Дәрістік сабақтардың конспектілері Дәріс. №1. Кіріспе

маркер  ары  қарай  сақинаға  жіберіледі.  Маркермен  мәліметтер  әрбір  компьютер  арқылы  маркерде 

көрсетілген  алушының  мекен-жайымен  мекен-жайы  сәйкес  келмейінше  өтіп  отырады.  Қабылдаушы 

компьютер  маркерді  алады,  одан  мәліметтерді  алып,  маркерге  сәтті  қабылданған  ақпараттың  кодын 

орналастырады  және  өзгертілген  маркерді  ары  қарай  сақина  бойынша  жіберген  компьютерге  жібереді. 

Жіберген  компьютер  расталған  маркерді  алып  оны  сақинадағы  келесі  компьютерге  (маркерді  «босатып») 

береді. 

8.

 

«Сақина»  топологиясында  мәліметтерді  беруде  әрбір  компьютер  жіберу  үшін  тепе-тең  уақыт 

квантын алады, мәліметтерді жіберуге деген бәсекелестік және монополия болмайды. 

 

Мәліметтерді кабель бойынша беру. Қатынау әдістері. 

1.

 

Компьютердің  желіге  қатынауының  әдісі  –  бұл  компьютердің  қалай  және  қай  кезде  хабарды  желі 

бойынша  жіберуі  немесе  қабылдауын  анықтайтын  ережелер  жинағы.  Егер  жұмыс  кезінде  бірнеше 

компьютерлер  бір  уақытта  желіде  мәліметтерді  беріп  жатса,  онда  «коллизия»  (жаңылысу)  болады,  және 

мәліметтер  пакеті  осы  компьютерлерден  бұзылады.  Қатынау  әдістері  бірнеше  компьютерлер  бір  уақытта 

мәліметтерді  бере  алмауы  үшін  мәліметтерді  қабылдау  мен  беруді  реттей  отырып  желідегі  колллизияның 

болмауын кепілдендіреді. 

2.

 

Қатынаудың негізгі әдістері келесілер: 

-

 

Көптік қатынау («шина», «жұлдыз»); 

-

 

Коллизияны анықтаумен (CSMA/CD); 

-

 

Коллизияны алдын алу (CSMA/CA); 

-

 

Маркерді берумен қатынау («сақина»); 

-

 

Тапсырыстың артықшылығы бойынша қатынау («жұлдыз» типінің кейбір топологиялары). 

3.

 

Коллизияны  анықтау  мен  көптік  қатынас  кезінде  желідегі  барлық  компьютерлер  беріліп  жатқан 

мәліметті  табуға  тырысып  кабельді  тыңдайды.  Желі  бойынша  мәліметтерді  беру  тоқтап  және  ақпаратты 

кабель бойынша беру болмаған кезде: 

-

 

барлық компьютерлер кабельдің бос екенін түсінеді; 

-

 

мәліметті бергісі келген компьютер беруді бастайды; 

-

 

мәліметті жіберіп жатқан компьютер кабельді босатпайынша басқа ешқайсысы жөнелте алмайды. 

 

 

PC-1 

PC-2 

PC-3 

PC-4 

PC-5 

 

PRINTER 

 

 

 

4.

 

Егер бірнеше компьютердің мәліметтерді бір уақытта жөнелтуі аңғарылса (коллизияға ұшырады), 

онда  жөнелтіп  жатқан  компьютерлер  мәліметтерді  беруді  кездейсоқ  уақытқа  тоқтатады,  ал  сосын  оны 

қайтадан  бастайды.  Берілген  қатынау  әдісіндегі  коллизия  саны  желідегі  компьютерлер  санымен 

қолданылатын желілік бағдарламалар санына пропорционалды ұлғайып отырады; бұл желінің өндірушілігін 

төмендетеді және оны «тұрып қалуға» әкелуі мүмкін. 

5.

 

Коллизияның алдын алуымен көптік қатынау әдісі коллизияны анықтаудан гөрі ақырындау, бірақ 

жетілдірілген.  Олардың  айырмашылығы  мәліметтерді  жіберемін  деген  компьютер  мәліметтерді  желіге 

жөнелту  

6.

 

алдында барлық қалған компьютерлерге өзінің мақсаты туралы сигнал жібереді, олар дайындалып 

жатқан  жөнелту  туралы  хабардар  болып,  тек  сонан  кейін  ғана  жөнелту  басталуында.  Бұл  желідегі 

коллизияның алдын алады. 

7.

 

Маркерді беру технологиясы «сақина» типінің топологиясында қолданылады. Маркер  – бұл желі 

бойынша бір компьютерден бір компьютерге көшіп отыратын арнайы микр офайл. Маркерде желі бойынша 

берілетін  ақпарат,  компьютер  –  жөнелтушінің  мекен-жайы,  қабылдаушы  компьютердің  мекен-жайы  және 

PC1 

PC4 

PC2 

PC3 

т.б. ауысып отырады. Ақпарат пен толған маркер «иемденген» деп аталады. Берілетін ақпараты жоқ маркер 

«бос» деп аталады; ол желі бойынша өз бетімен көшіп отырады. Желіде тек бір маркердің көшіп отыруына 

болады және тек қана бір бағытта (сағаттың тілі бойынша бір компьютерден басқаға). 

8.

 

Мәліметтерді  желіге  маркермен  жөнелту  үшін  компьютер  бос  маркерді  күтіп  оны  тартып  алу 

керек,  содан  кейін  мәліметтер  маркермен  бірге  сақина  бойынша  алушыға  беріледі.  Алушы  мәліметтерді 

алғаннан  кейін  сәтті  қабылдау  туралы  ақпараты  бар  өзгертілген  маркерді  жөнелтушіге  жібереді. 

Қабылдауды  растағаннан  кейін  босатылған  маркер  келесі  жөнелтушіге  дөңгелек  бойынша  беріледі. 

Маркермен  қатынау  әдісінде  коллизия  болмайды,  өйткені  бір  компьютер  берілген  уақытта  маркерді 

пайдалана алады. 

9.

 

Тапсырыстың  артықшылығы  бойынша  қатынаудың  әдісі  коллизияны  анықтау  әдісімен  ұқсас; 

айырмашылығы  бір  концентратордың  екі  немесе  одан  көп  компьютері  бір  уақытта  ақпаратты  жөнелтуді 

бастағысы келген кезде байқалады. Бұл жағдайда коллизия болмайды, өйткені концентратор артықшылығы 

жоғары  компьютерді  таңдайды  және  сол  ғана  мәліметтерді  жөнелтеді.  Барлық  қалғандары  жөнелтуден 

уақытша сөндіріледі. Артықшылық компьютер қосылған концентраттағы айырушының нөмірі анықталады.  

10.

 

Мәліметтерді  бір  уақытта  әртүрлі  концентраттардағы  бірнеше  компьютерлерден  жөнелтуге 

мүмкіндік  жасауда  коллизия  болмайды,  өйткені  жөнелтуді  басқа  концентраторлармен  салыстырғанда 

жоғары  артықшылығы  бар  концентраторлы  компьютер  іске  асырады.  Осылайша  концентраттар  арсныда 

және әрбір хабтар арасында иерархия болады. 

 

Тапсырма 

Имитациялық модель жоғары деңгейлі «Pascal 7.0» немесе «Delphi» бағдарламалар тілінде жасалыну керек. 

Модель болу керек: 

-

 

берілген топологияның детальдық иллюстрациясын экранда салу керек; 

-

 

экранда берілген бір компьютерден келесі компьютерге мәліметтерді беру үрдісін толық модельдеу 

керек; 

-

 

толық түсіндірілген тез, әдемі және ықшамды болу тиіс. 

 

N 

в-а 

ТАПСЫРМА 

Топология 

Компьютерлер 

саны 

Мәліметтерді беру 

1. 

Шина 

5 

1 > 4 және 4 > 2 

2. 

Шина 

3 

1 > 3 және 3 > 2 және 2 > 1 

3. 

Шина 

4 

1 > 3 и 2 > 4 

4. 

Шина 

5 

2 > 4 және 5 > 1 

5. 

Шина 

4 

1 > 2 және 3 > 4 

6. 

Хабсыз сақина 

5 

1 > 4 және 4 > 2 

7. 

Хабсыз сақина 

3 

1 > 3 және 2 > 1 және 3 > 2 

8. 

Хабсыз сақина 

4 

1 > 3 және 2 > 4 

9. 

Хабсыз сақина 

5 

2 > 4 және 5 > 1 

10. 

Хабсыз сақина 

4 

1 > 2 және 3 > 4 

11. 

Хабсыз сақина 

5 

1 > 4 және 4 > 2 

12. 

Хабсыз сақина 

3 

1 > 3 және 2 > 1 және 3 > 2 

13. 

Хабсыз сақина 

4 

1 > 3 және 2 > 4 

14. 

Хабсыз сақина 

5 

2 > 4 және 5 > 1 

15. 

Хабсыз сақина 

4 

1 > 2 және 3 > 4 

16. 

Жұлдыз 

5 

1 > 4 және 4 > 2 

17. 

Жұлдыз 

3 

1 > 3 және 3 > 2 және 2 > 1 

18. 

Жұлдыз 

4 

1 > 3 және 2 > 4 

19. 

Жұлдыз 

5 

2 > 4 және 5 > 1 

20. 

Жұлдыз 

4 

1 > 2 және 3 > 4 

21. 

2 және 3 арасындағы репитерлі шина 

5 

1 > 4 және 4 > 2 

22. 

1 және 2 арасындағы репитерлі шина  

3 

1 > 3 және 3 > 2 және 2 > 1 

23. 

3 және 4 арасындағы репитерлі шина 

4 

1 > 3 және 2 > 4 

24. 

2 және 3 арасындағы репитерлі шина 

5 

2 > 4 және 5 > 1 

25. 

2 және 3 арасындағы репитерлі шина 

4 

1 > 2 және 3 > 4 

 

 

№2 зертханалық жұмыс 

Коаксиалдық кабель. Коаксиалдық кабельді қосу үшін арналған жабдық. 

 

Сабақтың  мақсаты:  Кабель  мінездемесін  суреттеу  кезінде  желілік  кабельдердің  негізгі  типтері  туралы 

және  қолданылатын  терминдер  туралы  түсініктеме  алу;  жіңішке  сызықты  және  кең  сызықты  жөнелту 

туралы түсінік алу; нақты желілік ортаға арналған оптималды кабель типін анықтай алуды үйрену. 

 

Теориялық бөлімі 

1.

 

Кабельдердің негізгі топтары 

Қазір  компьютерлік  желілердің  басым  бөлігі  өткізгіш  немесе  кабельді  жалғау  үшін  қолданылады. 

Олар компьютерлер арасындағы сигналдарды беру ортасы ретінде жұмыс істейді.  

Көпшілік желілерден кабельдің үш негізгі түрі ғана қолданылады: 

-

 

коаксиалды кабель (coaxial cable); 

-

 

бұралған жұп (twisted pair); 

-

 

экрандалмаған (unshielded); 

-

 

экрандалған (shielded); 

-

 

оптикалық талшықты (fiber optic). 

2.

 

Коаксиалдық кабель. 

Коаксиалды  кабель  кабельдің  көп  тараған  түрі.  Бұл  екі  түрлі  себеппен  түсіндіріледі.  Біріншіден,  ол 

қымбат емес, жеңіл, иілгіш және қолдануға қолайлы.  Екіншіден, коаксиалдық кабельдің кең тараған атағы 

оны орнату кезіндегі қауіпсіздігімен қарапайымдылығына әкелді. 

Коаксиалды  кабель  мыс  жіптен,  оны  қоршаған  ортасынан  оқшаулау,  металды  орау  мен  сыртқы  қап 

түріндегі экранннан тұрады. (№1 сурет) Егер кабель металдық ораудан басқа фольга қабаты бар болса, онда 

ол қос экрандалған кабель деп аталады. Күшті кедергілер болса төрт есе экрандалған кабельді пайдалануға 

болады. Ол қос қабат фольгамен қос қабат мысты ораудан тұрады. 

Кабельдердің  кейбір  типтерін  мыс  торлар  –  экран  (shield)  жауып  тұрады.  Ол  кабель  бойынша  беріліп 

жатқан  мәліметтерді  кедергілер  немесе  шуыл  деп  аталатын  сыртқы  электромагниттік  сигналдарды  жою 

арқылы қорғайды. Осылайша, экран кедергілерге мәліметтерді бұзуға жол бермейді. 

Электрлік сигналдар жіп бойынша беріледі. Жіп – бұл бір өткізгіш (тұтас) немесе өткізгіштердің орамы. 

Тұтас жіп қалайыдан дайындалады. 

Жіп оны металдық ораудан бөлетін оқшаулы қабатпен қоршалған. Орау жерлендіру (заземление) рөлін 

атқарады  және  жіпті  электрлік  шуылдардан  (noise)  және  қиылысқан  кедергілерден  (crosstalk)  қорғайды. 

Қиылысқан кедергілер – бұл көрші өткізгіштердегі сигналдардан туындаған электрлік туралау (наводка). 

 

Сурет 1. Коаксиалды кабельдің құрылымы 

 

Өткізілетін жіп (жила) және металды орау бір біріне тимеуі тиіс, әйтпесе айқас тұйықталу (замыкание) 

болады,  кедергілер  жіпке  еніп,  мәліметтер  бұзылады.  Кабель  сыртынан  резинамен,  тефлонмен  немесе 

пластикамен  өткізбейтін  қабатпен  жабылған.  Коаксиалды  кабель  кедергілерге  қарсы  тұра  алады,  онда 

сигналдардың  өшуі  бұралған  жұпқа  қарағанда  аздау.  Өшу  (attenuation)  —  бұл  сигналдың  кабель  бойынша 

көшуіндегі көлемінің кішірейуі. (Сурет №2) 

 

Сурет 2. Сигналдың өшуі оның сапасының нашарлауына әкеледі 

 

Өрілген орау қабығы сыртқы электромагниттік сигналдарды жіп бойынша беріліп жатқан мәліметтерге 

әсер етуге  мүмкіндік бермей сіңіреді,  сондықтан коаксиалды кабельді алыс қашықтыққа  беруде қолдануға 

болады. 

Коаксиалды кабельді:  

-

 

сөйлеген сөзді, бейне көрініс және қос мәліметтерді жөнелту ортасы үшін; 

-

 

мәліметтерді үлкен ара қашықтыққа жіберу (қымбат кабельдермен салыстырғанда); 

-

 

мәліметтерді қорғаудың жеткілікті деңгейін ұсынатын технология қажет болса пайдалану тиіс. 

Коаксиалды кабельдердің екі типі бар: 

-

 

жіңішке коаксиалды кабель; 

-

 

жуан коаксиалды кабель. 

Қандай да болмасын кабель типін таңдау нақты желінің қажеттілігіне байланысты. 

 

2.1. Жіңішке коаксиалды кабель 

Жіңішке  коаксиалды  кабель  –  диаметрі  шамамен  0,5  см  иілгіш  кабель.  Ол  пайдалануда  қарапайым,ол 

компьютердің желілік адаптер платасына тікелей. (сурет №3) 

 

Сурет 3. Жіңішке коаксиалды кабельді компьютерге қосу 

 

 

Жіңішке  коаксиалды  кабель  өшуден  туындаған  бүлінуді  білдіртпей  сигналды  қашықтығы  185  м 

(шамамен 607 фут)дейін бере алады. 

Жабдықты  өндірушілер  кабельдердің  әртүрлі  типтеріне  арнап  арнайы  маркировкаларды  жасап 

шығарған (№ 1 кесте). Жіңішке коаксиалды кабель RG-58 семьясы деп аталатын топтарға жатады, оның 

толқындық қарсыласуы (impedance) 50 0м тең.  Осы семьяның негізгі өзгеше ерекшелігі – мыс жіп. Ол 

тұтас немесе бірнеше өрілген өткізгіштерден тұруы мүмкін. (№4 сурет) 

 

Сурет 4. Жіп– өрілген өткізгіштер немесе тұтас мыс өткізгіш 

2.2. Жуан коаксиалды кабель 

Қалың коаксиалды кабель диаметрі шамамен 1  см қатты кабель. Кейде оны  «стандартты Ethernet» 

деп  атайды,  өйткені  ол  Ethernet  желілік  сәулетінде  қолданылатын  алғашқы  кабельдің  типі  болды.  Осы 

кабельдің мыс жібі жіңішке коаксиалды кабельмен салыстырғанда қалыңдау. (Сурет №5) 

Кесте 1. 

Кабельдер типі 

Кабель 

Суреттеу 

RG-58/U 

Тұтас мыс жіп 

RG-58 А/U 

Өрілген өткізгіштер 

RG-58 C/U 

RG-58 A/U үшін арналған әскери стандарт 

RG-59  

Кең жолақты хабар үшін қолданылады (мысалы, кабельді телевиденияда) 

RG-6  

RG-59 салыстырғанда диаметрі үлкен, жоғары жиіліктерге арналған, бірақ кең жолақты 

хабарлар үшін де пайдаланылады 

 

 

Сурет 5. Жуан коаксиалды кабельдің жібі жіңішкенің кесігімен салыстырғанда үлкендеу 

 

Кабельдің  жібі  қанша  үлкен  болса,  сонша  ара  қашықты  сигнал  игеруге  қабілетті.  Яғни,  жуан 

коаксиалды  кабель  жіңішкелерден  гөрі  сигналды  алысқа  бере  алады,  500  м  дейін  (шамамен  1640  фут). 

Сондықтан  кейде  жуан  коаксиалды  кабельді  жұқа  коаксиалды  кабельге  құралған  бірнеше  үлкен  емес 

желілерді қосып тұратын негізгі кабель [магистрали (backbone)] ретінде пайдаланылады.  

Жуан коаксиалды кабельге қосылу үшін арнайы жабдық - трансиверді (transceiver) пайдаланады(сурет 

6). 

Трансивер  «зуб  вампира»  »  (vampire  tap)  немесе  «пронзающий  ответвитель»  (piercing  tар)  деп 

аталатын арнайы коннектормен жабдықталған. Бұл «зуб» оқшаулаушы қабат арқылы еніп, өткізгіш жіппен 

тікелей  физикалық  қатынасады.  Тенсиверді  желілік  адаптерге  қосу  үшін  трансивер  кабелін  AUI-порт 

желілік  плата  коннекторына  қосу  керек.  Бұл  коннектор  жасаушы  –  фирмалардың,  немесе  DB-15  аттарына 

сәйкес аталған DIX-коннектор (Digital Intel Xerox) деген атаумен белгілі. 

 

Сурет 6 Трансиверді қалың коаксиалды кабельге қосу 

 

 

 

Екі типті коаксиалды кабелді салыстыру 

Кабель  қанша  жуан  болса,  онымен  жұмыс  істеу  соншама  қиын  болатыны  заңдылық.  Жіңішке 

коаксиалды кабель иілгіш, орнатуы да қарапайым және қымбат емес. Жуан кабельді иіу қиын және осыған 

сәйкес оны орнату да қиындау. Бұл өте маңызды жетіспеушілік, әсіресе, егер кабельді құбырлар мен науалар 

арқылы орнату керек болса. Жуан каоксиалды кабель жіңішке кабельден қымбатырақ, бірақ ол сигналдарды 

алыс қашықтыққа береді. 

 

Коаксиалды кабельді қосуға арналған жабдық 

Жіңішке  каоксиалды  кабельдерді  компьютерлерге  қосу  үшін  BNC-коннектор  қолданылады.  BNC 

семьясында бірнеше құрауыштар бар: 

-

 

BNC-коннектор. BNC-коннектор немесе пісіріледі, немесе кабель соңында қысылады. 

-

 

BNC Т-коннектор. Т-коннектор желілік кабель мен комьютердің желілік платасын қосады. 

-

 

BNC баррел-коннектор. Баррел-коннектор жіңішке коаксионалды кабельдің екі үзігін біріктіру үшін 

қолданады. 

-

 

BNC-терминатор. «Шина» топологиялы желіде «бос» сигналдарды сіңіруге арналған терминаторлар 

кабельдің әрбір шетіне орнатылады. Әйтпесе желі жұмыс істемейді. 

 

Коаксиалды кабельдер класстары және өрт қауіпсіздігінің талаптары талаптары. 

Қандай  да  болмасын  коаксиалды  кабельдің  классын  таңдау  кабельдің  қай  жер  арқылы  өтетініне 

байланысты. Коаксиалды кабельдің екі классы бар: 

-

 

поливинилхлоридті; 

-

 

пленум аумағында орнату үшін. (сурет№7) 

Поливинилхлориді (PVC) – бұл көптеген коаксиалды кабельдердегі сыртқы орау немесе оқшаулаушы 

ретінде қолданылатын пластик.  PVC кабель  жеткілікті  иілгіш,  оны  ғимараттың ашық жерлерінде орнатуға 

болады. Бірақ та өртену жағдайында бұл улы газдар бөліп шығарады. 

Пленум  (plenum)  бұл  фалш  –  төбе  және  жабу  аралығындағы  кішкентай  кеңістік,  әдетте  оны 

желдеткіш  ретінде  пайдаланады.  Өрт  қауіпсіздігінің  талаптары  мұнда  орнатыла  алатын  кабельдер  типін 

қатаң  түрде  шектейді,  егер  өрт  болған  жағдайда  олар  бөліп  шығаратын  түтін  немесе  газдар  барлық 

ғимаратқа тарайды. 

Пленум кабелінің оқшаулау қабаты және сыртқы орауы арнайы өртке қарсы тұратын материалдардан 

жасалынады,  олар  өрт  болған  жағдайда  түтінді  аз  шығарады.  Бұл  химиялық  улану  қаупін  азайтады. 

Сонымен  қатар  бұл  кабельдерді  құбырға  орнатпай  ашық  саал  беруге  болады.  Әйтседе  олар 

поливинилхлоридтілерге қарағанда қымбатырақ және қаттырақ. 

 

 

 

Пленумды кабель 

 

 

Сурет 7. Өрт қауіпсіздігінің талаптары бойынша пленум аумағында орнату үшін арнайы 

кабельдер типі қарастырылған. 

Тапсырма 

1.

 

Зертханалық жұмыстағы берілген теориялық материалды мұқият оқып шығыңдар. 

2.

 

Жоғарыда суреттелген кабельдер типтерінің салыстырмалы мінездемесін құру. 

3.

 

Қандай кабель жақсы, қайсысы нашар және неліктен деген қорытынды шығараыңдар. 

 

Бақылау сұрақтарына жауап беріңдер. 

1.

 

Қолданылатын кабельдердің негізгі топтары. Олардың негізгі мінездемелері. 

2.

 

Коаксиалды кабельдің құрылымы. Қиылысатын кедергілер. Өшу. Коаксиалды кабельдің типтері. 

3.

 

Жіңішке коаксиалды кабельдің мінездемесі. 

4.

 

Қалың  коаксиалды  кабельдің  мінездемесі.  (жіңішке  коаксиалды  кабельден  айырмашылығы). 

Трансивер. 

5.

 

Коаксиалды кабельді қосуға арналған жабдық. 

6.

 

Коаксиалды кабельді пайдаланудағы өрт қауіпсіздігінің талаптары. 

 

№3 зертханалық жұмыс 

Физикалық интерфейс. Бұралған жұп. UTP кабелін қосуға арналған жабдық.  

 

Сабақтың  мақсаттары:  негізгі  желілі  кабельдермен  кабельдер  мінездемесін  суреттеуде 

қолданылатын  терминдер  туралы  түсінік  алу;  тар  жолақты  және  кең  жолақты  хабар  туралы  түсінік  алу; 

нақты желілік ортаға арналған оптималды кабель типін анықтай алуға үйрену 

 

Теориялық бөлім 

Бұралған жұп 

Қарапайым бұралған жұп (twisted pair) – бұл бір бірін айнала оралған екі оқшауланған мыс өткізгіш. 

Кабельдің екі типі бар (сурет 8): экрандалмаған бұралған жұп (UTP) (unshielded) және экрандалған бұралған 

жұп (shielded) (STP).  

 

Сурет 8. Экрандалмаған және экрандалған бұралған жұптар 

 

Бірнеше  бұралған  жұптарды  бір  қорғау  орамына  жиі  орналастырады.  Мұндай  кабельдер  олардың 

саны әртүрлі болуы мүмкін. Өткізгіштердің бұралуы  көрші жұпатр мен және басқа да көздерден, мысалы, 

қозғаыш, релье және трансформаторлардан туындайтын электрлік кедергілерден құтылуға жол береді.  

  Егер:  

-

 

ЛВС ұйымдастыру кезінде ақша қаражатына шектеулер болса; 

-

 

компьютерлерді қосу қиын емес операция кезінде қарапайым орнату  қажет болған кезде бұралған 

жұпты пайдаланған жөн. 

-

 

Егер жоғары жылдамдықта беріліп жатқан мәліметтердің тұтастығына абсолютті сенімді болу керек 

болса, бұрлған жұпты пайдалануға болмайды. 

 

жүктеу/скачать 1,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: