Дәрістер жинағЫ 1- дәріс. СӨйлеу тілінің БҰзылуын анықтау
жүктеу/скачать 280,46 Kb.
|
ЛЕКЦИЯ ЖҮЙЕЛІК СӨЙЛЕУ ТІЛІ
| Экспрессивті тілінің бұзылуы. А. Р. Лурия (1969, 1975) афференті моторлы афазияның екі түрін бөліп ажыратады. Бірінші жағдайда артикуляциялық аппаратының әр түрлі мүшелерінің қозғалысының кеңістіктік, симультанттық синтездеуінің (жинақтауының) бұзылуы, сөйлеу жағдайының толық жоқтығымен сипатталады. Екінші жағдайда артикуляцияның жеке жолын таңдауының және сөз құрамына кіретін дыбыстық және буындық кешендерінің симультантты жинақтауының айрықша бұзылуы байқалады. Клиникада бұл түрі «өткізгіш афазия» деп аталады. Ситуативті сөйлеу тілі біршама сақтаулы болуымен ерекшеленеді.
Афферентті моторлы афазияның ерте кезеңдерінде сөзді түсінуінің күрделі бұзылуы мүмкін, бұл түсіну барысында кинестетикалық бақылаудың маңыздылығы мен естіген хабарды жасырын айтумен түсіндіріледі. Афферентті моторлы афазияның бірінші түрінде ашық көрінетін артикуляциялық аппаратының апраксиясы спонтанды тілінің толық жоқ болуына әкелуі мүмкін. Өз бетімен сөйлеуге әрекеттену сәтте ерін мен тіл абыл-сабыл қимылдап, литеральді (дыбыстық) алмастырулар байқалады. Науқас логопедтің артикуляциясына мұқият қарағанның өзінде тек артикуляция мүшесін немесе тәсілін табумен шектеледі. Соның салдарынан м — п — б, н — д — m — л, и — с, о — у және т.б. дыбыстардың алмастырылуы орын алады. Бұл дыбыстарды айту кезінде артикуляциялық мүшелерінің ұштасу дәрежесінің кинетикалық бағалауының бұзылуымен, жұмсақ таңдай мен дауыс перделерінің қимылдарының дезинтеграциясымен түсіндіріледі. Кейінгі сәттерде науқастар «салат» деген сөзді «санат», немесе «садат», «доп» дегеннің орнына «лоп» немесе «топ» деп айтады, яғни бір фонематикалық парадигма екіншісімен ауыстырылып айтылады. Афферентті моторлы афазиясы бар адамға құрылысы күрделі буындарды талдау қиынға түседі. Науқастар бітеу (жабық) буынды екі ашық буынға бөледі, қатар келген дауыссыз дыбыстарды бөлшектеп тастайды, дауыссыз дыбыстарды тастап кетеді. Сондықтан там, доп, бас, сандық, астық деген сияқты сөздерді «та-мь», «до-пь», «ба-сь», «са-нь-ды-кь», «а-съ-ты-кь», т.б. деп айтады. Клиникалық көрінісінде экспрессивті тілі мүлдем жоқ болуы немесе экспрессивті тілінің барлық түрлерінде (спонтанды, қайталама, номинативті) литеральді парафазиялар байқалады. Сөйлеу тілінің автоматтандырылған түрлері (ән айту, өлеңдер, жақын адамдардың аты, т.б.) сақтаулы болады. Психологиялық көрінісінде сөйлеу тілінің құрылысында дыбысты ажырату бөлігінің бұзылуы, яғни дыбысқа кинетикалық талдау жасау бөлігінде сөйлеу тілін ұйымдастырудың сенсомоторлы денгейінің бұзылуы байқалады. Бұл сөйлеу тілінің моторлы бағдарламасын жасауға қиындық туғызады. Сөйлеу тілін ұйымдастырудың еріксіз деңгейінің біршама сақтаулы болғанымен дыбысты, сөзді, фразаны қайталауы қиын болады. Сөйлеу тілінің барлық түрлері, қызметі бұзылады. Афферентті кинестетикалық моторлы афазиясы бар науқастарда сөзді түсінбеу кезі ұзаққа созылмайды (инсульттан кейін бір күннен бірнеше тәулікке дейін). Содан кейін ситуативті сөйлеу тілін түсінуі тез қалпына келе бастайды және жеке сөздердің мағынасын түсініп, жеңіл нұсқауды орындай алатын болады. Эфферентті моторлы афазия ми қабығының үшінші маңдай қатпарының артқы бөлігінің зақымынан пайда болады (44 алаң – Брок аймағы) – мидың премоторлы аймағының зақымдалуы. Бұл аймақ қимылды уақытша, бағыттық ұйымдастыруына жауапты. Сөз үшінде дыбыс пен буындардың, сөйлемдегі сөздердің синтагмалық тіркестері пайда болады. Эфферентті моторлы афазияда байланыстырып, толық, синтагмалық құрылған сөйлеу бұзылады. Афазияның бұл түрінің орталық механизмі иннервациясының ауысуының бұзылуынан пайда болған стереотиптің патологиялық енжарлығы болып табылады. Бұл артикуляциялық қимылдардың бір сериясынан екіншісіне уақытылы ауысуына кедергі болады. Эфферентті моторлы афазияның клиникалық көрінісінде персеверациялар – патологиялық қайталау немесе буындарды, сөздерді, қандай болмасын әрекеттерді тапжылмай жаңғырту байқалады. Персеверациялар негізінде әрекетті тоқтату туралы дабылды кешіктіріп түсіретін процестер жатыр. Персеверациялар ауызша сөйлеу тілді қиындатады. Жеке дыбыстардың айтылуы сақтаулу болады, ауызша сөйлеу тілі дыбыстарды, сөздерді тек сериялық айту кезінде бұзылады. Персеверация салдарынан сөйлемді құрастыру және айту мүмкін емес. Буынды, сөзді, сөйлемді айтуға талпынған сайын персеверациялар да көбейеді. Осыған байланысты ауызша сөйлеу тілі толығынан жоқ болады, оның орнына бір-екі сөз жарқыншақтары –эмболалар қолданылады. Персеверация, басқа әрекетке ауысуындағы ауытқуы сөйлеу тілінің әуезділігінің (просодикасының) бұзылуының фонында жүреді: екпіннің, ырғақ-сарындылық құрылысының, интонациясының. Спонтанды сөйлеу тілінде әртүрлі штамптар мен стереотиптер жиі кездеседі. Психологиялық көрінісі белсенді сөйлеуге қосылу қиындығының симптомымен сипатталады. Спонтанды сөйлеуде, диалог кезінде жауап беруде фразаны бастай алмайды. Бірақ бірінші сөзді бастап кетсе, тұтас сөйлемді айтуы мүмкін болады. Эфферентті моторлы афазияның нейропсихологиялық синдромына дәл осы механизмнің бұзылуынан (сөйлемді бастауының қиындығы) оқу (алексия) мен жазудың (аграфия) бұзылуы кіреді; заттық әрекеттері бұзылады (апраксия). жүктеу/скачать 280,46 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|