Детективті хикаят

БIРIНШI БӨЛIМ

I

• 
  дейдi. “Ә, онда саған қысқы ұйқыдан ұрғашыларынан кеш оянатын марғау еркек аюдың жүрегi керек екен де. Күйеуiңе айт. Дәл қазiр сонау Қырыққыздың үстiндегi қырғыз асуындағы шатқалда еркек аюлар жаңа ғана үңгiрден шығып, көкке ендi бас қойды. Денелерiне көктiң дәмi әлi сiңбеген солардың бiрiн атып алсын. Құдай қаласа, содан кейiн аюдай айбатты бiр ұл туарсың”,
  
• 
  деп жөнiне кете барыпты…
  

Жұмакүл аю жүрегiне бекерге жерiк болмапты. Арада жетi ай өткенде бес күн бойы толғатып, дене-тұрқы үш-төрт жасар баланың пошымындай бiр ұлды туады. Жұрт оған ырым қылып, “Сүлеймен” деп ат қояды. Сүлеймен тоғызға келгенде әкесi — Мәмен, он бiрге келгенде шешесi — Жұмакүл қайтыс болады. Жастайынан тұлдыр жетiм қалған ол, ағайын теперiшiн көрiп өседi. Дегенмен Құдай берген күш пен жүректiлiгiнiң арқасында тағдырға мойымай, өз нанын өзi тауып жеуге ертеден-ақ талпынып өседi. Он бес жасқа келгенде, өзiнен бес-алты жас үлкен жiгiттердi жығып, ел арасында “балуан” атанады.

• 
  Жиен-ау, он жiгiттiң бiр құнанға әлi келмегендерi көрер көзге ұяттығы былай тұрсын, осылардың еркекпiз деп атқа мiнгендерiнiң өзi намыс емес пе. Қане, жебiр тайды тырп еткiзбей ұстап берiп, аналарға күшiңдi көрсетшi, — дедi Көбек Сүлейменге.
  
• 
  Қуалап жүргендерi жас мал болса да сүйегi iрi, дәу екен. Жә, нағашы, жүрiңiзшi көрейiк, оның қаншалықты мықты екенiн.
  

• 
  Оның жабылып, бiр тайға әлдерiң келмей жатыр ма? Бiреуiң астыңдағы жүйрiк атыңды мына Сүлейменге берiңдершi. Оны ендi бұл қуалап көрсiн.
  

• 
  Оу, Көбек көке! Ат үстiнде аюша қорбиып отырған мұның қолынан асау ұстау келе қоймас. Қопал сияқты ғой. Одан да тастай қараңғы түнде жылқы ұстап үйренген өзiңiз қимылдасаңызшы,
  
• 
  деп Көбектiң өзiне жабысты.
  
  • 
    Жо-жоқ. Алдымен жиенiм талпынып көрсiн. Бұл ештеңе тындыра алмаса, одан соң өзiм көрермiн.
    
  • 
    Ендеше, жарайды, Көбеке. Сол құнанды ұстауға сабаудай- сабаудай мына бiздердiң шамамыз келмегенде, осы бiр қорбиған боқмұрынның әлi келсе, көрiп-ақ алайық. Көбектiң айтқаны- ақ болсын. Әй, бала, мә, мiн мына атқа. Бiрақ абайла… Асауға жетпей жатып, тоңқалаң асып жүрме, — дедi жiгiттердiң бiрi Сүлейменге атын берiп жатып.
    

• 
  Бәрекелде-е. Бiз мұны боқмұрын деп менсiнбей жүрсек, бұл құрықсыз жалаң қолымен-ақ асауды тырп еткiзбей ұстап алды ғой. Уай, Көбеке, жиенiңiз тура өзiңiзге тартқан қарақшы болмаса не қылсын. Басқаны не қыласыз, ұрлыққа тек осы баланы ғана ертсеңiзшi. Сiздiң төрт серiгiңiзге мұның жалғыз өзi татиды ғой, — деп айқайлап сөйледi бағана Сүлейменге атын берген жiгiт жерде жат-қан құнанды ноқталап жатып. — Әй, бала, сенiң атың кiм... Сүлеймен бе едi? Ай, Сүлеймен, жарадың. Жаңа айтқанымдай, өзiң мына нағашың — Көбекке ұқсап туыпсың. Қазiр ғой, даламызда не қалмақ жоқ, не қоқан жоқ. Күшiңдi қайда
  

• 
  Әй, сен, қарғадай баланы қарақшыға теңеп, оттай берме. Мен ұрлық жасасам, сенен ұрлап жатқаным жоқ. О несi-ей, менен бiр запы көргендей, “ұры, ұры” деп қақылдай қалғаны. “Ергежейлiнiң оны жабылып, бiр тоқтыға әлi келмептi” дегендей, он нәуетек жұмылып бiр құнанды ауыздықтай алмағандарыңа менiң ұры екенiмнiң не қатысы бар? Өй, жапан түздегi қасқырдың жемтiгiн түлкiше қызғанған найсап. Әйда, Сүлеймен, мiн атыңа! Кеттiк. Бұларға тәуiр iс жасасаң да, ауылындағы қатындарының сөзiн айтып, көңiлiңдi қалдырады.
  

Осы оқиғадан кейiн Сүлейменнiң аты ауызға бұрынғыдан да

• 
  Сүлеймен, жасың болса он алтыға келдi, ендiгi жiгiт болдың. Құдай саған қара күш пен дененi аямай-ақ бердi. Бiрақ қатын
  

• 
  Сiзге iлессем, бiлемiн ғой, ұрлыққа ертпексiз де. Содан байысам, қанеки. Ордабек болыс: “Келiп, менiң жылқыларыма қарауыл болсын. Жыл сайынғы ақысын жемеспiн”, — деп қайта- қайта кiсi шаптырып жатыр. Бiрақ оның да жарылқай қоятынына күмәнiм бар. Нарымбет бай болса: “Қай атыңды қаласаң да мiнгiзейiн. Көкпар тартып үйренсейшi. Анау сиқымдағы Құлажан, Нұржаннан күшiң кем емес қой. Көкпарды бiр үйренсең, олардан мықты шабандоз боласың. Көкпар-ақ асырайды сенi”, — деп ол жүр. Алайда сол көкпар дегенге түк қызықпай-ақ қойдым. Өз нағашым жақтан қапал Жүндiбай би: “Маған атқосшы болсаң қайтедi. Ешкiмнен ауқат сұрамай, қарның тойынып жүредi” — дегендi айтады. Бойы белiмнен келетiн, мойны мен мықыны тұтасып қалған шалға атқосшы болуға арланып-ақ жүрмiн. Жазда қасында шегiр Естеместiң Мәуленi бар Ордабектiң Тәшкенде әскер оқуында жүрген Ноғай деген баласы келiп: “Әзiрше ауылда жүре тұр. Оқуымды бiтiрiп, бiр жерге бастық болсам, сенi қарауыма алармын”, — деп ол кеттi. Тектiден туған сабаз ғой ол, сөзiнде тұрар. Алайда ол оқу бiтiргенше қай заман. Оның үстiне оған еру үшiн орысша бiлу керек екен. Ал менiң ондай сауатым да жоқ. “Әлiп” пен “ләмнiң” басын зорға қосып оқимын. Тiрегiм — Төле, түбiм — Қожамжар, атам — Дауылбай бай болса да, әкем Мәменнен мұралыққа бiр тышқақ лақ та қалмағанына ренжимiн кейде. Есiк алдына қарайған бес-алты малдың басын құрап алсам ғой, өз арбамды өзiм-ақ сүйретiп кетер едiм.
  
• 
  Қапалығыңды түсiнем, жиен. Өзiмде болса, байлығымның
  

Жүндiбайға барсаң, ол да жат емес. Бимен бiрге таза жүрiп, таза тұрасың. Мейлi, қайсысына барсаң да, өз қалауың бiлсiн. Мен сенi харам iске шақырып отырсам да, өзiңе жанашырлық тiлек айтып тұрғанымды ұқсаң болғаны. “Бүкiрдi мола ғана түзейдi” дегендей, күн көрiс үшiн басқа кәсiп жоқ маған. Ал, жиен, сау бол. Мен аттанайын. Әгерки маған iлесем десең, ауылға кел. Құдай жол берсе, төрт-бес күннен соң Шыршықтың арғы бетiндегi шалақазақ құрамалардың жылқыларын айдап келуге аттанамыз.

Көбек қамшысының сабын сүйене, орнынан тұрды.

II

Осы ойға бекiнген Сүлеймен ертесiне азанда өзiн зорға

• 
  Әй, Оспан, анау қорадағы дөнен қошқардың бiрiн сой. Жиенiмiз келген сайын үйден қақтауыл ет жеп кететiндiгi тiптi ұят болып жүр едi. Бүгiн қошқардың басын мүжiсiн бiр. Ыбылжымай бол тез! Таң атып келе жатқан жоқ, — деп үлкен баласына бұйыра айқайлады. Оспан әке әмiрiн орындауға кеткесiн: — Қалай, жиен, қабырғаңмен кеңесiп, ойыңды әбден кесiп-пiшiп келiп
  

• 
  деп сұрақты төтесiнен қойды.
  
  • 
    Сiзге iлесудi жөн деп таптым, нағашы. Ордабек жа- рылқайтын болса, басқа туыстарының басына неге ақбоз үй тiгiп қоймайды. Жүндiбай туралы да солай айтуға болады. Өз ырзық- несiбесiн бiреуге бөлiп беретiн кiм бар дейсiз? Сол үшiн де оларға кiнә артып, өкпе айту жөнсiз. Несiбемдi ешкiмге жалтақтамай, сiзбен бiрге жүрiп тапқаным дұрыс шығар. Әркiмнiң аузына қарап, айтағы мен бұйрығына көнгенше, қолдан келетiн iске көңiл аударған абзал-ау.
    
  • 
    Бек жөн айтасың, жиенжан. Естi жiгiт әмәнда өз дегенiмен жүргенi қош. Ордабектiң анау Қазығұрт пен Алатаудың етегiне толған малы, алты алашқа жайылған аты болса да, қам сүт емген пенде ғой, оның да қорқары, үркерi бар. Шұбырған малының бас- басына бiр-бiр жiгiт қойып, қарауылдаса да, ол Өгемдегi қаңлы Кетiктен, Сырдағы қоңырат Тайлыбайдан, Шаяндағы сiргелi Бұзауханнан, Құркелестегi қыпшақ Айтудан қорқады. Тiптi мынау iргесiнде отырған Досалыға да сенбейдi. Зады Ордабек басқа болыстарға қарағанда, қолы ашық, көпшiл, жомарт жан. Бiрақ қанша жомарт болса да, кiм жиған малынан айрылғысы келедi дейсiң. Ал қарақшы мен ұрыға жомартың кiм, сараңың кiм, бәрiбiр. Ебiн тапса, жымқырып кетуге дайын тұрады. Олардың осындай мiнездерiн бiлетiн Ордабек жылқыларының басынан түнде қарауыл, күндiз жылқышы кетiрмей, әр уақытта сақ отырады. Әрi ол жылқышылыққа өңкей мықты, балуан жiгiттердi алатындығын бiлесiң бе? Сенi де сондай оймен шақырып отыр да. Әгәрки жылқы басында алда-жалда жалғыз қалып, барымташылармен кез келiп қалсаң, Құдай бетiн аулақ қылсын, ұрып, жарымжан етiп тастауы былай тұрсын, өлтiрiп кетуден де тайынбайды. Баяғыда шегiр Ақпан батыр Ордабектiң атасы Шойбек датқаның жылқылары үшiн қырғыздар қолынан өлген жоқ па едi… Бетi аулақ. Ордабектiң ұсынысын қабыл алмағаның жөн болған, жиенжан.
    
  • 
    “Ордабектiң жылқыларына қарауыл болмағаның дұрыс болған” деп менi сақтандырып жатырсыз, нағашы. Ал сiздер, өздерiңiз ше? Түнде бiреудiң жылқысын ұрлауға барғанда мал
    

• 
  Күзетшiнi өлтiруден Құдай сақтасын. Жымын бiлдiрмей бассалып, қолға түсiре алсақ, байлап-матап кетемiз. Жүдә көнбесе тобықтан қағып, аттан ұшыратын кездерiмiз де болады. Бiрақ қанша дегенмен алдын-ала ұрысты болдырмау үшiн бар мүмкiншiлiктi қарастырып аламыз. Десек те, сапарға шыққан соң, “Не алып қайтамын, не қиратып қайтамын” деген ой әр ұрының көкейiнде болғаны мақұл. Әйтпесе түн қатып, жорыққа шықпай-ақ артыңды қысып, үйiңде жата бер.
  
• 
  Иә, нан тауып, қарын тойдыру оңай емес. Түк бiтiрмей
  

• 
  Сұрайтыныңды қысылмай сұрай бер, жиен.
  
• 
  Мен мiнетiн аттың жайы не болар екен? Сонан соң бұл жолы қай жақтарға барып қайтамыз? Жанымызда қанша жiгiттер болады?
  
• 
  Мiнiс аттан қам жеме. Өзiңе лайық бiреуi табылар. Ал баратын жерiмiз, өткен жолы айтқанымдай, Ғалабасай маңы.
  
• 
  Бiлуiмше, Ғалабасай Тәшкен жақта-ау деймiн. Ол жерге дейiн атпен қанша күн жүремiз?
  
• 
  Қаржан асуымен асып, Өгемдi жағалай барсақ, екi-ақ түн жүремiз? Бiрақ бара салып жылқыларды берi қарай айдай жөнелмеймiз ғой. Бiр-екi күн сәттi мезгiлдi аңдып, жатып қалуымыз да кәдiк. Ол жаққа жету де, ұрымтал сәттi аңдып жату да түк емес. Бәрiнен қиыны — түн iшiнде үйiр жылқыны берi айдап келу.
  
• 
  Құдай жолымызды оңдап, шалақазақтардың малын осында жеткiздiк дейiк. Одан соң оларды қайда өткiзбексiз?
  
• 
  Ол жағында сенiң шаруаң жоқ. Анау Керегетастың үстiндегi “Мыңжылқыда” жатқан Жолан Досалының қолына бiр табыс етсем болды. Ар жағын Досекеңнiң өзi реттейдi.
  
• 
  Осы Досалы дегендi ел аузынан жиi естимiн. Ол кiм өзi?
  
• 
  Сенiң ағайының ғой. Сөзге шешендiгiнiң арқасында өздiгiнен би болған адам. Қазiргi күнi оның атақ-абыройы Ордабектен бiр кем емес. Қазығұрт, Қасқасу мен Сайрамсу өңiрiнде Досалының ығынан аттап, сөзiнен асып кететiн пенде жоқ. Сайрам мен Қарабұлақтағы, Сұлтанрабаттағы сарттарды
  

• 
  Қанша мал айдап келгендерiңiздi ол санап алып отыра ма?
  
• 
  Досекеңнiң бiр жақсы жерi ондай қазымырлықтан ада. Оған үш жылқы апарсаң да, он жылқы апарсаң да бәрiбiр. Көп мал апарсаң, соның екеуiн ғана өзiне алып қалады да, қалғандарының орнына басқа мал, болмаса пұлын бередi. Iрi малдың басына бас алғың келмесе, соған шақтап қой, ешкi де беруi мүмкiн.
  
• 
  Оның малдары көп пе сонша? Одан кейiн басқа-бас ауыстыратын жылқыларды қайдан алады?
  
• 
  Баласың-ау әлi, жиен. Қырғыздан, я болмаса сонау Әулие- Ата мен Бетпақ жерiнен әкелiнгендердi ауыстырады да. Мысалы, Досалының Жуалы мен Қаратау жақта бiр топ, Сыр жақта бiр топ жақтас қарақшылары бар. Солардың өз жерлерiнен алып келген мал-олжаларын бiр-бiрiне алмастырып жiберсе, қай қуғыншы өз малының iзiн табар дейсiң. Тегiнде мұз шайнап, күн қақтап, түн кезген ұры емес, сол ұрыны жұмсайтын адам байи ма деймiн. Себебi ұрлықтан құтайсам, мен құтаяр едiм. Бiлмеймiн, қанша талпынсам да қора-қора қой, үйiр-үйiр жылқы жинай алмай-ақ қойдым. Ұрлыққа араласқалы берi есiк алдыма бiткен он қой мен екi жылқым көбеймей-ақ қойды.
  
• 
  Несiне налисыз, нағашы. Көп жұртта бұл да жоқ емес пе?
  
• 
  Оның рас. Бiрақ сол көп жұрт маған ұқсап түн жортып, қора-қора мал айдап жүрген жоқ қой.
  
• 
  Өз iсiңiзге өзiңiз риза болмай тұрып, менi де ұрлыққа баулымақшысыз-ә.
  
• 
  Әй, жиен-ай, өзiң қайта-қайта менiң осал тұсымды тап басып, буынсыз жерiмнен пышақ ұра бердiң-ау. Сен, бала, ашуымды келтiрiп отырайын дегеннен саумысың өзi? Маған iлеспесең, жүр, онда, әркiмнен бiр кесе қымыз, бiр тостақ көже сұрап.
  
• 
  Ой, ой, нағашы. Бiлместiк кеткен жерiм болса, қойдым онда. Сiз шамданатындай ештеңе айта қойған жоқ сияқты едiм. Жә, артық кетсем, өкпе етпегейсiз. Бұдан былай сiз — басшы, мен — қосшы. Далада маған арнап сойып жатқан қойдың етi
  

• 
  Әп, бәрекелдi. Мұның бiлген адамның сөзi, — дедi Көбек көңiлденiп. — Арқа құрыстырып, шеке тырыстыратын әңгiме айтқанша, осылай болатын сөзге көшкенiң тәуiр ғой. Бүрсiкүнi осында бiр жiгiт келедi. Сол үшеумiз кешiрек үйден аттанып кетемiз де, Аққорғанның қолтығында қалған жiгiттермен кездесемiз. Бәрiмiз бiр үйге жиналып, ауыл арасынан аттануға болмайды. Жұрт көзiне түсiп қалуымыз мүмкiн. Бұл жердегiлердiң көзiне түссек, ештеңе емес. Дегенмен артыңа артық сөз iлестiрiп керегi не? Сапта болатын жiгiттермен сонда таныстырамын. Сөйтiп бәрiмiз жиналып болған соң Бадамның бастау тұсынан өтiп, Қазығұрттың арт жағын айнала Жылыбұлақты көктей, Оймауыттың “Көктастысайына” жетемiз. Одан әрi Келестiң шығар бұлағынан асып, Қаржан асуына бiр жетсек, ар жағымызда Шыршық бiр күндiк жер. Алғашқыда “Әулиетаста” бiр күн жасырынсақ, ертесiне түнiмен тағы жүрiп отырып, таң ата Қайыршақтыға құлаймыз. Қайыршақтыда бiздi күтiп алатын жiгiттер бар. Сол жерде бiр-екi күн жатып, арғы беттегi Ғалабасайдағы жылқылардың аужайын байқаймыз. Жолымыз болып, оларды сол күнi-ақ қуалап кететiн жағдайымыз болса, олжа малдарды Шыршық өзенi басталатын шыңдарға қарай айдаймыз. Ол жақтың жылқылары тау-тасқа әбден үйренген. Оның үстiне Шыршық пен Құрама тауларының қосылар сiлемi айналасы шатқалды, терең айналма сайлы жол болып келедi. Егер артымыздан қуғыншы түсетiндей болса, сол айналма сайлардың бiрiнен соң бiрiне ауысып, адастырып кету де оңай. Осылайша құз-қия, шың түбiндегi жолдармен жүре отырып, Шыршық бастауын айналып өтемiз де, таудың батыс жақ еңiсiне қарай ылдилаймыз. “Ақтас” пен “Құмдытас” құздарын бойлай “Еркөбек жұртына” ат аяғын бiр iлiктiрсек, Өгемнiң “Аюқұлаған” жырасына дейiн атшаптырым жер. “Еркөбек жұрты” деген аумағы теп-тегiс жазық жайлау. Ертеректе қаңлы миямның Еркөбек деген бiр байының жайлауы болса керек. Содан ғой, ол жер “Еркөбек жұрты” деп аталып қалғаны. Мейлi, оны қоя бершi. Айтпағым, тар шатқалдардың арасындағы жалғыз аяқ
  

• 
  Күндiз қайда тығыласыздар?
  
• 
  Күндiз жасырынатын сай, жыра көп. Оның қайсiбiрiн айтайын. Екi-үш күннен соң өзiң көресiң бәрiн, жиен. Ал мен қазiр даладағы малдарды жайғап келейiн. Содан кейiн сенен бiр сұранатыным, кешкi, ертеңгi дастархан басында, әйел мен бала- шағаның көзiнше ұрлық жайында сұраушы болма. Менiмен бiрге баратыныңды да ешкiмге бiлдiрме. Уағдаластық қой,
  
• 
  Мақұл, нағашы. Ешкiмге сыр шашпауға уәде етейiн. Көбектiң үйiнде екi күн қонды. Үшiншi күнi түс қайта
  

• 
  Қоржыныңды әкелшi. Мына қалың киiмдерiмдi қазiрше салып қояйын. Өз қоржынымның түбi сөгiлiп, қор болып қалдым. Бұларды тау iшiне кiрген соң бiр-ақ киермiн, — деп сыртқы киiмдерiн шеше бастады.
  
• 
  Айтпақшы, Әрiпбай. Мына отырған бала менiң жиенiм. Аты — Сүлеймен. Өзiнде күш десең — күш, жүрек десең —
  

Әрiпбай Сүлейменге қарап, қай ауылдан, кiмнiң баласы, жасы қаншада екенiн сұрады. Сүлеймен “он жетiдемiн” дегенде Әрiпбайдың ойнақшыған көк көздерi одан бетер шығып, таңырқаған кейiппен:

• 
  “Он жетiдемiн” деймiсiң? Мен сенi жиырма беске келiп қалған жiгiт екен деп отырсам... Әкең Мәмен онша iрi кiсi емес едi. Жақ сүйектерiң мен қолдарыңның iрiлiгi мына нағашың
  
• 
  Көбекке тартқанымен, алпамсадай денең мен биiк бойың кiмге тартқан? Он жетiде болсаң да күрессек, менi сiрә, атып ұрарсың-ә? Кел, күш сынасып көрейiкшi. Отырған жерiмiзден кiм кiмдi өзiне тартып алар екен, — дедi де Сүлейменнiң екi бiлегiнен шап берiп, өзiне қарай тартты.
  
  • 
    Әй, Әрiпбай. Түкiрiп қой. Көзiң өтiп кетiп, жиенiм жолда ауырып қалып жүрмесiн, — дедi Көбек күлiп.
    
  • 
    Тфу, тфу, баланың бiлегi мықты секiлдi. Ұялма, бала, бар күшiңдi салып, тартыса бер.
    

• 
  Ойбай, Сүлеймен. Жетер, жетер. Шынында күшiң дүлей екен. Мықтымын деген қанша жiгiттер менi бұлай оп-оңай төңкере алмаушы едi. Сен нағыз балуан екенсiң.
  
• 
  Менi бекерге айтып отыр дейсiң бе, Әрiпбай. Жиенiмнiң күштiлiгiне ендi көзiң жеттi ме?
  
• 
  Бұл бiз үшiн таптырмайтын жiгiт екен. Баяғыдан берi неге қасыңа қоспай жүрсiң мұны?
  
• 
  Несiн сұрайсың. Сәтi мен кезi ендi келдi де. Ал қазiр дайын болсаңдар, жүрейiк. Аққорғанға жеткенше кеш те батып қалар. Сүлеймендi сонда жеткенше мiнгестiрiп ал. Сол жерге барған соң жетектегi аттың бiрiн мiнедi. Айтпақшы, жетекке қанша ат алатын болдыңдар?
  
• 
  Үш ат алып едiк. Бiреуiн Сүлеймен мiнсе, екеуi жетедi де.
  
• 
  Ұрлыққа барғанда да жетекке ат алып жүре ме, нағашы? Жетектегi ат бiзге кедергi емес пе? — деп сұрады Сүлеймен үшеуi далаға шыққан соң.
  
• 
  Қазiр атқа мiнiп, ауылдан ұзайық. Бiзге жетектiң не үшiн қажет болатынын содан соң айтамын.
  

III

• 
  деп оның тартпасын босатты да ерiн сыпырып тастап, қайта ерттедi. Шiркiн, қасқа ат — ат-ақ. Басы үлкен болғанымен мойны жiңiшке. Есесiне қалың жалының астындағы желке етi дөңгелене бұлтиып тұр. Кеудесi кең, аяқтары ұзын. Есiк пен төрдей созылған денесiне басқа аттарға қарағанда, жайпаңдау болып бiткен арқасы мен жамбас үстi жарасымды көрiнедi. Әдетте мұндай аттар ұзақ жүрiске шыдамды немесе дода ортасынан көкпар алып шығуға бейiмдi келедi. Бұл қасқа ат Көбекпен бiрге қай жерге бармады дейсiң. Жануарға тiл бiтсе ғой, Көбектiң талай құпиясын ашып берер едi...
  
  • 
    Қоржынды маған берiңдер де, екеуiң мiнгесiп алыңдар.
    

Сүлеймен қоржынды Көбекке берiп, Әрiпбайдың артына мiнгестi. Ол мiнгескенде Әрiпбайдың аты Сүлейменнiң салмағын ауырсынғандай артқы екi аяғын қиқалаң еткiзiп, бүгiлiп барды да, бойын әзер дегенде тiктеп алды.

• 
  Ойбай, Көбек-ау, мына жиенiңе сенiкi секiлдi мықты ат керек қой. Байқадың ба, маған мiнгескенде атымның белi шойырылып қала жаздады, — деп күлдi Әрiпбай. — Бүгiн Кендiр жетектеп келетiн шұбар ат осыған жүдә лайық болады екен.
  
• 
  Кендiрiңiз кiм?
  
• 
  Кендiр деген арамызда бiреу бар. Жасы сенен екi жас үлкен. Жас болса да бөрi-ау. Қазiр Аққорғанға жеткенде өзiң
  

Екi атқа мiнген бұлар ауылдан әудем жердегi жота басына шыққасын, Бiркөлiкке апаратын қос ат қатарласа жүретiн екi тарам еңiс жолға түстi. Еңiс жол жота бетiн көлбей түседi екен.

• 
  Сүлеймен, — дедi осы жерге келгенде Көбек. — Сен бағана: “Ұрлыққа барғанда жетекке ат алып керегi не?” — деп сұрадың ғой. Ендi сол сұрағыңа жауап берейiн. Өзiң естiгендей, бiз сапарға шыққанда жақын маңайға емес, ұзаққа кетемiз. Сондайда жолда өзiмiз iшiп-жейтiн ас-су, аттарға беретiн жем-шөптi де ала жүремiз. Қысқы күндерi болмаса, жем-шөптi былайғы уақытта ала бермеймiз. Бұған қоса, артық-ауыс киiмдерiмiздi де жанымыздан тастамаймыз. Осылардың бәрiн артып алатын бiзге бос ат керек емес пе. Бұдан кейiн бiреуiмiздiң астымыздағы ат жолай ауырып, болмаса жүрiске шыдай алмай қалуы мүмкiн. Ондайда жетектегi аттың бiрiн ауыстырып мiне қоямыз. Бұлардан басқа өзiмiз қуалап келе жатқан бөтен жылқылардың арасына жолға әбден үйренген жетектегi бiр атты қосып айдаймыз. Ол ат анау жылқылардың алдына түсiп алып, жол бастаушының қызметiн атқарады. Олардың неге керек екендiгiн ендi түсiндiң бе?
  

Барымталайтын жылқыларымыздың шетiне жаудай тиiп, қуа жөнелгенiмiзде бiреуiмiздiң атымызды атап, айқайлаушы болма. Түнгi дауыстың алысқа кететiнiн бiлесiң. Жаудай тиiп деп сөз ретi келген соң айтып келе жатырмын да. Әйтпесе жылқы шетiне ат дүбiрiн бiлдiрмей, жай аяңмен жақындаймыз. Одан соң үйiрдiң бiр қапталынан қаз-қатар тұра қалып, құрық пен ұзын қамшыларды жәй сермеп, жылқыларды алға қарай айдай бастаймыз. Үйiр орнынан бiраз қозғалған кезде, оны жан-жақтан сыға қысып, қаттырақ айдауға көшемiз. Осы кезде сен қай қапталда келе жатырсың, сол қапталдан не артқа, не алға ұзап кетпейтiн бол. Жылқыларды дауыс естiлмейтiндей жерге айдап келгенiмiзде оларға қамшыны аямай сiлтеп, барынша қуалай жөнелемiз. Өстiп бес-алты шақырым жүрген соң, жылқыларды тоқтатып, иiре ұстаймыз да, арт жақтан тың тыңдаймыз. Егер

• 
  Артта қалып жүретiн екi жiгiттi айтпадың ғой, Көбек, — дедi Әрiпбай оның сөзiн бөлiп.
  
• 
  Ә, ол жайында ұмытып барады екенмiн. Үш-төртеумiз жылқыларды бүлкiл аяңмен қуғанымызда, екi жiгiтiмiз бiзден едәуiр артта қалып жүредi. Екеуiнiң мiндетi — егер арттан қуғыншы шыға қалатындай жағдай болса, олардың жолын тежеу. Болмаса қашқансып, басқа жаққа қарай бұрып әкету.
  

• 
  Бұл қайсысы? Кендiр ме? — дедi Көбек Әрiпбайға.
  
• 
  Жоқ, Тастан-ау шамасы. Серейген қолдары соныкiне ұқсайды.
  

• 
  Ассалаумағалейкум, Көбеке, — деп үшеуi бiрдей Көбекке қолдарын созды.
  
• 
  Уағалейкумассалам! Қалай, жiгiттер? Бiздi көп күтiп қалған жоқсыңдар ма?
  
• 
  Уақтылы келдiңiздер. Мына Әрiпбай артына еңгезердей қылып бiреудi мiнгестiрiп алғанына қарағанда, қатарымыз тағы бiр сарбазбен толығатын болған-ау, сiрә, — дедi шеттегi ұзын бойлы бiреуi.
  
• 
  Бұл менiң Сүлеймен деген жиенiм. Нағашысына тартса, бұл да жаман ұры бола қоймас. Бүгiн бiзбен бiрге барады. Ал өздерiң қалай, ат-көлiк, құрал-саймандарың түгел ме?
  
• 
  Әр кездегiдей дайынбыз. Үш мылтық артық оқ-дәрiсiмен, төрт құрық, бес сойыл, пiсiрiлген жарты қойдың етi бар.
  
• 
  Бәрекелде, Тастан. Онда бiраз отыра тұрайық. Әбден қараңғылық түссiн.
  

• 
  Бүгiн айдың жиырма сегiзi ме? Екi күннен кейiн өлiара болады екен. Сол күнi ауа бұзылып, жаңбыр жауып кетпесе игi. Мейлi, Құдай сабыр берсiн. Ендi аттанайық. Таң ата “Әулиетасқа” жетiп, бiр-ақ аялдармыз. Сүлеймен, сен анау дәу торыға мiн. Тастан, бұған ең ұзын құрықты бер, — дедi Көбек.
  

пұшайман болған кездерiне дейiн әлi талай уақыт, талай жылдар бар едi…

Айналаны қараңғылық әбден басқан кезде жарау аттарға мiнген алты ұры, төрт жетектi қосақтап, Аққорған шатқалынан шығып, Шыршыққа баратын төте жолға түстi. Бұл жол төте болғанымен, бiрде ылдилы, бiрде өрлi, атты да, адамды да титықтатып тастайтын азапты жол едi. Серiктерiнiң өздерi де, аттары да мұндай жүрiске әбден машықтанғандықтан сыр бермей келедi. Ал Сүлейменнiң үш-төрт сағаттан соң, тақымы талып, белi сiресе бастады. Мұнысын жанындағыларға бiлдiрмейiн деп, бiресе аяқтарын үзеңгiден салбырата шығарып, бiресе ер үстiнде бүгiлiп, бiресе шалқайып келе жатты. Айнала тастай қараңғы болғандықтан оған қандай жолмен жүрiп келе жатқандықтарын да аңғару қиын. Қасындағы серiктерi тура күндiз жүрiп келе жатқандай. Осыншалықты қараңғылықта не бiр ойға, не бiр жарға тап болмайды.

Кейде қиялап, кейде ылдилап, бiрде шолпылдата су кешiп, ендi бiрде тасты жерлермен сапарлаған бұлар, осылайша ұзақ жүрдi. Осындай ұзақ жүрiстен мезi болған Сүлеймендi бiр кезде ұйқы қысып, қалғи бастады. Бiрақ қанша ұйықтамайын десе де, ауық-ауық көзi iлiнiп кетiп, бiрнеше мәрте ат үстiнен түсiп те қала жаздады. Аса бiр керектi кезде болмаса, мұндайда бiр-бiрiне тiл қатпайтын ұрылар мұның әлгiндей түрiн көргенде: “Әй, бала, абайла, аттан ауып қалып жүрме”, — деп жай дауыспен ескертiп қояды. Қанша жүргендерi белгiсiз, бiр уақытта Көбектiң:

• 
  “Әулиетасқа” жеттiк, жiгiттер. Ендi мұны айналып өтiп, өзiмiздiң үңгiрге жетiп алып бiр-ақ аялдайық, — деген сөзiн естiгенде Сүлеймен өзiн тура бiр межелi — жылқы айдап кететiн жерлерiне жеткендей сезiнiп, бiр сiлкiнiп, ат үстiнде отырысын нықтады. Манадан берi ұйқы қысқан көздерiн уқалап-уқалап жiберiп, басын бiр сiлкiп, жан-жағына қараса, таң бозамықтанып атып келедi екен. Жүрiп келе жатқан жерлерi бiр сайдың қуысы. Сай жағасының бетi қалың бадамша мен арша. “Бұл қай жер болды екен?” деп ойлағанша болған жоқ, алдындағы топ атты аузы үңiрейiп, қарая көрiнген апанға тақалды. Әлгi апанның аузына адам түгiлi, атты кiсi сиып кетерлiктей екен.
  
• 
  Ал, түсейiк! — деп бұйырды Көбек.
  

• 
  Қалай, жиен? Шаршаған жоқсың ба? Мiне, кешегi өзiңе айтқан “Әулиетас” деген үңiрiмiз осы. Бүгiн кеш батқанша осында демаламыз.
  
• 
  Мен болсам, “Шыршыққа жетiп қалған шығармыз” деп ойлаппын.
  
• 
  Шыршыққа әлi бiр күндiк жол бар. Ол үшiн мына асудан өту керек. Әй, сендер, неғып тұрсыңдар?! Бiрiң мосыға шәй қойып, бiрiң от жағып, ас қамына кiрiссеңдершi. Дағдымызды ұмыттыңдар ма? Кендiр, сен аттарды үш-үштен қосақта.
  

• 
  Бұл үңгiр, — дедi Көбек ешкi майынан жасалған балауыз пiлтенi жағып жатып, — кiмдерге пана болмаған десеңшi. Бұл жерде арғы-бергi замандардағы небiр жақсы-жаман адамдардың iздерi қалған. Әсiресе бiз секiлдi ұры-қарақшылар мұны көп баспана қылған. Тау iшiндегi осы аршалы сайдың табанында мұндай жайлы үңгiр бар екенiн екiнiң бiрi түгiлi, онша-мұнша тiсқаққан баукеспенiң өзi де бiле бермейдi. Сырт жақтағы баукеспелердi айтам. Оның үстiне жөнi түзу адам бұл жаққа аяқ баспасы анық.
  

• 
  Мұның өзi көп тамға бөлiнiп тұр-ау деймiн.
  
• 
  Иә. Мұнда жетi бөлме бар. Ескi заманда бiреулер тастарды қолмен қашап, әдейi осылай iстеп қойғандай.
  

• 
  Аттарды қос-қостап байладық. Мосыға шай қойдық. Ендi жуынып, отырайық. Тастан, сен қоржындағы заттарды шығар, — дедi Кендiр.
  

• 
  Көбеке, өткен жолы екi құманды да мына тастың қуысына қоя салған сияқты едiм, ендi қарашы, айналып таппай тұрғаным,
  
• 
  дедi Тастан.
  
  • 
    Жаңа мосыны қайсысың далаға шығар едiңдер? Сұрасайшы содан.
    

• 
  деп ой қорытты Сүлеймен.
  
  • 
    Нағашы, бұл қонақ үйлерiңiздiң қай жерiне жат дейсiз?
    

• 
  Мына қуыстың қайсысына кiрiп жатам десең де рұқсат. Астыңа күпiңдi төсеп ал да ұйықтай бер. Бiрақ басыңа не жастанасың? Бiз ғой, ер жастанамыз. Ал ердi ат үстiнен әзiрге шешуге болмайды. Терi басылсын. Мейлi, мә, менiң шекпенiмдi- ақ жастанып жата бер. “Нағашы — торғай болса, жиен — балапан”. Сенен несiн аяйын.
  

Ауызғы жақтағы тас бөлмеге бас сұқты. Содан соң айналаға көз де салмай күпiсiн төсеп, Көбектiң шекпенiн жастана жата кеттi. Шалқасынан жатқан күйi қол-аяқтарын ары-берi керiп- созып алды да: “Осыларға ерiп нем бар едi? — деп бiр ойлап қойды. — Әй, бiрақ мен секiлдi кедейге кiм мамық төсегiн салып, кiм құс жастығын жастатар дейсiң. Бұл жерде болмасам да жатар едiм ғой қазiр, ауылдағы жаман тамның түбiндегi қомыт киiз үстiнде. Жолға шыққан екенмiн, ендеше, жарты жолда басқаша ойлап керегi не. Құдай пешенемнен жазсын”.

қарай тұқыртып жатыр. Өгiзше де, бұл да берiлер емес. Бiр кезде апасы айқайлады: “Сүлеймен, жiбер, жiбер қарасанды! Қарашы, мүйiзiнiң түбiнен қан ағып кеттi. Ендiгi миы айналып кеткен шығар. Қазiр өзi-ақ құлайды. Болды! Жiбер деймiн оны!…”

IV

• 
  Ей, мен ғой. Қайсысың бұл, сонша айқайлаған? Тастан, сенбiсiң? Қолым байқаусызда тиiп кеттi.
  
• 
  Әй, нең бар ұйықтап жатқан адамды сонша ұрып. Енеңдi ұрайынның қолының соншалықты қаттылығын қарашы, — деп анау не болғанын ендi аңғарғандай, орнына қайта жатты.
  

Әдетте жылқылардың ит-құстан немесе бiр аңнан үрiккенде ғана осылайша құлақтарын қайшылатып, осқырынатынын бiлетiн бұл “бұларға не болды екен” деп, соларға қарай жүрдi. Көбектiң айтуынша, мұнда дәл қазiргi мезгiлде ит-құс болмауы керек. “Аттар бiз тұрғанша, шығар жолы жоқ үңгiр айналасынан ешқайда кете алмайды», деген ол тағы. “Демек, аттар әбден

отығып, ендi су iшуге асығып келе жатыр ғой”. Бiрақ олардың тас арасымен алға қарай асыға жөңкуi су iздеген малдың жүрiсiне ұқсамайды.

Жылқылардың алдындағы дәу айғыр Сүлеймендi көргенде қалт тұра қалып, “анда бiрдеңе бар” дегендей, бiр рет қысқа ғана күркiрей кiсiнеп, басын артқа бұрды. Қара айғыр тоқтаған соң басқа жылқылар да соның маңына иiрiлдi. Күнде үйiрлес болып жүрмеген жылқылардың бұлайша иiрiле қалуы таңданарлық нәрсе. Бұ жағы бұған аян. Демек, артта бiрдеңе бар. Жылқыларды айнала өтiп, бiраз жүрдi де, үстiн көкшiл қына басқан үлкендеу ойма тастың үстiне шықты. Тастың ар жағы көкпеңбек арша басқан сай. Одан ары айнала тiп-тiк құз.

• 
  Ойбай, Сүлеймен-ау, мынау нән қабыланның өзi ғой.
  

• 
  Адам сенбестей оқиға ғой мынау. Мұны атып алмаса, әлi күнге дейiн ешкiм жалаң қолымен жеңiп көрген емес.
  
• 
  Сен болмағанда, аттардың бiр-екеуiн жарып кетер ме едi бұл.
  
• 
  Бұл қабылан бұ жаққа қайдан келе қалды?
  
• 
  Қайдан дерiң бар ма? Айналада аңның нешеме түрi қаптап жүрген жоқ па?
  
• 
  Жарадың, бала! Әлден күшiң қабыланнан күштi болса, бара-бара ешкiмдi бет қаратпайтын батыр боларсың сен әлi, — десiп бәрi даурығысып жатты.
  
• 
  Дабырламай қоя тұрыңдаршы, — дедi Көбек. — Бұл қабылан осында, менiң бiлуiмше, бесiншi рет келдi. Бесiншi рет келгенде ажал тапты. Мұны бiлетiн себебiм, осыдан он жылдай бұрын нақ осы жерде бiр қабыланды атып алғанбыз. Онда ұрғашысын атқанбыз. Ал мынау еркек. Сонда қабылан екеу болатын. Бiрi қашып кеткен едi. Содан осында әр келген сайын бiр қабылан бiзге тыныштық бермей жүрген. Мақсаты — бiзден ұяласының кегiн алу да. Кейiн, Омарбай марқұм өлген соң, бiз Шыршыққа баруды үш-төрт жыл тоқтатқанбыз. Үш-төрт жыл мұнде ешкiм келмедi. Бiз келмеген соң қабылан бiзден күдерiн үзген болуы керек. Ендi осы келiсiнде менiң иiсiмдi сезiп келуi де кәдiк. Неге десеңдер, қабылан малға болсын, адамға болсын, кектенсе, соның иiсiн өлгенше ұмытпай жүредi екен. Басқа аңдардан бұлардың айырмашылығы — осы. Ал ендi күн кешкiрiп, аттанатын уақыт та таяп келе жатыр. Дереу мұның терiсiн аршып алайық. Жиенімнің бұл ерлiгi — бүгiн бiздiң жолымыздың болатындығын бiлдiредi. Жiгiттердiң бiразы қабыланның терiсiн аршып, бiразы аттарды ерттеп, қоржындарға заттарды қайта салып, жиналғандарынша
  

• 
  Мен қанша зер салсам да, қай жақтан келгенiмiздi аңдай алмай тұрмын. Қай жақтан келдiк өзi? — деп сұрады Сүлеймен Көбектен.
  
• 
  Е-е, түнде түгiлi күндiздiң өзiнде екi-үш мәрте келген адам бұл жердi бiрден табуы қиын. Әзiрше аса қараңғы бола қойған жоқ. Ендеше, қара. Анау беткей жақтағы қос құздың шошақ төбесiн көрiп тұрсың ба? Қазiр бiзге екеу болып көрiнiп тұрған сол шошақтар “Әулиетас” тұсынан бiреу-ақ болып көрiнедi. Бұдан басқа анау жалтыр мұз секiлдi құз бетi жаңағы “Әулиетастың” жанынан кедiр-бұдырлы, тесiк-тесiк болып көзге шалынады. Ал “Әулиетас” болса қол созым-ақ жерде тұр. Әрi оған еш жаққа бұрылмайтын сай табанымен барасың. Сонда неге құз бен құз
  

Көбек айтқан жолдың сырын бiлмек болып, Сүлеймен оның артынан iз бе iз ерiп отырды. Үңгiрден бiраз ұзаған соң тек бiр iзбен ғана жүретiн жолмен төмен түстi. Аз-маз жүрiстен кейiн айнала тастай қараңғы болып кеттi де, ат оңға бұрылғандай болды. Жол тағы төмен түстi. Ендi солға бұрылды. Одан кешiкпей тағы оңға. Тағы солға. Бiр кезде аттар өрге қарай шыға бастады. Әйел жас баласын емiзердей уақытта алдарынан қарауытып, оңаша тұрған там бойы биiк тастың қасына келдi.

• 
  “Әулиетас” дегенiмiз осы. Қанша рет оңға, қанша рет солға бұрылғанымызды аңдай алдың ба, жиен?
  
• 
  Есiмде қалса, екi рет оңға, екi рет солға бұрылдық-ау деймiн. Мына жер әлi iңiр. Ал жаңағы бiз жүрген жол тастай қараңғы болды ғой.
  
• 
  Қателестiң, жиен. Бiз оңға он мәрте, солға алты мәрте бұрылдық. Оны байқамағаның ұят болған. Келесi келгенiңде тағы да байқап көресiң. Осы жолдың құпиясын бiлмесең, қанша мықты болсаң да, сенен жақсы ұры шықпайды.
  
• 
  Мұның құпиясын, Құдай бұйыртса, кейiн бiле жатармын. Ал ендi айтыңызшы, күндiз мына таулардың кез-келген жырасында- ақ тығылуға болады ғой. Неге тура осы жолы қиын, бiр қуыстағы үңгiрге келдiк? Бағана еш жаққа кете алмайды деп үңгiр маңына жылқыларды бос қоя салыпсыздар. Жол бiлетiн мына жылқылар ол жерден оп-оңай-ақ шығып кететiн түрi бар екен.
  
• 
  Бұл маңайда жаңағы үңгiрден басқа жерде су жоқ. Оның үстiне аттар да жөндеп отыға алмайды. Әрi ас-су дайындайтын ыдыстар үңгiрдiң iшiнде тығулы тұрады. Бағана үңгiрдегi тамшылап аққан дайын суды көрдiң. Сол бiзге береке емес пе? Бұған қоса, ол үңгiр ары-берi жорт-қан ұрылар үшiн қасиеттi мекен iспеттес. Әлiмсақтан берi өзiн “ұрымын, барымташымын”
  

Көбектiң сөзiне жауап қатпады. Арттағы жiгiттер бiр-бiрiмен әлденелер жайында бiраз жерге дейiн сөйлесiп келдi де, олар да үнсiз қалды. Ендi тау iшiнде тiршiлiк иелерiнiң бар екенiн аттардың тұяқтарының дыбысы ғана бiлдiрiп, ұрылар ұзақ жүрдi. Қай уақыт болғаны белгiсiз, бiр кезде Көбек сөйледi:

• 
  Асудан астық. Ендi бие сауымдай мезгiл жүрген соң Қайыршақтыға iлiнемiз. Жетiқарақшы ауып қалыпты. Тезiрек жүрейiк. Таң атып кетсе, бөтен жерде көзге түсу оңай. Бiрақ қатты қамшылап аттарды шаршатып алмаңдар.
  

V

• 
  Сәл шыда, бала. Баратын жерге жақындап қалдық, — дедi.
  
• 
  Қайыршақты деген қай жер?
  
• 
  Бүгiн күнемелеп шығатын жерiмiз. Жұрт түнесе, бiз күнемелеймiз, — деп күлдi ол.
  

• 
  Сәске түскенше осы жарқабақ бiзге пана. Өлеңтiге жақындамай-ақ қоялық. Иттер үрiп, ауыл кiсiлерiн сезiктендiрiп қояр. Ертең қойшы арқылы Елсапаны осында шақыртамыз. Ендi жарқабақ түбiне түсейiк.
  

• 
  Алдымен бiз Тастан екеумiз бiраз қарауылдайық. Таң ата басқа екеуiңдi оятармыз, — дедi Кендiр.