығы, олар өлшемдері бойынша жеткілікті түрде әр түрлі болғаны туралы куәландырады. Зергерлер өндірісінде түсті тасты, ақық, отты опал, яшма, нефрит, агат, тау хрусталі кеңінен пайдаланылды. Тастар моншақтар, жүзікке салатындарды дайындау үшін, сондай-ақ ұсақ-түйек жасайтын материалдар ретінде және жүзіктердің өздері үшін қолданылды. Темір соғу кәсібі қалада анағұрлым маңыздылардың бірі болды. Бұйымдарды мыстан өндіру қалаларда жаппай таралды, оның үстіне полиметалдар мен мысқа әзірлеу қала орталықтарынан алыс емес Қаратау, Талас, Іле және Жоңғар Алатауында болды. Мысшылар, зергерлер бола отырып, ыдыстар, шырақтар, түр қойғыштар жасады. Сүйектен ою қолөнері және тасты өңдеу даму алды. Сүйек пен мүйізден қашалған оюмен әшекейленген пышақтардың тұтқалары, түймелер, түйрегіштер жасалды. Талғар қаласында сүйектен жасалған шахмат фигуралары табылған.
Осы дәріске (ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және) сұрақтар
Қала қандай бөліктерден тұрған?
Ортағасырлық сәулет өнері ескерткіші Қожа Ахмет Яссауи кесенесі.
Қолөнердің даму қарқыны.
|
1
|
№ 6
дәріс
|
Дәріс 6. Фольклорлық дәстүр, әуендік және би өнері.
Түркі фольклорының ерекшелігі мен құндылығы. Шамандық пен аңыз халықтық ауыз әдебиетінің негізі ретінде. Фольклорлық дәстүр, әуендік және би өнері.
Дәріс жоспары:
1. Ақын-жыраулар шығармалары.
2. Қазақтың музыкалық фольклоры.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
1.XYIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанды отарлау саясаты бұрынғыдан бетер күшейе түсті. Қазақ жерінің ұлы өзендері Жайық, Есіл, Ертіс, Тобыл т.б. бойына әскери бекіністер, қалалар салынып, жайылымдар көшпелілерден тартып алынды. Өлкені қоныстанушылардың саны жыл сайын өсе берді. Патша үкіметінің осы іспеттес зорлық-зомбылық шараларына наразылық қазақ елінің ақын-жазушыларының шығармаларынан көрініс тапты. Бұл кезеңде халықты азаттық күреске шақырған М.Өтемісұлы мен қатар, бұрынғы “алтын ғасырды” көксеген ақын-жыраулар тобы қалыптасты. Ақын-жыраулардың бір бөлігі өз шығармаларында ұлттық құндылықтарды, көшпелілер идеалын, шариғатты, хандар мен батырларды дәріптеп, отаршылдық саясатты айыптады. Бұл ақын-жыраулар кеңестік дәуірде «зар-заман» ақындары қатарына жатқызылды. XIX ғасырда Мұрат, Шернияз, Нысанбай, Жанақ, Шөже, Сүйінбай, Орынбай, Нармамбет, Жамбыл, Дулат, Шортанбай, Әбубәкір, Кердері, Майлықожа, Ұлбике, Сара, Рысжан, Тәбия, Балзия, Айсұлу, Ақбала, Ажар т.б. ақын-жыраулар өмір сүріп, арттарына мол әдеби мұра қалдырды.
2.Этнограф-ғалым Ақселеу Сейдімбеков қазақтың музыкалық фольклорын бес кезеңге бөледі |
Достарыңызбен бөлісу: |
