Детективті хикаят

…Бiреудiң түрткiлеп оятқанынан Сүлеймен көзiн ашты да, бүркенген күпiсiн басынан сыпырды. Күн шақырайып, кiшi сәскеге көтерiлiп қалыпты. Үстiнен Әрiпбай төнiп тұр.

• 
  Тұр-ей, батыр. Түк бiлмей ұйықтайсың ғой, жүдә, қорылдап.
  

• 
  Бiздiң қатарымызға бiрiншi қосылған адамға осылай сөйлей ме екен? Қайта, оянған кезде: “Қалай ұйықтадың?” деп сұрамайсың ба? — дедi анадайда отырған Көбек.
  

• 
  Аналар не iстеп жатыр, нағашы?
  
• 
  Там салып жатыр.
  
• 
  Там салғаны несi? Қу ебелектен там тұрғызушы ма едi?
  
• 
  Тұрғызғанда қандай! Оны қазiр көресiң. Сен тұрып анау еттен бiраз жеп ал да, оларға көмектес.
  

• 
  Шынында, Көбеке, мыналар не iстеп жатыр? — деп тағы сұрады Сүлеймен еттi аузына салып жатып. — Араларында Әмiр көрiнбейдi ғой.
  
• 
  Мен саған қалжыңдап отырғаным жоқ. Расында олар там салып жатыр. Бiрақ оны там деуден гөрi ұя деуге болады.
  
• 
  Бұл сөзiңiздiң не шын, не қалжың екенiн бiлмей, дал болып отырмын, нағашы.
  
• 
  Онда жiгiттердiң не iстеп жатқандарын айтайын. Ебелек басып жатқан сайдың түбi терең. Қордаланған ебелектердiң бiр шетiн үй орнындай етiп сайдың түбiне дейiн аршып тастасақ, кешке дейiн өзiмiз тығылып жататын ұя пайда болады. Ет жеп болсаң, бар, Тастандарға көмектес. Бiраздан кейiн олар қандай ұя жасап шығаратынын өз көзiңмен көресiң.
  

• 
  Ә, жәрдемге келдiң бе, бала? Мә, мына айырды қолыңа ал. Мынау ебелектердi тура маған ұқсап, жан-жағын теп-тегiс етiп аршы. Екi жағы осылай дуал сияқты болып тұруы керек.
  
• 
  Айырды қайдан алғансыңдар өзi, Кендiр? Кеше қолымызда құрық пен сойыл, мылтықтан басқа ештеңе жоқ едi.
  
• 
  Бұл айырлар осы ебелектiң астында әлiмсақтан берi тығулы жатыр. Бiзден бұрынғы ұрылардан қалған айырлар ғой.
  

• 
  Болды, жетер. Ендi анау сәмбi талдардың ағаштарын екi дуалға көлденең тастаңдар да үстiн жабыңдар. Күн болса түске таяп қалды Аттарды жасырайық. Мына жерден жүргiнше ме, малшы ма өтетiн болса, бiздi байқап қалар. Тезiрек қимылдаңдар! Әрiпбай мен Кендiр тура жарқабақ түбiне үйiлген ебелектердiң астынан жуандығы бiлектей-бiлектей ұзын-ұзын ағаштарды суырып алды. Тастан оларды шетiнен алып, жаңағы өздерi
  

• 
  Әй, бала, неғып тұрсың? Көмектессейшi.
  

ебелектiң астында бес-алты ұры тығылып жатыр десе, ешкiм де сенбес-ау. Бiздiң бес қаруымыз — бес күн жүрiп баратын жерiмiзде дайын жатады деп едi кеше Көбек бiр сөзiнде. Рас екен. Мына ағаштар, мына қос айыр қысы-жазы осы ебелектiң астында тығулы жатады екен де. Тiсқаққан-ау, нағашым, тiсқаққан. Бәрiн алдын-ала ойластырып қоятынын қайтерсiң”.

• 
  Бiздiң iсiмiзге таңқалып, ойланып тұрсың ба, бала? — дедi
  

Төртеуi барып, аттарды жетектеп келдi. Оларды ұя-тамға кiргiзген соң, үшеуi қоржындағы ат дорбаларға жем салып, аттардың тұмсықтарына iлдi.

• 
  Осыдан бұларды кешке бiр-ақ жемдеймiз, — дедi Тастан.
  
• 
  Сен, Сүлеймен, бар да анау жатқан қоржындарды, киiмдердi осында алып кел. Ендi кешке дейiн жатып, ұйықтай беруiңе болады.
  

• 
  Әмiр мен Елсапа келе жатыр, — дедi Кендiр.
  

• 
  Ассалаумағалейкүм, жiгiттер, — дедi Әмiрден бұрын аттан түскен Елсапа дегенi. — Бәрiң iн аузына жатып, қой аңдыған қасқырдай болып отырып алыпсыңдар ғой, түге. Басқа басқа, сен, Көбек, Әмiрдi жiбергенше үйге өзiң-ақ бара бермедiң бе?
  
• 
  Барар едiм-ау, Елсапа. Былтырғыдай Еңсеп старшынның көзiне түсiп қалсам, пәлеге бiр түнде қарасын батырып кететiн мен емес, сен қаласың ғой. Осы жағын ойладым да. Иә, қалай, үй-iшiң, мал-жаның аман ба? “Тез жетсiн” деп хабар берген екенсiң. Айтқан күнiңе дөп келiп отырмыз.
  
• 
  Бек жақсы жеттiңдер, бек жақсы. Ал үй-iш болса, аман. Өздерiң қалай? Ел iшi тыныш па? Досекең бақуат болар? Өткен жолғы сыбағамды түгелiмен берiп жiберiптi. Ертең барғанда ырзалығымды жеткiзерсiң. Ойбүй, мына Әмiр барған соң асығып жүрiп, үйде шақшамды ұмытып кетiппiн. Қайсысың насыбай атушы едiңдер? Берiңдершi.
  

Сүлейменге көз тастап қояды. Бiрақ Көбектен “Мұның кiм?” деп сұрамады.

• 
  Хош, Көбеке. Қысыр сөздi сөйлей бергенше, iске кiрiселiк. Шыршықтың арғы бетiндегi шегiр жайлаудың үстiндегi Қотырбұлақта ағайынды Досыбай, Қосыбай бектiң үш үйiр жылқысы жүр. Үш үйiр жылқы үш бөлек жайылады. Әр үйiрде құлын-тайымен есептегенде қырық-елу жылқыдан бар. Жылқылар күндiз Қанбастаудың үстiне жайылады. Арғы асуға қарай жылқышылар жiбермейдi оларды. Ал кеш түсе әр үйiрдi бергi табанға түсiрiп жусатады. Жылқышылар үш үйiрдi бiр-бiрiне жақындатпай, әр төбенiң астына түнетедi. Бергi Қотырбұлақ маңында түнейтiн сары айғыр үйiрiн үш жылқышы күзетiп шығады. Менiң көптен берi дiттеп жүрген үйiрiм — сол. Ел жата, әлгi үш жылқышыны қапысын тауып, байлап тастауға болады. Одан соң жылқаларды тауға қарай айдап кету оңай. Оларды тау басындағы Теректi шатқалына бiр кiргiзсек, бiттi. Шыршық бастауына дейiн қауiп жоқ. Арғы жағында Құмдытас құзы таяқ тастам жер. Тағы бiр айтарым, үйiрбасы сары айғыр басқа айғырлардай асау емес. Қасқырға алдырмайтын тарпаң болғанымен, айдауға оңай көнетiн жануар…
  
• 
  Мұның бәрiн жақсы ойластырыпсың, Елеке. Барымтаға қашан кiрiсемiз?
  
• 
  Қайбiр жылғыдай үш күн аңдып керегi не? Тап бүгiн түнде айдап кетiңдер. Бұл маңға көптен берi ұры келген жоқ едi. Содан болар, бұл жердiң байлары қазiр арқа-бастарын кеңге салып, қауiп жайын ұмытқандай, тұсау-шiдерлерiн босатқан жайлары бар.
  
• 
  Шыршықтың арғы бетiне тағы да “Жайылма” өткелiмен өтемiз бе?
  
• 
  Жоқ. “Жайылмамен” өтсек, Қотырбұлақтан қиястау кетiп, ұзақ жүрiп қаламыз. Бiзге ең тәуiрi — Жанбай ауылының тұсынан өту. Ол тұста, кешiп өтуге болатын бiр өткел бар. Оны көп адам бiле бермейдi. Сол өткелден сендердi өзiм бастап өткiзiп берем. Шыршық пен Қотырбұлақтың арасы бие сауымдай мезгiл жүретiн жер. Егер iңiр қараңғылығында осы жерден аттанып кетсек, ел жатпаған мезгiлде межемiзге жетiп барамыз. Бұл уақытта жылқыны қарауылдайтындар ешнәрседен күдiктенбей, қаннен-қаперсiз отырады. Ұрланған үйiрдi Теректi шатқалына дейiн айдасып барсам, мен дереу керi қайтамын.
  
• 
  Сен, Елсапа, бiзбен бiрге Теректiге дейiн әуре болмай-ақ қой. Теректi мен ауылыңның арасы тым қашық. Үйiңе таң ата бiр- ақ жетсең, кiм бiледi, жолда бiреу-мiреудiң көзiне түсiп қалуың ықтимал. Сен қалай ойлайсың, егер бiз үйiрдi Теректiге қарай емес, Түлкiжортқан жотасының етегiмен Ғалабасайға қарай айдап, Дауыл би мазарының тұсынан Шыршық бастауының басынан бiр-ақ шықсақ қалай болар едi? Теректi шатқалынан гөрi бұл жермен мал айдау да оңай.
  
• 
  Ол жағын мен де ойлағам. Бiрақ Түлкiжортқанның етегiнде басқа рулардың да малдары жатады. Солардың үстiне тап келiп қалсаң қайтесiң? Басыңа пәле сонда төнедi. Одан да “аш құлақтан
  
• 
  тыныш құлақ”, Теректiге қарай кете берсейшi.
  
  • 
    Иә, онысы бар екен-ау. Айтпақшы, өзiң жақын арада бiздiң ел жаққа түсiп қайтсаң болар едi. Менiң де көз тiгiп жүрген бiр үйiр тұяғым бар.
    
  • 
    Ниетiмiз қалыс емес пе, Көбеке. Қар түспей сендер жаққа бiр түсермiн. Ал қазiр сендер жатып демалыңдар. Мен үй жаққа барып, кешiрек бiр-ақ келермiн. Ас-суларың бар ғой?
    
  • 
    Ұрыға ауқаттың онша көп керек еместiгiн өзiң бiлесiң. Әйтеуiр жұтап қалмайтындай азын-аулақ тiске iлiктiретiн бiр нәрселерiмiз бар. Мейлi, кешке дейiн аман бол. Бiз бiраз көз шырымын алып алайық.
    

VI

• 
  Жиен, — дедi Көбек мұның тұрғанын байқаған соң. — Аттанатын уақыт болды. Анау қалған еттен асап-асап жеп ал. Осыдан ертеңге дейiн ауқат жоқ.
  

Бiршама жүрiстен соң аққан судың сарылы естiлдi. Артынша тура алдарынан дененi тiтiркендiрер мұздай леп естi. Сүлеймен Шыршыққа таяп қалғандарын сездi. Алдағы Елсапа атының басын iрiктi.

• 
  Бәрiң берi жақындаңдар.
  

• 
  Қазiр өткелге түсемiз. Бұл тұста судың ағыны онша қатты болмағанымен, сәл қияс бассаңдар, тереңге күмп етесiңдер. Одан кейiн малтып шығуларың екiталай. Сондықтан да менiң соңымнан iзбе iз қалыспай, аттың басын ешқайда бұрмай, тек
  

• 
  Ойбай, Елеке, мынаны не iстеймiз ендi?! — деп жандаусы шықты Әрiпбайдың.
  
• 
  Не iстейсiң? Жiбер тiзгiнi мен жүгенiн. Басқа амал жоқ. Жiбер тезiрек! Әйтпесе өзiңдi тартып әкетедi. Жүзе алса, өзi жүзiп шығар жағаға. Жүзе алмаса кеттi. Әй, жiбер деймiн! Онымен бiрге өзiң де кетейiн демесең!, — деп ақырды Елсапа.
  

• 
  Ендi абай болып жүрiңдер. Аттар жаурап қалатын болды, жылжиық, — дедi Елсапа.
  

• 
  Уа, — дедi Көбек жағаға шыққасын. — Мынадай көр тұңғиықтың астындағы қияметтiң көпiрiн қалай бiлiп, қалай тап басып өтiп жүрсiң, Елсапа? Әлде әруақтарың жол көрсетiп жүр ме?
  
• 
  Бұл жолды маған көрсеткен Тұраш баукеспе. Оған да бiреу көрсеткен шығар. Өтiрiк-расын кiм бiлсiн, баяғы өткен бiр заманда Шыршық қатты тартылыпты дейдi. Сонда осы жол көрiнiп қалғанға ұқсайды. Соның iзiн бiреулер жадында түйiп қалыпты. Аттан түсiп, үстiмiздi сығып алайық.
  
• 
  О заман да, бұ заман “өзен тартылып, қайтып толыпты” дегендi естiген емеспiн. Көл болса, бiр сәрi. Ағып жатқан өзен тартылушы ма едi? Әй, бiрақ бәрi Құдайдың қолында. Сонда да қанша ұры, баукеспе болсам да, мына жолыңды мен қайтып таба алмас едiм.
  
• 
  Күндiз екi-үш мәрте өтсең, табуға болады, Көбек. Ол үшiн жағадағы талдар мен қыр-жотаға қарап бағыт түзеп отыруың
  

• 
  Құдай сақтасын. Бұдан былай бұл жолмен өткiзбешi бiздi.
  
• 
  Ойпырмай, Көбек-ау. Сен де қорқaды екенсiң-ау, ә? Бұрын- соңды мұндай әңгiменi сенiң аузыңнан естiмеушi едiм.
  
• 
  Жасың елуден асқанда әр нәрседен үркек келедi екенсiң. Оның үстiне соңыңнан ерген мына жас балдардың бiрi жазатайым болып қалса, ел алдында да, Досекеңнiң алдында да мен жауапты болмаймын ба? Қара жердiң үстiнде болса, келген тажалды көрiп алармыз. Ал мына тiлсiз жау — су патшасы Сүлеймен назаланса, оған қылар айламыз, әлбетте, жоқ.
  
• 
  Жә, Көбек, қой ендi. Бар қауiп артта қалды. Жайылма өткелiмен айналсақ, Қотырбұлаққа таң ата бiр-ақ жетер едiк. Қиын болса да, төте жол тауып бергенiме ырза болмайсың ба? Киiмдерiңдi сығып болсандар, атқа қонайық. Қaтты желiспен жүрейiк. Аттардың денесi жылынсын.
  

Бiр кезде: “Қотырбұлаққа жақындадық. Осы жерге аялдайық”,

• 
  деген Елсапаның даусы шықты. Бәрi аттарының басын iрiктi. Тоқтаған жерлерi қай тұс екенiн Елсапа мен Көбек ажыратпаса, Сүлейменге қара түнек басқан бұл маң бөтен әлем. Сол қара түнекке қадала, алды жаққа көз салып едi, сонадайдан жылтырап
  

• 
  Анау жанып тұрған отты көрдiңдер ғой, — дедi Елсапа.
  
• 
  Жылқышылардың оты. Ол оттың басында қазiр үш, болмаса екi адам жылқыларды қарауылдап отыр. Сендердiң бiрiншi мiндеттерiң — еппен барып, оларды қолға түсiру. Бiрден барып бас салған кезде айқaйлап, ақырып-бақыратын болса, үндерiн өшiру үшiн аямай соққыға жығып тастаңдар. Бiрақ өлтiрiп алушы болмаңдар. Айтпақшы, олардың иттерi бар. Иттердiң назарын басқа жаққа аударып әкету үшiн бiз Көбек екеумiз оларға еңiс жақтан атпен жақындаймыз. Иттер бiзге шабалана үрген кезде бiз қашқан сияқты боп, керi шабамыз. Иттер екеумiздi қуып әлектенгенде, қалғандарың күзетшiлердi жайғап, аттарыңа қонып, әзiр тұруларың керек. Бесеуiңнiң үш күзетшiге әлдерiң келетiн шығар. Екi сойылды iштерiңдегi қалаған екеуiң алып алыңдар.
  
  • 
    Арамызда бес адамға татитын бiреуiмiз бар. Ол мына — Сүлеймен. Үш күзетшiнi бiр өзi жығып берсе, қалғандарымыз олардың аяқ-қолдарын байлаймыз, — дедi Әрiпбай күлiп.
    
  • 
    Бұл жiгiтiңде қара күш бар сияқты. Бiрақ жүректiлiгiнiң қандай екенiн кiм бiлсiн. Сондықтан да бесеуiң бiрдей жабылыңдар. Ал, Көбек, сен екеумiз былай қарай жүрейiк. Әрiпбай, сендер осы төбенi көктей жүрiп, күзетшiлердiң сырт жағынан шығыңдар. Ал, iске сәт!
    

• 
  Аналар иттердi соңдарынан ертiп әкеттi. Ендi бiз де тез қимылдайық. Әмiр, сен аттарды күзетiп осында қал. Қалғандарың менiмен бiрге жүрiңдер. Тастан, Кендiр, сойылдарды сендер алыңдар. От басындағыларды бiз Сүлеймен екеумiз бiр жақтан, сен екеуiң бiр жақтан бассалайық. Күзетшiлермен алысып- жұлысып жатқанда, бiр-бiрiңнiң аттарыңды атаушы болмаңдар,
  
• 
  дедi осы жердегi басшылықты өз қолына алған Әрiпбай.
  

• 
  Айқайлаушы болмаңдар, — деп ескерттi Әрiпбай оларға. — Егер де қит еткен дыбыстарың шығатын болса, мына сойылмен бастарыңның мыж-мыжын шығарып тастаймын.
  

• 
  Сiздер кiмсiздер? Байлап тастайтындай бiздiң не жазығымыз бар? — дедi оның бiрi дiр-дiр етiп.
  
• 
  Бiздiң кiм екенiмiзде шаруаң болмасын. Бұл жерде сендерден басқа күзетшi жоқ па?
  
• 
  Бар. Ол кiсi жаңа иттер үрiп, тауға қарай жүгiрiп кеткенде, “Жылқы жақты бiр шолып қайтайыншы” деп кеткен.
  
• 
  Ол қашан келедi?
  
• 
  Ендiгi келетiн уақыты да болды.
  

қолында ұзын сойылы бар еңгезердей бiр кiсi тұр.

• 
  Ә, түн кезген қарақшы екенсiңдер ғой. Көрсетейiн мен сендерге адамды байлап тастағанды, — деп ол атын өңмеңдетiп келдi де, бiрiншi тұрған Тастанға сойылын сiлтеп кеп жiбердi. Абырой болғанда, Тастан артқа ыршып үлгердi. Содан төртеуiн кезек-мезек қуалап, сойылын қанша сiлтесе де, ешқайсысына тигiзе алмай, бiраз әлектендi. Ал ұрылардың бәрi жаяу болғандықтан онымен бетпе-бет алыса кетуге дәрмендерi келмей, мыстары құрып, анау ары қуса — ары, берi қуса — берi қашты. Атын ортада олай бiр, бұлай бiр ойқастатып, түк
  

• 
  деп Әрiпбай айқайлады. Осы айқайдан кейiн ұрылар сәл- пәл ес жиғандай өз-өздерiне келiп, атты күзетшiнi төрт жақтан қоршады. Тастан мен Кендiр қолдарындағы сойылдарын оңтайлай ұстап, оған бiр-екi қадам жақындай бергенде қай жақтан келiп қалғаны белгiсiз, қастарына арсылдап, есектей- есектей екi ит жетiп келдi. Иттердiң бiрi атылып келiп, Кендiрдiң қолындағы сойылға жармасты. Ал бiреуi Тастанға жабыса бергенде, ол оны сойылмен перiп кеп жiбердi. Бiрақ сойылы итке тимей, ауа құшты. Сойылдан сескенген ит кейiн шегiншектедi де, бұрыла сап Сүлейменге шапты. Қолында ештеңе жоқ бұл сасып қалып, қорғанбақ ниетпен оны аяғымен тебе беремiн дегенде, ит тура қара санға жабысты. Сүлеймен бiр сәт тырп етiп қозғала алмай қалды. Итiнiң Сүлеймендi тiстеп, тырп еткiзбей тұрғанын байқаған атты күзетшi сойылын сүйрете осылай қарай шапты. Сiрә, бiр ұрып, мұны жер жастандыра салайын деп ойлады-ау. Бiрақ жан беру оңай ма? Бойында күшi тасыған, әрi жылдам қимылдай алатын жас Сүлеймен санын тiстеп тұрған иттiң жон арқасынан екi қолымен мыта ұстады да, бар күшпен тартты. Бел омыртқасын терi-мерiсiмен қоса жұлып алардай болған дүлей күшке шыдай алмаған дәу ит қаңқ етiп, аузын саннан босата бердi. Со бойда иттi көтерiп алып, өзiне мiне, мiне, сойылын соғайын деп тұрған атты күзетшiге қарай лақтырып жiбердi. Ит қаңбақтай ұшып барып, бар денесiмен иесiнiң бетiне сарт еттi. Тура бетiне соғылған есектей итiнiң екпiнiне төтеп бере алмаған күзетшi ат үстiнен тоңқалаң асып жығылды. Онымен бiрге ұмар- жұмар болып, жерге құлаған ит орнынан тұра салды да, беталды қаша жөнелдi.
  

Ашу қысқан Осы ашуымен оны қылғындырып өлтiрiп те қояр ма едi, егер: “Болды, болды, босат тамағын”, — деп Әрiпбай жүгiрiп келмегенде. Қиқылдап-шиқылдап өлуге аз-ақ қалған еңгезердей күзетшi тамағы мығым қолдардан босаған кезде “Уһ” деп терең тыныстап, бiр демалды. Әрiпбай оны етпетiнен аунатып,

• 
  Ендi мұны сүйретiп, анау серiктерiнiң жанына апарып тастайық.
  
• 
  Тоқта, өзiм-ақ сүйреймiн, — деп оның желкесiнен бiр қолымен ұстап, қап сүйреткендей сүйрей кеттi.
  

• 
  Мына бiреулерiң жын ба, перi ме өзi? Мұндай күштi адамды өмiрiмдекездестiрген емеспiн.
  
• 
  Шайтанмын, — дедi Сүлеймен. — Қазiр үшеуiңнiң де ауыз- бастарыңды қисайтып, тiлден айырып кетемiн.
  
• 
  Ей, кiм болсаңдар да, таудың арғы жағынан келген баукеспесiңдер-ау, ә? Жылқыларын қолдан бергенiмiз үшiн ертең Досыбай мен Қосыбай бiздi оңдырмасы белгiлi. Жала жауып, абақтыға қаматып, итжеккенге айдатып жiбередi. Ондай қорлықты көрiп, жер басып жүргенше, өлген артық. Үшеумiздiң де қатын, бала-шағамыз жоқ. Жылқы соңында күн өткiзiп жүрген жалшымыз бiз. Жалшыға Құдайдың қай кезде рахымы түсiп едi? Досыбай мен Қосыбайдың боқтау-ын есiтiп, теперешiн көрiп өлгенше, қазiр сендердiң қолдарыңнан-ақ өлейiк. Бұралқы иттей байлап тастағанша, өлтiрiп кетiңдер. Болмаса өздерiңмен ала кетiңдер.
  
• 
  Ұры екенiмiздi тап басып айттың. Бiрақ мал ұрлайтын ұры малмен бiрге адамын да қоса ұрлапты дегендi қайдан естiп едiң?
  
• 
  дедi Әрiпбай. — Әйда, кеттiк, жiгiттер. Бұлар қалсын осылай.
  
  • 
    Әй, әй, жiгiтiм, тоқта. Елу жылқысынан айырылатын екi бектi емес, мына бiздi сорлатып бара жатырсыңдар сендер. “Өлтiрiп кетсек, қолымыз қанға малынады” деп қорқасыңдар ғой, ә. Мейлi, бүгiн сендер — күштi, бiз — әлсiз. Алайда күштiге де бiр күнi зауал келетiнiн ұмытпаңдар.
    
  • 
    Әй, мынау тақылдап, неге үнiн өшiрмейдi. Тастан, қалтаңдағы жiңiшке жiптi әкелшi. Аузын керiп байлап кетейiк. Әрi бiз кеткен соң даланы басына көтерiп айқайламай жатсын. Содан төртеуi бiрдей дөңес астындағы Әмiр күзетiп тұрған аттарға қарай жүгiрдi. Мұнда келсе, Елсапа мен Көбек те осында
    

• 
  Төртеуiң жабылып, үш күзетшiнi зорға дегенде жай- ғадыңдар-ау деймiн. Әйтеуiр бiреу-мiреуiн өлтiрiп қойған жоқсыңдар ма?
  
• 
  Жоқ, ә, Елеке. Өлтiрiп немiз бар оларды. Бiрақ мынау Сүлеймен болмағанда, анау аюдай бiреуi шетiмiзден жер қаптырып тастайтын ба едi. Әзер дегенде байлап тастадық. Тiптi айқайламасын деп жiппен ауыздарын да керiп қойдық.
  
• 
  Олай болса, мiнiңдер аттарыңа. Жылқыларды айдайық. Сойылдарыңды тақымдарыңа қыстырып алыңдар да, құрықтарыңды оңтайлаңдар.
  

VII

• 
  Көбек, Әмiр, iшке кiрiп, жылқылардың артынан айдаңдар.
  

• 
  дедi Елсапа.
  

• 
  Теректi шатқалына жақындап қалдық, Елеке. Ендi сен қайта бер. Көмегiң үшiн рахмет. Өзiңе тиесiлi үлестi бiздiң ел жаққа барғанда аларсың. Таң атпай үйiңе жетiп алуға тырыс. Ал бiзден қам жемей-ақ қой.
  

• 
  Көбеке, Тастандарды жылқының алдына неге салдыңыз?
  
• 
  Мұндай шатқалдың iшiнде бiреу алда, бiреуi артта жүрiп, екi-ақ ұры мың жылқыны айдап кетуге болады. Көрiп келе жатырсың ғой, қазiр бұл жануарлар ешқайда бас бұрып кете алмайды. Ал ұзыннан-ұзақ шұбырған жылқы шатқалдан шыққан кезде арттағы айдаушы оларды қуып жете алмайды. Сондықтан
  

• 
  Тап қазiр артымыздан қуғыншы келiп қалады деп қорықпайсыз ба?
  
• 
  Жаужүрек қуғыншы болмаса, дәл қазiр артымыздан ешкiм келе қоймас. Бұл жерде қуғыншының бiздi алуы оңай емес. Қайта бiз олардың жолын қиядан тас домалатып, оп-оңай бөгеп тастаймыз. Егер, Құдай бетiн аулақ қылсын, соңымызға әккi де күшi мол қуғыншы тобы түсетiн болса, ол бiздi ашық жерлерде басуға әрекеттенедi. Бiрақ қанша дегенмен, соңымызда ешкiм жоқ деп, босаңсуға болмайды. Қазiр шатқалдан шыққасын жылқыларды бүлкiлге салып қуамыз. Бүгiн түнде қалай болғанда да Өгемнiң шетiне жетуiмiз керек.
  

• 
  Құдай қаласа, Аюқұлағанға келiп қалыппыз. Жыраның оң жағын айналып, сайға түсейiк. Аттарды жай айдаңдар. Денелерi қызған олар, айдауға көне бермей, арт жаққа қашуы мүмкiн. Шашауын шығармай, осы екпiнмен сайға бiр-ақ айдап түсiрейiк. Сары айғыр қайда келгенiн өзi аңдамай қалсын, — деп айқайлады Көбек.
  

• 
  Әй, бала, алақтай бермей, алдыңдағы малға қарасайшы.
  

• 
  Желiнi толып қалған буаз бие екен-ау. Көкпектiгi жеткенше құлын тастап қоймаса болғаны. Айдауды көтере алмай, зорығатын түрi бар,— дедi Әмiр.
  
• 
  Тастаса, тастай берсiн құлынын. Көкпектiгi жеткен соң өзiн сойып, бүгiнге ет қыламыз, — дедi Кендiр даусын көтере.
  
• 
  Қойыңдар-ей. Обал емес пе?
  
• 
  Сен, немене, Сүлеймен? Ол биенi құлынымен бiрге көтерiп жүрмекпiсiң?
  
• 
  Әй, өшiрiндер үндерiндi! Жүре көремiз,— деп ақырды Көбек.
  

• 
  Кеш батқанша, осында аялдаймыз. Сүлеймен, сенiң қандай қажырлы екенiңдi көрейiк. Жылқыларды бiрiншi кезекте күзетуге келiсесiң бе?
  
• 
  Жарайды, Көбеке. Менiмен бiрге кiмдер болады?
  
• 
  Кендiр, Әмiр үшеуiң қалыңдар. Басқамыз ұйықтайық. Түс болғанда бiздi оятыңдар. Кендiр, сен мына екеуiне бас бол. Жылқылар бiр тынығып алған соң, отығуға өздерi-ақ бас қояды. Абайла, сары айғыр үйiрдi бастап, керi қашып жүрмесiн.
  
• 
  Ол жағын бiлемiз ғой, Көбеке. Алаңдамай ұйықтай берiңiздер.
  

• 
  Сен бала, мылтық атуды бiлемiсiң?
  
• 
  Оны бұрын кiм атып көрген дейсiң.
  
• 
  Ата алмасаң да, мә, арқаңа асын мұны. Оқ-дәрiнiң иiсiн сезген аң-құс өзiңе жоламайтын болады. Қазiр үшеумiз үйiрдiң үш жағына шығып отырайық. Тек ұйықтап қалмаңдар. Бiраздан соң сары айғырды ұстап, байлап қоямыз. Ол бiр орнында болса, басқалары еш жаққа кетпес. Сен, Әмiр, анау етек жақты күзет. Сүлеймен, сен мына қия жаққа бар. Ал мен осында қалайын.
  

Бiр кезде жанұшыра кiсiнеген жылқының даусынан оянып кеттi. Көзiн ашып жiберсе, бағанағы бие туып, жерде тәлтiректеп тұра алмай жатқан құлынын бiр жалап қойып, қалың ағаштың арасына үрке қарап тұр екен. Басқа жылқылар да бие қараған жаққа қадалып, үрпиiсе қалыпты. Оларға онша мән бермеген Сүлеймен құлынға деген әуестiгi оянып, орнынан атып тұрып, биенiң жанына жетiп барды. Бие төлiн қызғанды ма, жоқ әлде, басқа бiр нәрседен қорғанбақ болды ма, құлынын шыр айналып өттi де, бұған аяғын сiлтеп қалды. Абырой болғанда, оның тепкiсi денесіне дарымады. Осы кезде арт жақтан бiр аңның қорс- қорс еткен дыбысы шықты. Сүлеймен артына бұрылды. Биiк шыршаның түбiнде тұмсығында iстiк мүйiзi бар бiр дәу қап-қара аң тұр. Қанталап кеткен көздерi үлкен баланың алақанындай екен. Жүндерi салбыраған, мойын жалы тiп-тiк. “Жабайы қабан,

• 
  деп ойлады кешегi Көбектiң сөзiн есiне алып. — Аттың бiрiн, болмаса жаңа туған мына биенi, не құлынды жарғалы тұр. Қанша күштi болсаң да, құлын мен биенi бермеспiн саған”.
  

Қабан шырша түбiнен атып шықты да, тура өзiне қарай ұмтылды. Бұрылып кетсе, оның екi мүйiзi артында тәлтiректеп тұрған құлынға барып қадалмақ. Не iстемектi ойлауға уақыты жоқ. Өзiне жетiп қалған қабанның дәл тұмсық алдынан оңға қарай ырғып кетiп, ол жанынан өте бергенде оның тұмсығындағы мүйiзiнен шап берiп ұстай алды. Алайда бар күшпен алға ұмтылған

• 
  Ойбай, Кендiр. Қанжарды сұқ қарнына дереу! — деп айқайлады Әмiр.
  
• 
  Ойбай, таста мылтығыңды! Оқ Сүлейменге тиiп кетер.
  

• 
  Жер-дүниенi дiрiлдетiп жатқан бұл ненiң даусы?— деп Көбек бұлардың қастарына жетiп келдi. — Пәлi, қабан ғой мынау. Қайсысың атып алдындар мұны? Кендiр, сен мерген екенсiң-ау.
  
• 
  Кендiрiңiздiң мұны атуға шамасы келмек тұрмақ, жанына жолауға қорықты. Сүлеймен ғой, мұнымен алысып жеңген.
  
• 
  Уай, сабазым-ай! Әнеукүнi қабыланды жеңiп едiң. Бұл жолы қабанды жарып тастадың ба? Бұл пәлекеттi қалай пышақтадың?
  
• 
  Мен ұстап тұрдым. Әмiр қанжармен жайратып тастады.
  

• 
  Әй, осы Сүлеймен болмағанда, бүгiн де бiраз жылқылардан айырылатын едiк-ау, ә. Бiрде қабыланды, бiрде қабанды жайратқан менiң жиенiмдi қалай мақтамассың. Бiрақ “жiгiттi
  

• 
  Қазiр, Көбеке. Қабанның терiсiн сыпырып бiтейiн. Одан соң құлынды бауыздап тастаймын. Жатырдан жаңа шыққан малдың етiн өмiрiмде жеп көрген емеспiн. Елсапа “ондай еттiң дәмi тiл үйiредi” дейтiн едi. Бiз де көрейiк те, оның етi қандай болатынын
  
• 
  дедi Кендiр Көбектiң сөзiн бөлiп
  
  • 
    Не айтып тұрсың, Кендiр?! Жас құлынды союға қалай дәтiң барады? — дедi Сүлеймен шыдай алмай.
    
  • 
    Немене? Туған сенiң биең бе едi? Қатарымызға кеше қосыла салып, бiзге билiк айтатындай сен кiмсiң?!
    
  • 
    Соймайсың құлынды! Сойғызбаймын!
    
  • 
    Әй, мынау, не шатып тұр. Түнде жылқы айдап бара жатқанда оны алдыңа өңгерiп жүресiң бе? Көбекең саған “демал” дедi ғой. Өңкейiп тұрмай, құры бұл жерден. Әйтпесе өзiңдi сабап тастаймын,— деп Кендiр аршып жатқан қабанның терiсiн тастай салып, Сүлейменге ашулы жүзбен сүзiле қарады.
    
  • 
    Доғарыңдар ерегiстi! Қайдағы бiр құлын үшiн өзара қырықпышақ болмақсыңдар ма? Сүлеймен, бар, жат сен.
    
  • 
    Құлынды сойдырмаңыз, нағашы.
    

құлынды бауыздап тастайтынын бiлді де, орнынан атып тұрып, жанына жетiп барды:

• 
  Жаңа айттым ғой саған, құлынды сойдырмаймын деп.
  

Төбелес басталғалы берi қайсысы жеңер екен деп қызықтап отырған Көбек пен Әмiр Кендiрдiң жандаусы шыққан кезде орындарынан атып тұрды.

• 
  Болды, болды! Доғарыңдар айқасты! Кендiр, сенiң өзiңнен де бар ғой. Нең бар едi, бұл диюды ұрып.
  

• 
  Кей-кейде мұндай ашу-араздық болады арамызда. Бiрақ бiр-бiрiңе кек тұтпай, ендi жарасыңдар. Апаны бiр қасқырлар өзара дүрдараз болып жүрсе, жауға алдыруы оңай. Мейлi, бүгiн Сүлейменнiң дегенi-ақ болсын. Түнде құлынды алдына өңгерiп алып жүре ме, мойнына салып арқалап жүре ме, өзi бiлсiн. Бердiк, құлынды оған. Жолда өлтiрiп алса, өз көңiлi өзiнде қалсын. Ал, Кендiр, сенiң жас ет жегiң келiп, тiсiң қышып бара жатса, әне бiр қара шұбар тайды сойып ал. Ол да бiр жасқа толмаған жас малға ұқсайды. Ендiгәрi құлынға тиiсушi болма,— деп кесiм айтты Көбек.
  

• 
  Тұр, жиен. Жүретiн мезгiл болды.
  

• 
  Кел, ей, батыр. Ет же,— деп айқайлады Тастан. — Әбден тойынып ал.
  

• 
  Мына жылқылар отығып, жан-жаққа шашырап барады. Жолай бұларды жая айдармыз. Бiреуiң барып, сары айғырдың байлауын шешiңдер де оны жетектеп, алда жүрiп отырыңдар. Бұған Тастан, сен ептiсiң. Әрi Мақпалкөлге қарай жүретiн жолды жақсы бiлесiң. Осыдан сол маңға барып бiр-ақ тоқтаймыз. Ал, Сүлеймен, сен құлыныңды қалай алып жүрмек ойың бар? Айдап жүруге жарамайды ол. Әрiпбай сөзге араласты:
  
• 
  Құлынды алып жүру де сөз болып па, Көбеке. Анау бос атқа дәу қоржынның бiр жағына құлынды, бiр жағына мына тайдың етi мен заттарымыздың теңдеп салып алайық. Жетектi Сүлейменнiң өзi алып жүрсiн.
  

жерде бiр күндерiн өткiзiп, үшiншi күнi сапарларын әрi қарай жалғастырды. Төртiншi күнi азанда Қырыққызды айнала өтiп, Қасқасу басындағы Досалы жайлауының үстiнен түстi. Сүлеймен кешелi берi Көбекке: “Нағашы, Досалы би бiзге жылқыдан үлес беретiн болса, маған мына құлынды биенi алып берiңiз”, — деп айтып келе жатыр едi. Онысын Көбек те құп көрген. Ендi Досалы жайлауына жеткен кезде:

• 
  Қазiр Досалының ауылында менiң үлесiм туралы ұмытып кетпегейсiз, — деп тағы да пысықтап қойды.
  
• 
  Сенiң құлынды биеге әбден есiң кетiп, айтқан әңгiмем жайында ұмытып тұрсың-ау деймiн. Досекең осы жерде отыр деймiсiң. Бұл жер “Досалы жайлауы” деп аталғанымен, ол кiсi Сайрамсудың жағасындағы ауылында отырады. Бiз қазiр жылқыларды оның осындағы малшы жiгiттерiне санап өткiземiз де, өзiмiз Досалыға кейiн барамыз. Досекең сенiң қалауыңа “жоқ” дей қоймас.
  

Көбек барымта малдарды Досалы жiгiттерiне өткiзiп болған соң айтты:

• 
  Аттарыңа қоныңдар. Досекеңнiң ауылына барып бiр-ақ демалайық.
  

• 
  Нағашы, айтыңызшы. Сiз ғой, жаңағы үйiрдi бiреулерге санап өткiздiңiз де, өзiңiзге бiр жылқы да алмай, кете бардыңыз. Мен осыны түсiнбей келе жатырмын.
  
• 
  Сенiң түсiнбейтiн нәрсең әлi көп. Одан да “Азанда алдымыздан шығып, бiздi қарсы алған кiмдер едi?”— деп сұрасаң неттi. Бар ойың бiр құлынды биеде болып, жан-жағыңда не болып жатқанын ұмытып кеттiң. Қазiр Досалы: “Керегетастың басында не көрдiң, бала?”— деп сұраса не айтпақсың? Бiрақ әзiрше сенi
  

• 
  Кешегi бiз барған Шыршық жақта да, анау қырғыз бен Әулиеата жақта да сiз секiлдi баукеспелер көп қой. Солар осы “тас қамал жайлауларды” бiлмей ме? Бұлай деуiмнiң мәнiсi — өздерi жақтан ұрланған малдарды iздеп келiп, тауып алмай ма дегенiм ғой.
  
• 
  Атақты баукеспелер қай жердiң болса да ой-шұқырын жақсы бiледi. Бiрақ оларда ұрланатын мал жоқ. Ал малы ұрланған бiр байға ара түсiп, iз кесiп жатса, оның бұл жерден тiрi кетуi екiталай. Алда-жалда iс ушығып бара жатса, ондайды Досекең өзi реттейдi. Оған бiздiң араластығымыз болмайды.
  
• 
  Досалының өзi дәу, әрi шешен кiсi ме?
  
• 
  Оның қандай адам екенiн қазiр көрерсiң. Ол кiсiнi дұшпандары “ұры” деп өсектегенiмен, Құдай оған бақ пен дәулеттi қатар берген. Сен секiлдi ол да Төле бидiң ұрпағы. Пейiлi кең, қолы жомарт кiсi. Жоқ-жетiмге қарасқыш. Көңiлi түскен кiсiге астындағы атын бере салатын мәрт. Досекенiң жас кезiнде сиқым Қасымбек датқа бас болып, осы өлкедегi төрт Дулаттың игi жақсылары жиналып, Жолан балаларына бiр би сайламақ болыпты. Соның алдында ғана Шiнәлi би өлiп,
  

• 
  Осынша атақ-абыройы бар кiсi қолына ұры ұстайтыны несi?
  
• 
  Мұны түсiнуге ақылың жетпейтiн баласың-ау, әлi, жиен. Сен алдымен Досалымен бiраз аралас-құралас болшы. Сонан соң мұның мәнiсiн өзiң-ақ түсiнерсiң.
  
• 
  Жаңағы сiз айтқан Қасымбектi жұрт бiресе “датқа” дейдi. Бiресе “болыс” дейдi. Осы болыс пен датқаның айырмашылығы не?
  
• 
  Ертеректе, орыстардан бұрын бiздi қоқандықтар билептi. Сол қоқандықтар шалғайдағы өздерiне қарасты жұрт арасынан бiр-бiрөкiлтағайындаған ғой. Ондай өкiлдерхандыққажиналатын алым-салықты, ел арасындағы дау-дамайды, тағы басқа сол сияқты iстердi реттеп отырған. Қоқандықтар мұндай кiсiлерге датқа деген ат берген. Менiң бала кезiмде бiздiң өлкенi орыстар басып алды. Әлi есiмде, бiр ауылға мылтық асынған екi-үш орыс келсе, қазақтар қайда тығыларын бiлмей, iнiн таппаған тышқан секiлдi жорғалап, жандары қалмайтын. Өздерiн көрiп, онсыз да үрейi ұшқан жұртты одан беттер жанын алайық дегендей, әлгi жездi мұрт, шикiл сары орыстар ауыл үстiнен мылтық атып, елдi улатып-шулатып, мазаққа айналдыратын. Тiптi, онша-мұнша
  

• 
  деп айқайлапты. Арасында Әлiксәндiрiп деген мерген бiреуi бар екен. Сол қыр басында атпен шауып шыққан әкемдi бiр атып құлатыпты. Қайран әкем, сол жерде мерт болады. Ал әлгi орыстар осы маңдағы жер-судың, ауыл-аймақтың аттарын тiзiп, қағазға түсiрiп жүрген үкiметтiң адамдары екен. Сондықтан да ауыл атын жаңалау қолдарында болған да. Жаңағы басшы сөзiнде тұрып, әкемдi атып өлтiрген ауылдың атын жаңағы мергеннiң атымен
  
• 
  “Әлiксәндiрiпка” деп атап кетедi. Ол ауылды өзiң де бiлесiң. Сендер отырған жердiң төменгi жағында. Ал бұрын ол ауыл — Қосшоқы деп аталатын. Бiздiң жерге қоқандықтардың орнына келген орыстар датқа деген атты жойып, әр руға бiр-бiр болыс сайлауды шығарды. Болыс болған адамды ел бұрынғы қоқаннан қалған атпен атап, датқа дей бередi.
  
  • 
    Менiң жақыным Қасымбек те бұрын датқа болған ба?
    
  • 
    Жоқ. Ел сиқым Қасымбек, жаныс Қасымбек деп екiге бөлiп айтатын Қасымбектiң екеуi де болыс болған. Жұрт кейде екеуiн де ескi ұғыммен датқа дейдi. Сиқым Қасымбектен кейiн оларда Жандарбек болыс болды. Бiздегi Қасымбектен соң, болыстыққа Ордабек сайланды. Бiрақ қанша дегенмен бұлардың ешқайсысы сиқым Қасымбек сияқты елге билiк жүргiзiп, төрелiк айта алмады.
    

Бұлар осылайша әңгiмелесiп келе жатып, Досалы бидiң ауылына жақындап қалғандарын да сезбей қалды.

• 
  Әне бiр қызыл түнiкелi үйдi көрдiң бе? — дедi Көбек ауыл шетiндегi орыс үлгiсiмен салынған дәу тамды көрсетiп. — Досалы бидiң үйi — сол. Осы жерде аттан түсiп, оған жаяулата жақындайық. Тура үй маңына дейiн атпен ойқас-татып барған адамды Досекең аямайды. Малайларына айтып, дүре соқтырып жүруi мүмкiн. Аттан түсiңдер!
  

• 
  Би үйде ме?
  
• 
  Үйде, Көбеке, үйде. Кеше ғана Қазығұрт жақтан келiп едi. Қалай, өздерiңiз аман-сау жеттiңiздер ме? — дедi ұзынша келген бiрi.
  
• 
  Қасында кiм бар?
  
• 
  Шегiр Естемес би мен Сүгiрәлi болыс, Елтай төре бар.
  
• 
  Елтай төре деймiсiң? Ол хан тұқымының биде қандай шаруасы бар екен?
  
• 
  Қандай iспен келгенiн бiзге айтады деймiсiз. Естуiмше, Қарабұлақ үстiндегi сарттар мен қазақ төрелерi жерге таласып қалғанға ұқсайды. Сол шаруамен келiп отыр-ау, шамасы.
  
• 
  Оншақты үй төре осында ауып келгелi берi жер дауымен- ақ өмiрлерiн өткiзетiн болды-ау. Қайбiр жылы да Ақсудағы қусирақтармен жер дауына түсiп жүрушi едi... Сендер осында қалыңдар. Менiмен Сүлеймен жүрсiн.
  

• 
  Ассалаумағалейкум, — деп дауыстай кiрдi Көбек.
  
• 
  Уағалейкумассалам. Әй, Көбекпiсiң? Қалай, ат-көлiк аман жеттiңдер ме? — дедi жаңағы түсi суық кiсi бiрiншi жауап қатып.
  

• 
  Қымыз құй балдарға, — дедi әлгi кiсi әйелге бұрылып.
  

• 
  Мынау қай бала?
  
• 
  Өз баламыз ғой. Қожамжардың ұрпағы.
  
• 
  Қожамжардың ұрпағы дейдi. Бiркөлiктiң етегiн ендеген Қаракөк жаныстанмын десейшi. Қожамжардың төрт қатынынан он екi бала туылған ғой. Қай баласынансың? Датқа әулетiнен емеспiсiң?
  
• 
  Жоқ. Бұлар Дауылбай балдарынан, — дедi Көбек.
  
• 
  Кiмнiң баласы? Өзi айтсын да.
  
• 
  Мәменнiң баласымын.
  
• 
  Қай Мәмен? Сұлтаннан туған Мәмен бе?
  
• 
  Иә.
  
• 
  Ә, жөн. Үш ата өрбiген Дауылбайдың ұрпақтарының iшiнде атан түйеге тартып туған ешқайсысы болмаушы едi. Сiрә, сен Төле бабаңа тартқансың-ау. Нағашың қай ел?
  
• 
  Менiң жиеншарым ғой, биеке. Аты — Сүлеймен, — дедi Көбек лепiре сөйлеп Досалының бiрден Сүлейменге көңiлi толғанына масаттанғандай.
  
• 
  Ой, қызталақ. Ат үстiнде мықтылығы болмаса, сенiң әулетiңнiң қайсысы мұндай дәу едi. Бұл баланың жасы қаншада? Түйе балуандай пiшiмi бар екен. Күреске салып көрейiк те. Жүрегi бар бала ма, жоқ бала ма?
  
• 
  Денесi қандай болса, жүрегi де сондай мықты. “Әулиетаста” қабыланды, Аюқұлағанның сайында қабанды жалаң қолмен ұрып алды. Ал жасы он жетiде.
  
• 
  Пәлi дерсiң. Қабылан мен қабанды жеңгенi былай тұрсын, он жетi жасында талай бала атқа мiнуге де жарамай жүр емес пе. Құдай тiл-көзден сақтаса, болайын-ақ деп тұрған бала екен де бұл, — деп төрде отырған шоқша сақалды кiсi сөзге араласты.
  
• 
  Болса болсыншы, биеке. Талай уақыттан берi арамыздан бiр мықты түйе балуан шықпай, той-жиындардың бәрiнде масқара болып жүрмiз. Дәл қазiр Құдай бiзге көкпардан бергенiмен,
  

• 
  Дене тұрқына қарасаң, дүлей күштiң иесi екенi көрiнiп тұр.
  

• 
  Анау Арқа мен Жетiсу жақтан той жиынға келген кiсiлердiң арасында балуандар да бiрге жүредi ылғи. Олар балуандарын күреске жас кезiнен үйрететiн көрiнедi. Бiздiң елде осы жағы түк қолға алынбаған. Өзiңiз айтқандай, балуанды жастайынан тәрбиелегенiмiз абзал, — дедi Естемес би.
  
• 
  Мәменнен қанша бала бар? — деп сұрады Досалы би ендi Сүлейменге бұрылып.
  
• 
  Үшеумiз. Ең үлкенi — мен.
  
• 
  Ә, шаңырақ иесi өзiм десейшi. Жетi ата Жоланның Жанабайынан өрбiген Досмұраттан туғандардың залымы мен болсам, Қожамжар — Дауылбайдан елдегi алымы боп сен туған екенсiң. Алымы дегенiм — күштiсi дегенiм ғой. Байқаймын, мына отырған Естемес би де, Елтай төре де, Сүгiрәлi болыс та “сенен балуан шығады” деп отыр. Көңiлдерi түспесе, бұлай сөйлемес- тi. Ал, Көбек, маған айтатының болса, мына кiсiлер аттанып кеткесiн айтарсың. Мына бала бүгiннен бастап осында қалсын. Жатар орны, ас-ауқаты, бәрi өзiмнен. Тойға баратын уақытқа дейiн ауылда жүрiп, тас көтерiп, асау үйретiп, дайындалсын. Әй, кемпiр, сыртқа шығып, қызметшi жiгiттердiң бiрiн шақыр! Сен,
  

Қымыз құйып отырған әйел орнынан тұрып, сыртқа беттедi.

• 
  Әй, әй, сен қайда? Отыра тұр қазiрше, — деп би оны қайта отырғызды. Сосын анау екеуiне қарап, басқа әңгiмеге көштi. Оның әңгiмесiнiң не жайында екенiн Сүлеймен ұға алмады. Би әлдекiмдердi сырттай сыбап, тез-тез сөйлеп жатты. Аздан соң арықтау келген жiгiт кiрдi:
  
• 
  Шақырып па едiңiз, биеке?
  
• 
  Жаңағы Көбек сыртта жүр ме? Мына бала екеуiн қонақжайға апарып жайғастыр. Жатып, әбден демалсын. Көбекке айт, ұйқыларын қандырып болған соң келсiн. Ал, Сүлеймен, барып демала қой. Кейiн кең отырып әңгiмелесермiз.
  

• 
  Осында демала берiңiздер. Ұйқыдан тұрғасын менi шақырарсыздар.
  
• 
  Ал, жиен, төрт-бес күннен берi тоқым төсенiп, ер жастанып, далада ұйықтап жүр едiң. Ендi бидiң қонақжайының көрпесiне оранып жататын болдың. Өзiң, жүдә, жолың болатын бала екенсiң. Бiрден би көзiне түстiң. Досекеңнiң онша-мұнша адамға көңiлi түсе бермейдi. Сенсең, мұнда қанша келiп жүрiп, осы қонақжайға кiрiп көрген емеспiн. Сенiң арқаңда бидiң көңiлi маған да түстi. Неғып тұрсың, мелшиiп? Сен ана жерге, мен мына жерге жатайық.
  

• 
  Сен өзi бидiң айтқанына “мақұл” деймiсiң?
  
• 
  Ол кiсi менiң жауабымды қажетсiнбедi де ғой. “Бiр тойда болатын күреске дайындал” дедi. Ол қандай күрес, кiммен күрес, ол жағын айтқан да жоқ. Өзiңiз айтыңызшы. Не дегенiм дұрыс?
  
• 
  Құдай саған бойыңа лайық етiп, күш те бердi. Сол күштi орынды пайдалана алғаның жақсы. Күресте жығып жүрсең, елге таныласың. Атың шығады. Атың шықса, абыройлы боласың. Би-болыстармен бiрге жүресiң. Бiр дастарханнан дәм татасың. Ондайда бақ-дәулет саған өзi-ақ келедi.
  
• 
  Күресетiн адамдарым кiмдер екен? Соны бiлмей жатқан жоқпын ба.
  
• 
  Кiм екенiн тойға барғанда өзiң көресiң. Қазiр ұйықта.
  

VIII

Бұл жерге жиналып жатқандардың бәрi Керiмбай болыстың тойына баратындар. Осы өлкедегi тойға шақырылған игi жақсылардың барлығы алдымен осында жиналмақ болып уағдаласқан. Кешеден берi солардың денi жиналып қалса да, би үйiндегi ығай мен сығай әлi атқа қонған жоқ. Мынадай сән- салтанатты қауыммен бiрге жолға шыққанша асығып, дегбiрi қашқан Сүлеймен “Бұлар неге атқа қонбай отыр” деп iштей күбiрлеп, үйден жүз шығып, жүз кiрдi. Әнеукүннен берi Досалы мiнгiзген шауқар атты әбден суытып, алыс сапарға дайындап та қойған. Өзi атты жүрiске дайындаса, Досалы мен Көбек мұны күреске дайындаған. Мұнда жатқалы берi бiр ай iшiнде Досалының ұйғарымы бойынша, күнде азанда ұйқыдан тұра сала, Сайрамсудың мұздай суына бiр түсiп алып, мойнына әрқайсысы төрт пұттан келетiн дәу тасты байлап, бес шақырымдай жер жүрiп отырды. Қанша күштiмiн дегенiмен алғашында қатты қиналды. Келе-келе әлгi тастарды бұйым құрлы көрмей, мойнына салып, бес шақырымды бiр сағаттай уақытта жүрiп өтетiн болды.

Оншақты күннен кейiн Досалы бұған екiншi жаттығуды бастатты. Ол жаттығудың түрi — өзi күнде азанда мойнымен жаяу көтерiп жүрген тастарды серпiп көтеру болды. Оны көтерiп болған соң өзен жағасымен тай шаптырым жердi еңбектеп жүргiздi. Осылайша, Досалы оған жиырма күндей тыныштық таптырмады. Соңғы күндерi би мұны асау өгiздермен алыстырды. Иығымен дәу-дәу тай мен есектi көтерткiздi. Шалқалай жатқызып қойып, кеудесi мен iшiн жас балаларға тепкiздi. Екi аяғы мен екi қолына жiп байлатқызып, сол балаларға жан-жағына қарай

кере тартқызды. Белiне арқан байлап, етпеттей жатқызып, атқа сүйреттi. Әйтеуiр осы бiр айдың iшiнде iстемегенi жоқ. Тек алдынғы күнi ғана жаттығуын тоқтатты. “Дәл осылай тағы бiр ай жаттыққаныңда ғой. Амал не, тойға баратын уақыт болып қалды. Ендi күресте бағыңа сен”, — дедi Досалы. Ендi сол тойға аттанып кетуге қанша асығып тұрса да, би де, келген адамдар да асығар емес.

• 
  Ассалаумағалейкум, болыс-еке!
  

• 
  Бұл екеуiнiң Ордабегi қайсысы? Әне бiреуiнiң киiм киiсiнiң жөнi бөлек қой.
  
• 
  Анау ақ шапанды — Ордабек. Қасындағысы Шымқала оязы ұлығының оң қолы — Есенқұлдың Тәжiбайы.
  

• 
  Баратындардың бәрi жиылып та қойды. Жүрiп кетуге тек сiздердi ғана күтiп отыр едiк, — деп Досалы Ордабекке қарап сөйлеп тұр.
  
• 
  Ұзын-ырғасы қанша адам болдық? Керiмбай болыстың босағасына байлайтын малдың есебi қанша? Бәйгеге қосатын аттар мен шабандоз жiгiттер де тегiс жиналды ма?
  
• 
  Тойға Қазығұрт жаныстарының атынан екi үйiр жылқы, бес тоғыз қара, жүз елу қойды айдатып жiбердiк. Құнан бәйгеге төрт құнан, аламан бәйгеге бес сәйгүлiктi дайындадық. Ал көкпаршы жiгiттердiң Шаңбайдан басқасының бәрi түгел. Айтпақшы, бұл жолы балуанымызды да даярлап алдық. Ол, мiне, алдыңызда тұр.
  
• 
  Әй, Досалы-ай. Сен қашанда өз қулығыңмен адамның алдын орап жүресiң-ау. Мен былтыр бұл балаға “жылқышы болсайшы” деп қолқа салып едiм. Жылқы баққысы келмедi ме, қайтiп келмедi. Ендi өз қанатыңның астына алыпсың. Жөн. Қалай, өзiнен балуан шығатындай ма?
  
• 
  Жас болса да күшi сiздiң Шаңбайыңыздан кем емес. Құдай қаласа, осы тойда әруағымызды аспанға бiр шығарса, осы шығарады деген ойдамын. Өзiн бiр ай бойы баптадық.
  
• 
  Жә, оны кейiн көрермiз. “Бап шаппайды, бақ шабады” деген бар. Ендi дайын отырсаңдар аттанайық, — дедi Ордабек болыс.
  
• 
  Билiкөлге дейiн үш қонып жетсек, тура той басталардан бiр күн бұрын, межелi жерде боламыз да.
  
  • 
    Қонатын ауылдарымыздың бәрiне алдын-ала хабар жiберiлген. Бүгiн Түлкiбастың Кемербастауындағы шiлменбет Бекен бидiң үйiне түсемiз. Арғы күнi Шақпақтағы шаңышқылыларға қонақ боламыз. Одан Жуалыдағы қаңлыларға бiр түнесек, әрi қарай Билiкөл таяқ тастам жер.
    
  • 
    Тiгiлетiн үйлердi де жiберiп пе едiңдер?
    
  • 
    Олардың жiберiлгенiне екi күн болды.
    
  • 
    Ал онда жолға шығайық. Сапарымызды Құдай қолдап, әруақ жар бола көрсiн, — деп Ордабек тарантасқа қарай жүрдi. Ордабектiң осыны айтуы мұң екен, лезде Досалы би ауылының үстi у-шуға толды. Жүздеген кiсiнiң бiр мезгiлде атқа қонуы у-шусыз бола ма? Би-болыстар қызметшiлерiне айқайлап, бiр-бiрiне жанаса қалған жылқылар тебiнiсiп, кiсiнесiп, ауыл үстi абыр-сабырға толды. Бұрын-соңды мұндайды көрмеген Сүлейменнiң кеудесi қызып, көңiлi алып-ұшып, атына секiрiп мiндi де, беталды шаба жөнелдi. Жолай атының тартпасын
    

• 
  Өй, мына бiр атын өңмеңдетiп, алқынып жүрген кiм өзi? Өзiн ат үстiнен аударып тастасам ба екен,— дедi қағылған жiгiт.
  

Денесi аюдай болғанымен дауысы жiп-жiңiшке екен.

Қамшысын тiстей салып, мұны аттан жұлып алардай, қолдарын ербеңдете ұмтылды. Сол екпiнiмен келiп, ай-шай жоқ мұның екi иығынан шап берiп, ат үстiнен жұлып алуға әрекеттендi. Егер денесiн бостау ұстап отырғанда, ол әп-сәтте ер үстiнен жұлып алар едi. Сәтiн салғанда, оның қолдары иығына тие бергенде- ақ, денесiн тырыстырып, айқаса кеттi. Екi дәудiң дүлей күшiне шыдас бере алмаған аттар төрт тағандап тұруға шыдамай, теңселiп-теңселiп кеттi. Осылайша тiресiп тұрғанда:

• 
  Ай, кiмсiң сен өзiң? — деп айқайлады Сүлеймен.
  
• 
  Сен өзiң кiмсiң, менi атпен қағатын? — деп анау да айқайлады.
  

Аздан соң ана жiгiт Сүлеймендi өзiне қарай тартып тұрды да, керi қарай итерiп қалды. Сүлеймен оны алға қарай тартты. Осы сәт дүлей күшке шыдамаған екi ат бiрдей жерге гүрс етiп жамбастай құлады. Екеуінің бiр-бiр аяқтары ат қабырғасының астында қалып қойса да жағаларынан қолдарын босатпаған күйлерi тартысып жатыр. Бұл шақта бұлардың қасына басқа кiсiлер жиналып та қалған.

• 
  Әй, әй, не болды сендерге? Дереу босатыңдар қолдарыңды! О несi-ей, құласа да бiр-бiрiн босатпай жатқандары. Ей, Құлажан, қой деймiн саған! Сүлеймен, сен де қой! — деген Көбектiң даусы естiлдi.
  

• 
  Тойға кетiп бара жатқанда, қай қылықтарың бұл? Ерегiстi бiрiншi кiм бастады?
  
• 
  Атымның тартпасын тартып тұрсам, менi атымен қағып кетiп бара жатыр да бұл, — дедi Құлажан. — Өзiн аттан жұлып алайын десем, мықты ғой бұл пәлеңiз, Көбеке.
  
• 
  Болды, ендi жарасыңдар. Құлажан, бұл – Сүлеймен деген жiгiт. Сендер дос болудың орнына алысып жатқандарың қалай? Аттарың мертiгiп қалған жоқ па?
  
• 
  Аттар да, өзiмiз де аман сияқтымыз. Жұрттың бәрi аузынан тастамай айтып жүретiн Құлажан деген осы екен ғой.
  
• 
  Осы, осы. Бiр-бiрiңдi жақсылап танып алыңдар. “Ер шекiспей, бекiспейдi” деген. Қол алысып татуласыңдар да, аттарыңа мiнiңдер. Бiрге жүрейiк.
  

IХ

Сүлеймен, Құлажан, Нұржан үшеуi Досалы би ауылынан шыққалы берi жұптарын жазбады. Бүгiн де солай. Таң азанымен тұрып алып, қай үй қай елден әкелiп тiгiлгенiн қызықтап, үйлер арасын аралай ұзақ жүрдi. Түс әлетiне таман өздерi қонған үйге қайта келдi. Ордабек болыс Қазығұрт маңындағы жаныстар үшiн жиырма бес үй тiктiрген. Соның бiрi шабандоздарға арналған. Сүлеймен осы шабандоздармен бiрге. Өз үйлерiнiң алдына келгенде:

• 
  Қанша үй санадық? — дедi Құлажан.
  
• 
  Бiздiң үйлердi қосқанда, тiгiлген киiз үйдiң барлық саны сегiз жүз жиырма сегiз болды, — дедi Нұржан.
  
• 
  Түһ, бiр тойға екi рулы елдiң үйi тiгiлiптi-ау. Мұндай жиынды бұрын-соңды кiм көрген, — дедi Сүлеймен.
  

• 
  Қайда жүрсiңдер? Билер iздетiп жатыр сендердi. Келiңдер, кiрiңдер үйге!
  

• 
  …Сол асқа екi мыңдай үй тiгiлдi. Отыз шақырымдық бәйгеге бес жүз ат қатысты. Бәйгеге қырғыз сарыбағыш Телiбайдың атына шақ келер жүйрiк болмады. Бiздiң үйсiндердiң апарған аттары төртiншi-бесiншi болып қалып қойды. Есесiне, бiздiң ақындар ешкiмге бет қаратпады. Әсiресе Үмбетәлi мен Өмiрзақ ерледi. Анау қасқарау жаныстағы Кенен де сөзден тосылмайды екен. Бiрақ неге екенiн қайдам, аста Жамбыл көрiнбедi…
  
• 
  Бүкiл қазақ-қырғыз болып асын өткiзген сол қырғыз Шәбден манаптың өзi көзi тiрiсiнде бүйрегi орыстарға бұрып тұрған дей ме, қалай? Одан соң оны түк дүние жимаған кiсi болған дейдi. Сол рас па, Нұралы? — дедi Тәжiбай сөйлеп отырған кiсiнiң сөзiн бөлiп.
  
• 
  Шәбден түгiлi, оның әкесi Жантай да орыстарға сатылып кеткен жоқ па. Шәбденге олар сый бердi, атақ бердi. Иығына жалтылдақ пәгүн, белiне алтын қылыш тақты. Бұрын да Шәбденнiң айтқанынан шыға алмайтын сегiз рулы аз ғана қырғыз оған орыстың ақ патшасы сәлем хат жазып, сый-сияпат бергенiн көргенде, оны өз Құдайларындай көрiп кеттi де. Сондықтан да қырғыздар арасында оған тең келер манап, иық тiрестiрер би, сөз таластырар шешен болмады. Бiр елдiң сүтiнiң қаймағы, айран пiсер күбiсiнiң пiспегi сол болды. Алайда Шәбден сонысына қарамай, дүние-дәулет жинамағаны рас. “Ол өлгенде артында үш әйелiмен қатар үш жылқысы, тоғыз торпағы ғана қалды” деп күлiседi қырғыздар.
  
• 
  Аста бәйгенiң неше түрi болды?
  
• 
  Қазақ-қырғызға ортақ бәйгенiң барлық түрi болды. Аламан бәйгеге — бiр үйiр жылқы, бес жүз сом, құнан бәйгеге — бес жылқы, үш жүз сом тiгiлдi. Балуандар күресiне — үш жылқы, екi жүз сом. Ақындар айтысына да екi жүз сом мен үш жылқы. Көкпардың әр салымына — бiр құнаннан. Бас салымға бiр айғыр,
  

• 
  Ал ендi, Нұралы, айтшы, — дедi Ордабек сөзге араласып.
  
• 
  Кеше түндегi қонақасыда Керiмбай болыстың өзiнен сұрауға мұршамыз болмады. Анығын айтқанда, көп адамның ортасында екшелеп сұрай алмадық. Сен бiздiң елдiкi болсаң да, Керiмбайдың жақынысың. Тегiң — шымыр ғой. Әрi ақынсың, әрi осы тойдағы тойбасылардың бiрiсiң. Осы үйде тек Қазығұрт жақтан емес, сонау Шыршық, анау Сарысу, мынау Шу бойынан келiп отырған игi жақсылар да бар. Солар да естiсiн. Бұл тойдағы бәйге түрлерi мен шарттары қандай болмақ?
  
  • 
    Мұның бәрiн тойдан бiр жетi бұрын белгiлеп қойғанбыз. Егер келген қонақтар бәйге үстiне үстеме салым қосамыз десе, ерiк өздерiнде. Керiмбай болыс пен оның ағайындары бұл тойға тiгiп отырған бәйгесiнiң ең қомақтысы — аламан бәйгеге берiледi. Оған үш жүз ат қатысады. Шабыстың ұзақтығы — отыз бес шақырым. Аттардың басы Жуантөбе маңынан жiберiлiп, Шақпақтың Батырөлген жырасынан айналып өтiп, жiберiлген жерге қайтып келедi. Мұның бас бәйгесi — он бес жылқы, жүз сом. Екiншi, үшiншi келген аттарға бес-бес жылқы мен елу сомнан. Төртiншi мен бесiншiге — бiр-бiр айғыр, жиырма бес сомнан пұл. Қалған он бес орынға қой-тоқты, шапан-шаттықтай сыйлық берiледi. Құнан бәйгеге де үш жүз ат қатысады. Оның бас бәйгесi — бес жылқы, бес қара, жүз сом. Қалған он орынға бiр-бiр тайдан. Ақындар айтысының жеңiмпазына — екi жылқы, бiр қадақ күмiс пен елу сом. Аударыспаққа да сондай. Балуан күреске он бес жұп шығады. Он бес жұптың төртеуiнен басқасы бiр-бiрден-ақ күреседi. Салмағы жеңiл, кiшкентай балуандарға берiлетiн жүлде — бiр қой. Орта салмақтыларға — бiр тайдан. Ең мықты тiгiс — түйе балуандарға берiледi. Түйе балуандар екi жұп болуы тиiс. Екi жұп бiр-бiрiмен күресiп болған соң, олардың екi жеңiмпазы өзара қайта күреседi. Осы күресте жеңген балуан тойдың “бас балуаны” болып табылады. Оның жүлдесi — үш жылқы, үш өгiз, жүз сом. Екiншi орынға — екi жылқы, бiр өгiз,
    

• 
  Бұл сырды қазiрше айтпаймын. Кезiнде бiр-ақ көресiңдер.
  
• 
  Бүгiн кешке ақындар сайысы болады. Ал ертең азанымен құнан жарыс пен балуандар күресi басталады.
  
• 
  Көкпарды тойдың соңына қарай қалдырған ба? — дедi Естемес би.
  
• 
  Аламан бәйге мен көкпар бiр күнде болады. Есенқұлдың тоғызын тағы да дайындап келiп отырсыңдар ма? — дедi Нұралы ақын Естемеске қуақылана қарап.
  

болып қолы тиетiн Сыдық теңдесi жоқ көкпаршы бұл күнде. Қайбiр жылы Шымқаладағы сейiлде оның мынау отырған ағасы Тәжiбай өзi мен сол Сыдық бастаған шетiнен көкжал атанған сегiз iнiсiне сендi ме, бiр жарым мың ат қатысқан көкпардың шешушi салымында: “Уа, жарандар! Ендi Есенқұлдың тоғызы

• 
  бiр жақ, күллi қара қазақ бiр жақ болып шабысайық”, — деп астамсыған. Оның сөзiне елiрген Сүгiрәлi болыс сонда: “Тәжiбай дұрыс айтады. Есенқұлдың тоғызы — бiр жақ, күллi қара қазақ
  
• 
  бiр жақ болып додаға түсiңдершi. Қызық болсын”, — дейдi. Мұны естiген Естемес би: “Уа, болыс, Тәжiбай айтса, бұл сөзiн ол желiккенiнен айтып тұрған шығар. Ал болмайтын уәждi дақпырттап, саған не жоқ. Сен де Тәжiбай тоқтат, күллi қара қазаққа тоғызымыз қарсы шабамыз деген пиғылыңды. Тоғызың шетiнен қайыспас қара нар, шөкпес атан болсаңдар да, нардың тұмсығын қайырар көп дойыр қамшы, атанның тiзесiн бүктiрер қалың қол бар мұнда. Есiрiп, ентiге бермей, тарт жүгенiңдi, бас екпiнiңдi!” — деп екеуiн де басып тастапты. Осы сөзден кейiн Тәжiбай райынан қайтыпты. Бiрақ манағы айтқан сөзi шын асылық болды ма, кiм бiлген, сол сейiлдегi көкпарда Тәжiбай аттан құлап, тобығы шығыпты. Iнiсi Жорабектiң аяғы сыныпты. Мұның бәрiн Сүлеймен Көбектен есiткен. Бұл оқиға осында отырғандардың бәрiне де белгiлi. Нұралының есiне сол түсiп, жаңағы сөзiн Естемеске қарай әдейi айтты.
  
  • 
    Әй, Нұралы-ай, — дедi Естемес оның қытымырлана сөйлегенiне лезде жауап қатып. — Есенқұлдың тоғызының атын Қазығұрт маңы мен Арыс, Шаян бойында отырып ауызға алсаң жарасар едi. Ендi Қаратау асып, елден жырақ, кiсi елiне келiп отырғанымызда баяғы бiр iстi көңiлiне оралтқаның тым сөлекет болып кеткен жоқ па? Арамызда Есенқұлдың тоғызы түгел болмаса да анау қасыңдағы Тәжiбай бастаған төртеуiн ерте келдiк. Оған қоса атқа қонса, әруақтары тасып кететiн Құлажан мен Нұржан, Дүйсен мен Сәт деген перiлерiмiз тағы бар…
    
  • 
    Жә, Естемес, қоя тұр қызбаланбай, — деп Ордабек болыс оның сөзiн бөлiп, бар денесiмен Нұралыға бұрылды: — Бiзге көкпардан бұрын жаңа өзiң айтқан балуан күрес қызық болып тұр. Неге десең, көкпарға, оған қоса бәйгеге түсудiң әдiс-тәсiлдерi
    

• 
  Болыс-еке, өзiңiз бiлесiз, қазақтың ас-тойларында өтетiн күресте кiлем үстiне шығатын балуандар ертерек бiр-бiрiн бiлулерi шарт емес. Ортадағы қазы жан-жақтағы жұрт iшiнен күреске деген талапкерлердi айқайлап шақырады. Өзiн мықтымын деп есептеген жiгiттер ешкiмнiң зорлығынсыз-ақ ортаға шыға бередi. Оның шартын мана айттым. Күрес он бес жұптан аспайды. Сайыс тәсiлi — кәдiмгi қазақша күрес болғанымен, балуандар бiр-бiрiн қандай әдiспен болса да — лақтырып жығуына да, көтерiп жығуына да, жамбасқа салып алып ұруына да болады. Егер жазатайым балуанның бiрi жарақат алса, оған той берушiлер кiнәлi болмайды. Айтпақшы, Берной ұлығы бәйгеге шабатын аттарымен қосып, екi күрескерiн де жiберiптi. Екеуiнiң де бет- ауыздарын сап-сары жүн басқан, аюдай денелi екен.
  
• 
  Орыс па олар?
  
• 
  Екеуi де орыс. Қастарында жылмаңдаған бiр қазақ тiлмәш бар. Соның айтуынша, әлгi екеу бiрден түйе балуандыққа түспек көрiнедi. Осыны естiгенде, “осы тойда оларға төтеп берер бiр қазақ табыла қояр ма екен” деп қобалжып қалдым. Тұқымың құрғырлардың денесi iрi-ау, iрi.
  

• 
  Сiздерге Керiмбай болыстың өзi келе жатыр. Қасын
  

• 
  Ә, Керiмбай болыс ұлық пен манапқа тойына жиналған қонақтарын таныстырып жүр екен ғой. Сендер, шетте отырған балалар, сыртқа шыға тұрыңдар, — дедi Нұралы.
  

• 
  Мына орыс не айтты? — дедi Құлажан Көбекке қарап. —
  

• 
  Менi түсiндi дейсiң бе? Одан да кеттiк өзiмiздiң үйге. Сол жерде ет жеп, қымыз iшейiк.
  

• 
  Сүлеймен, бағанағы Нұралының сөзiнен кейiн ертеңгi
  

• 
  Өзiмен ұстасқан қазақтың бәрiн жеңiп бiттi ғой. Ендi орыспен де бiр күресiп көрсiн де,— деп күлдi Нұржан
  

• 
  Мен бiлсем, бұдан балуан шықпайды. Неге дейсiндер ме? Шын балуан болатын адам аз жеп, көп қимылдаушы едi. Мынау аз қимылдап, көп жейдi ғой. Алдындағы ауқаттан түк қойған жоқ. Бiз бiр табақ палау мен бiр жiлiк ет жегенде, бұл екi табақ ас жеп, сүйектердiң майына дейiн шағып, жаланып өлiп барады.
  

Әзiлге онша жоқ, алаңғасарлау, ұр да жық мiнездi Сүлеймен Битбайдың сөзiнiң аяғын күтпей:

• 
  Өй, сен, менi сонда жаман мәстекке теңеп отырсың бе? Көрсетейiн саған мәстектi, – деп Битбайдың желкесiнен бiр ұрды. Битбай жазған қас қылғанда, тура соның оң жағында отырар ма. Ұзын тiлi демесең, сидиған арық денелi, бостау кiсi. Сүлейменнiң жәй ғана ұрғанынан дастархан үстiне етпетiнен құлап түстi. Сорлының бетi тура алдындағы табақтағы палауға былш еттi. Әлгiнде оның сөзiне күлмей отырған жiгiттер, осы
  

• 
  Әй, ұратындай не жаздым? Неге ұрасың сонша? — деп орнынан көтерiле сала, бетiне жабысқан майлы күрiштердi сүртiп жатты.
  
• 
  Бұдан былай оған абайлап сөйлейтiн болдың, — дедi Көбек күлкiсiн тиып.
  
• 
  Әншейiн жәй ұрғанымның өзiне бүктетiле қалдың. Егер қатты ұрғанымда желкең үзiлiп кетер екен-ау.
  
• 
  Сенiң шоқпардай қолыңның ұрғанда жәйi қайсы, қаттысы қайсы екенiн итiм бiлiп пе? Менi бұлай ұрғаныңнан гөрi, бiр боқтап алғаның тәуiр ғой.
  
• 
  Бұдан былай, Битбай, бұл қара диюдың жынымен ойнама. Ал қазiр қарын тойдырып болсаңдар, сыртқа шығып, той қызығын тамашалайық.
  

Ертесiне ол күн шықпай оянды. Түннiң қай мезгiлiнде келгендерi белгiсiз, серiктерi қалың ұйқы құшағында жатыр. Оларды оятып алмайын деп, орнынан жайлап тұрды да дыбысын бiлдiрмей тысқа шықты. Тойлы ауыл да ендi ғана ұйқыдан тұрып, қыбырлай бастапты. Есiк алдындағы дәу самауырынға шай қойып жатқан бiр қызметшi:

• 
  Ә, балуан жiгiт. Кеше түнде болған қызықтардың бәрiнен қалып, ерте жатып қалғаның қалай? Әлде бүгiн түсетiн күресiңе шаршап қалмайын дедiң бе? — дедi.
  
• 
  Менiң күреске түсетiнiмдi қайдан бiлдiң?
  
• 
  Осы жердегiледiң бәрi “Түйе балуандыққа түсетiн жiгiт осы” деп сенi сыртыңнан сөз етiп жүр. Естуiмше, сен жаныстың жiгiтiне ұқсайсың. Мен де — жаныспын. Саған, бауырым, күресте жеңiс тiлеймiн. Қәзiр сәске әлетiнде күрес басталады.
  

• 
  Қалай, батыр? Азанымен тұрып алып, ауылдағыдай жаттығу жасап алдың ба?
  
• 
  Мұның түнiмен ұйықтатпай, Қаратауды айналдыра жүгiртiп шығу керек едi.
  
• 
  Сендер менiң қамымды ойламай-ақ, бүгiн жарысқа түсетiн өз аттарың жайында ойласаңдар неттi,— деп гүжiлдедi Сүлеймен.— Неге әрдеңенi айтып мылжыңдай бересiңдер?!
  
• 
  Сөзiмiз саған жақпайтын болса, қойдық онда. Расында, Көбеке, Сүлейменнiң шамына тиетiн сөздi айта бермейiк. Күреске түсетiн жiгiттiң көңiлi жақсы болмағы лазым, — дедi Құлажан Көбекке су құйып тұрып.
  

Х

• 
  Баптаған құнандарыңның бiрде бiрi еш болмаса үшiншi- төртiншi орынға да iлiге алмауы не сұмдық?! Өңкей буаз байталдарды жиып әкелгеннен саусыңдар ма, түге, — деп бұлқан- талқан болды.
  

• 
  Болыс-еке, анау жайма шатырлы үйдiң жанында күрес басталғалы жатыр. Балуандарыңыз болса, сонда алып барыңыздар.
  
• 
  Жаңағы Досалы қайда кеттi? Күресетiн баламыз осында ма? Алып жүрсеңдершi.
  
• 
  Күресетiн баламыз дайын тұр. Ол — мынау, — деп Тәжiбай ұлық Ордабекке Сүлеймендi көрсеттi.
  
• 
  Ал, Құдай мен әруақ қолдай көрсiн өзiңдi, балам. Төле бабаңның рухы жебесiн.
  

• 
  Ортаға бiрiншi жұп шығады. Қане, қандай балуан бар? Шығатын балуанның жасы он бестен аспайтын болсын,— деп айқайлады.
  

Күрес басталды. Бiрақ бiрiншi жұптың сайысы ұзаққа созылмады. Сарысу жақтан келген тәпелтек бала Таластан келген ұзын бойлы баланың жауырынын оп-оңай жерге тигiздi. Содан екiншi жұп шықты. Бұлардың күресi де жұрт айызын қандыра алмады. Үшiншi, төртiншi жұптар да ұзақ күреспедi. Тек сегiзiншi және тоғызыншы жұпқа шыққан балуандар ғана бiраз уақытқа дейiн бiрiн-бiрi ала алмай, ұзақтау арпалысты. Кезек оныншы жұпқа келгенде:

• 
  Әй, қазы! Мұндай күрестi өз ауылымызда да көрiп жүрмiз ғой. Өңкей iлмиген бiреулердiң алыс-жұлысын қызықтап қашанғы тұрамыз. Ортаға нағыз балуандарды шақыртсайшы! — деп айқай салды жұрт iшiнен бiреу.
  
• 
  Шынында, мықтылар шықсын да! — деп iлiп әкеттi екiншiсi. Артынша: “Иә, дұрыс. Мықты балуандарды шығарыңдар!”, “Кезектi түйе балуандарға берiңдер!” “Қазақтың атан жiгiттерi қайда?!” — деп жұрт шуласа түстi. Төбе басында тұрған бас қазы
  

• 
  Алдымен мына ұлық пен болыс-билерден ұлықсат сұрайық,
  
• 
  деп олар отырған жаққа бұрылды. — Ардақты ұлық һәм болыс-билер, ортаға түйе балуандарды шығара берейiк пе?
  

• 
  Уа, халайық. Ендi ұлық пен Керiмбай болыстың ықтияры бойынша, түйе балуандыққа түсетiн күрескерлердiң сайысын бастаймыз. Тойбасылар арасында келiсiлген шарт бойынша, оған төрт балуан шығуы тиiс. Араларыңызда салмағы алты пұттан, яки тоқсан келiден асатын жiгiттерiңiз болса, онда да күресемiн деген ниетi болса, ортаға шығарыңыздар! Кәнеки, төбе басына бiрiншi болып кiм шығады?!
  

• 
  Мынау тұрғандар Берной ұлығының түйе балуандары. Ендi қазақ арасынан шығатындар бар ма?! — деп айқайлады қазы.
  

• 
  Уа, күшiмiз кемiп, қуатымыз азаяйын дегенi ме бұл? Осынша қазақ арасынан мыналарға иық тiрестiрер, күш сынасар бiреудiң болмағаны ма?! — деп саңқ еттi қазы.
  

• 
  Шық, Сүлеймен! — дедi Көбек тiстене сыбырлап. — Шеш шапаның мен көйлегiңдi! Мына екi кәпiр қабан мен қабыланнан күштi емес шығар.
  
• 
  Мен қорқып тұрғаным жоқ, нағашы. Менiң алдымда бiр қазақ шыға ма деп тұрғаным ғой.
  
• 
  Уа, болсаңдаршы! Бар ма, бiреу?. Жоқ әлде, бәйгенi мына қос орысқа шаппай беремiз бе? — дедi қазы тағы жандаусы шыға.
  
• 
  Бар! Бар, балуанымыз! Қазiр жетедi жаныңа, — деп айқайлады Көбек.
  
• 
  Қане, жiбер ортаға!
  
• 
  О, әруақ! Бар екенсiң-ау, арысым!
  
• 
  Бәсе, осынша қазақ тұрып, екi кәпiрге шаппай бәйге бергенiмiз ұят-ты.
  
• 
  Жеңiлсең жер көтередi. Шық, бауырым!
  
• 
  Қажымұқаннан басқа бұл қазақ балуан ұл тумап па?! Көрсет ерлiгiңдi! — деп әлгiнде ғана тып-тыныш тұрған жұрт дабырласып кеттi.
  

• 
  Бiр қазақ шықты. Екiншi бiреу бар ма? — деп дауыс-тады қазы.
  
• 
  Мен шығамын! — деп айқайлады топ iшiнен бiреу.
  

• 
  Ал, көпшiлiк, ендi менiң сөзiме құлақ сал! Айтпақшы, тiлмәш қайда? Кел берi! Айтқандарымды мына орыстарға түсiндiр. Күрес шарты былай: Мынау тұрған төрт жiгiт қазiр екеу-екеу болып, бiр-бiрiмен күреседi. Осылардың жеңгенi бiраз демалып алған соң, өзара тағы күреске түседi. Соның қайсысы жеңсе, осы тойдың “түйе балуан” атағын сол алады. Егер де күрес үстiнде бiреу-мiреуi мертiгiп қалатындай болса, оған бiз жауапты болмаймыз. Бұл — бiр. Екiншi, өздерiнен сұралық, бiрiншi болып қайсысы қайсысымен шығар екен?
  

• 
  алғашқы болып мен шығамын дегенiнiң белгiсi. Анау бұқадай болған екiншiден ықты ма, тапал қазақ: “Мұнымен мен күресейiн”, — деп алға зып еттi.
  
  • 
    Мiне, бiрiншi жұп дайын. Ал сендер, қазiрше пәске түсе тұрыңдар, — дедi қазы Сүлеймен мен екiншi орысқа.
    

• 
  Бiрiншi жұп күрестi бастайды, — деген қазы көтерiп тұрған оң қолын анау екеуiнiң отасына қарай сермедi.
  

тағы дуылдады. Дегенмен оның орысты лақтырып жiберуге шамасы келмедi. Әйтсе де, көтерген күйi оны үш-төрт мәрте айналдырып-айналдырып алды да, кiлем үстiне былш еткiздi. Орыстың бұрын күреске түсiп жүргенi осы жерде анық көрiндi. Анау жiгiт бар пәрменiмен алып ұрғанда, жамбасымен құлап бара жатып, айналып үлгердi. Сондықтан да кiлемге жауырынымен емес, етпеттей құлады. Қазақ жiгiт ендi оның белiнiң сыртынан қапсыра құшақтап, өз үстiнен ауната жығам деп ойлады ма, өзi де жата қалып, бар күшпен тарта бергенде, анау пәле жылдамдық қылып мұны басып қалды. Бұдан кейiн орыс оны сол басып- жаншыған күйi екi иығын кiлемге қадап бiр-ақ тынды.

• 
  Бұл күресте Берной ұлығының балуаны жеңдi, — деп жар салды қазы. — Өз қазақтарының жеңiлiсiне намыстанған халықтың үнi шықпай, демдерiн iшiне тартты. — Келесi жұп төбе басына шықсын!
  

• 
  Екiншi жұп күресiн бастайды. Ал жiгiттер, бастаңдар! Сүлеймен екi адым алға жылжыды. Орыс тарп-тарп басып,
  

“Намысты берме, бауырым!”. “Анау шарадай қарнын жарып, iшек-қарнын ақтарып жiбер!” “Қорықпа, семiз адам қопал болады”, — деп жан-жақтан айқайлаған көпшiлiктiң дауыстары дем бердi ме, аз сәттен кейiн iшкi қобалжуын басып, бiлектерiн сәл алға соза, қарсыласына жақындады. Бұл жақындағанда анау “уаһ” деп ақырып, екi қолын бұған қарата сермедi. Дауысы жер жарардай жуан екен. Сүлеймен артқа қарай шегiндi. Тырс еткен

шудан екiленіп, орыстың үстiнен баса қалып, мыти түстi. Анау оңайлықпен берiлер емес. Бұл кеудесiне отыра қалып бар күшпен қанша мыжғылап басса да бiраз уақыт берiлмей, екiншi иығын кiлемге тигiзтпедi. Аздан соң оны бұлай ала алмайтынын бiлдi де, қолдарын иықтарынан босатып, орыстың екi аяғының ортасына тiзерлеп отыра қалды. Орыс кеудесiн көтерiп тұра бергенде, оның екi аяғының тiзе тұстарын бүйiрiне ала құшақтап, лып етiп орнынан тұрды. Содан анау бұлқынып үлгергенше, аяқтарын екi қолтығына қысып алып, оны арбаша сүйрей жөнелдi. Кiлем шетiне дейiн сүйреп барды да, айналдырып-айналдырып жiбердi. Орыс бар денесiн босаңсытып жата қалды. Бұған да керегi осы едi. Үстiне құлай кетiп екi иығын кiлемге жанши қойды. Қазы “күрес бiттi” дегендей қол көтердi. Айналадағы жұрттың қуанышында шек жоқ. Бiреулер жүгiрiп келiп, Сүлейменнiң үстiне шапан жапты. Терге малшынып, ырсылдап әрең демалған Сүлеймен алғашқыда қасындағылардың кiмдер екенiн байқай да алмады. Маңдайын алақанымен сүртiп, алдына қараса, қарсысында ақ боз ат мiнген, қара сақалды қара киiмдi кiсi тұр. Ол бұған қарап, езу тартып күлгендей боп тұрды да, зым-зия ғайып болды. Өз-өзiне сенiңкiремей, басын бiр шайқап алып тағы қараса, әлгi кiсiнiң орнынан халықты көрдi. Жаңағы кiсiнi қай жерде көргенiн есiне түсiре алмады. Есiне түспедi. Есiне түсер ме едi, егер алқынып Көбектер жетiп келмегенде.

• 
  Өй, жарайсың, жиен! Бұл дәу орысты жер қаптыратыныңды
  

• 
  деп ол мұны шетке сүйредi.
  

• 
  Уа, пәлi. Дию орысқа дес бере алмайды ғой деп, қауiптенiм едiм алғашқыда. Төле бабаңның әруағы қолдады сенi, балам. Ендi ана бiреуiн жеңсең, бар атақ пен мансап сенiңкi, айналайын,
  
• 
  дедi Ордабек екпiндей сөйлеп.
  
  • 
    Қазiрше бiр ғана балуанды жыққан жiгiттi тым асыра мақтау ертерек. Қауiптi сайыс әлi алда. Ендi мұны соған қамдайық, — дедi Досалы бар кездегiдей қатал мiнезiн көрсетiп. — Көбек,
    

• 
  Керiмбай сiздерге айтты ма? Екiншi күрес қай уақытта басталады екен?
  
• 
  Бие сауым мезгiлден соң. Бiз ұлықтар жаққа қайта барайық.
  

• 
  Жүрiңдер, мына үйдiң iшiне кiрiп отырайық, — дедi Көбек. — Әйтпесе, ерiккен кiм көрiнген келiп, Сүлейменнiң
  

Бәрi балуандарға арнап тiгiлген киiз үйге кiрдi.

• 
  Әйтеуiр, бiр жерiң ауырып қалған жоқ па? — деп сұрады Құлажан.
  
• 
  Қазiрше аман сияқтымын.
  
• 
  Келесi күресетiн адамың мен бiлсем, жаңағыдан күштi емес сияқты. Қалай дегенмен де, оның айласы мол-ау деймiн. Бағана анау орыс сенi мойныңнан ұстап төмен тұқыртқанда, өзiңдi “әй, жеңiлдi-ау” деп ойлап едiм. Құлап бара жатып аяғынан шап бергенiң мұндай жақсы болар ма.
  
• 
  Оның аяғынан қалай ұстай алғанымды өзiм де бiлмей қалдым.
  

Жарты сағатқа жуық уақыт өткенде қазы жақтан “күрес алаңына жетсiн” деген хабар жеттi. Жiгiттер Сүлеймендi ортаға ала сыртқа шықты. Төбе маңындағы адамдарда есеп жоқ. Бәрi ентелей, Сүлеймендi бiр көрiп қалуға құмартып, бұларға лап қойды. Көбек пен Құлажан оларды өздерiне жақындатпай керi итере жүрiп, әзер дегенде төбе жанына жеттi.

• 
  Уа, халайық. Қазiр Керiмбай болыстың тойындағы түйе балуан күресiнiң ең ақырғы сайысын бастаймыз. Осы күресте жеңген адам бүкiл Жетiсу, Сырдария облысының ең мықты балуаны болып есептеледi. Соған байланысты мына екi балуанның аты-жөндерiн атап, сiздерге мағлұм етпекпiн. Бiрiншi тұрған мына орыс балуанның аты — Некәлай. Берной ұлығының күрескерi. Жасы жиырма төртте. Бұдан бұрын осындай күреске сегiз рет түсiп, сегiзiнде де жеңiске жеткен. Салмағы жүз бес келi. Ал мынау жас балуанымыздың аты — Сүлеймен. Қазығұрттағы Ордабек болыстың ауылынан келген. Руы — жаныс. Жасы он жетiде. Бұрын ешқандай күреске түсiп көрмеген. Сондықтан да мұның салмағын бiлмеймiз. Сiрә, тоқсан келiден асса керек. Сүйегi iрi, денесi дәу ғой. Бағанағы күресiмiзде балуандардың ешқайсысы жарақат алған жоқ. Ендiгi күресте де, Құдай ондай жазымнан сақтасын. Қане, ендi тынышталыңыздар. Ал балуандар, күреске кiрiсiңiздер, — деп қазы қалыптасқан әдет бойынша, оң қолын жоғары көтерiп, ортаға қарай сермедi.
  

Бағана тапал қазақпен күрескенде бұл орыс оған бiрден атылған едi. Ендi күрес тәсiлiн өзгерткен сыңайлы. Екi көзiн Сүлейменнiң көзiне қадап, бiресе шегiнiп, бiресе жақындап, мұның аяқ алысын аңдыды. “Бiрiншi болып сен шаппасаң, мен де шаппаймын” дегендей, бұл да ол қалай айналса, солай айналып жүрдi. Осылайша, екi балуан бiр-бiрiне бата алмай, бiршама уақыт өткiздi. Бiр кезде орыс айқайлап жiберiп, еңкейген күйi алға жүгiрдi. Өзi ұзын болса да жолбарыстай ширақ екен. Әп-сәтте қарсыласының екi аяғын құшақтай алып, алға қарай тартып жiбердi. Құдай қолдағанда, Сүлеймен жығылмады.

• 
  Тоқтаңдар! Тоқтатыңдар күрестi! Кiлем шетiне шығып кеттiңдер, — деп айқай салды.
  

• 
  Орыстыкi жөн емес!
  
• 
  Осы қылығы үшiн оны жеңiлдiге санау керек!
  
• 
  Қазы, орысты күрестен қуып жiбер!
  
• 
  Мұндай кезде лақтыруға болмайды, — деп топырлап тұрған жұрт шу-шу етiстi.
  

• 
  Тiлмәш қайда? Тiлмәштi шақырыңдар, — деп ұлықтар отырған жаққа қарады.
  

• 
  Тағы да Сүлеймен жеңдi! — деп айқайлады қазы қос қолын
  

Сол-ақ екен, айнала қым-қуыт айқай-шуға толды да кеттi. Сүлеймендi көтермелеп айқайлаған мыңдаған адамның шулы дауысынан құладын дүз — Билiкөл даласы толқып, кәрi Қаратаудың көк шыңдары мен жалтыр құздары дiр-дiр еткендей едi. Тiптi айғыр кiсiнеп, тұлпар жер тартып, бура ақырғандай болды.

• 
  Уа, жаса, Сүлеймен!
  
• 
  Уа, қыраным! Анаң сенi мұзбалық етiп туған екен!
  
• 
  Арыстан екенсiң, айналайын!
  
• 
  Қайратың мен бабың бiрдей екен, батырым! — деп айқай салған жұрттың қуанышында шек болмады.
  

• 
  Мына орысқа бiрдеңе болып қалды-ау деймiн. Барып көрiңiзшi.
  
• 
  Бұл неге тұрмай жатыр өзi? — деп қазы оның қасына барды.
  

• 
  Бiраз қабырғалары мен бұғанасы сынып кеткенге ұқсайды. Өзi тұра алмайды. Кiлемге салып көтерiп кетпесек болмас, — дедi ол қазыға қарап.
  

Екеуi келе сала Сүлеймендi құшақтай алды.

• 
  Неғып тұрсың бұл жерде? Сен жеңдiң! Болды, жүр! Ендi түсейiк пәске. Болыстар жаққа барайық.
  
• 
  Тұра тұрыңызшы. Мына орыстың бiр жерi сынып кеткенге ұқсайды.
  
• 
  Құрысын, кәпiрiң. Бiр жерi сынбаса, қирап қалсын. Әйтеуiр өзiң амансың. Осыған шүкiр де. Кеттiк, бол! Ана жақта ұлық пен Керiмбай болыс сенi күтiп отыр. Саған разылығын бiлдiрмек.
  

Ұлық Сүлейменнiң қолын алмады. “Кешегiдей қолымды қысып ауыртып жiберер” деп ойлады-ау, сiрә. Тек:

• 
  Молодец, Сулайман. Ты хорош! Ты сильный! — дедi езу тартып.
  
• 
  Жеңiсiң құтты болсын, балам! Бұдан да мықты балуан бола бер, — дедi Керiмбай болыс.
  

Ертесiне үш жүз ат сап түзеп, отыз бес шақырымдық аламан бәйге басталды. Аламан бәйгеде сиқым Мақұлбектiң қарагерiне жетер ат болмады. Ордабектiң атбегiсi баптаған ақжал ат екiншi болып келiп, бес жылқы, елу сомды қанжығасына байлады. Ал мыңнан аса ат қатысып, үлкен Қаратаудың арғы жағы бiр бөлек, бергi жағы бiр бөлек болып шабысқан шабандоздар сайысы — көкпарда атышулы шегiр Сыдыққа тең келер ешкiм болмай, бас салым бәйгесiн сол алды.

Бiр күннен кейiн күрес пен көкпардан ешкiмге дес бермеген жiгiттерiне разы болып, көңiлi масаттанған Ордабек байбатша Билiкөл жерiмен қош айтысып, би-болыстарын, шабандоз- атбегiлерiн, атқосшы-қызметшiлерiн, жалпы, өзiмен бiрге тойға келген үш жүздей қалың нөкерiн ертiп, елге, Қазығұртқа қарай бет түзедi.