Бұлұт сөзі бұлт т‰рінде жазылып‚ бұлт

5
Т‰стің бе ақ сандыққа кіліттеген (Халық өлеңі). 
Базардан алып келген қызыл кіліт‚ 
Шығады к‰н батарда қызыл бұлыт (Халық өлеңі). 
Аяқ-азамат‚ қол-м‰лік‚ 
Бас-сандық‚ тіл-кіліт (Мақал). 
Аузынан шыққан лебіздің 
Тәттілігі қаныттай (Дастандар). 
Майын салып‚ қанытын 
Жаны қалмай шағады (Дастандар). 
Айыт (айт)‚ бұлыт (бұлт)‚ кіліт (кілт)‚ қаныт (қант) сөздері тәуелденгенде екінші буындағы 
қысаң дауыстылардың т‰сіп қалуы заңды: айты‚ айтым‚ айтың; кілтім‚ кілтің‚ кілті т.б. Өлең – 
сөздің құрамындағы қысаң (ұ‚ ‰‚ ы‚ і) дауыстылардың әлсіздігін буынды кемітуге ‰немі 
пайдаланатынын бір сәт естен шығаруға болмайды. Бұған мысалды Абайдан ‰йіп-төгіп келтіруге 
болады-ақ. 
Т‰бінде тыныш ж‰ргенді теріс көрмедім (Абай) дейтін жолда екі буын артық. Айтуда ол 
білінбейді: 
Т‰б‰ндө /тыншш‰ргөнд‰/терскөрмөдім. 
Айт‚ бұлт‚ кілт‚ қант‚ тынш‚ терс т‰рінде айтуға болатыны сөз соңы ‰нді + қатаң дыбыстар 
тіркесіне аяқталып тұр. Дұрысы‚ дыбысты қалдырмай жазу. 
Әлсіз айтылатын дыбысты жазуда елеусіз (кейде әдейі) қалдырудың нәтижесінде сөздің 
дыбыс‚ буын құрамы туралы т‰сінігіміздің м‰лдем теріс қалыптасатынын айтпасқа болмайды. 
Ара-тұра бұл теріс т‰сінігімізді заңға айналдырып жіберетініміз бар. 
Қазақ тілінде й‚ у‚ ң‚ л‚ р ‰нділерінен сөз басталмайды. Жазу арқылы: Йассауи‚ йа(я)‚ йағни 
(яғни)‚ уақыт‚ уәде‚ лақ‚ лай‚ рас‚ рай сияқты заңға қайшы т‰сінік қалыптасты‚ бір буын 
ұмытылды. 
Әсіресе: “сөз басында дауыстыдан бұрын келген у дыбысы дауыссыз болады” (2-сынып 
оқулығында) дейтін ұғым мығым қалыптасты. Кірме сөздерді айтпағанда‚ бұл ұғымның 
аумағында уыз‚ уық‚ уыс сияқты төл сөздеріміз де ж‰р. Өте теріс‚ зиянды ұғым. 
Жастықта/көкірек зор уайым жоқ (Абай). 
Алдыңда/уайым көп/шошынарлық (Абай). 
Уайым/ер қорғаны/есі барлық (Абай). 
Т‰бін ойлап/уайым/жеп айтқамын (Абай). 
Осындағы уайым екі буынды сөз десек‚ қатты қателесеміз. Сондай-ақ: 
Басына уәдені беріп салды (Абай). 
Шын болып /уәдеге/бармай қалсақ (Абай) дейтін жолдарда уәде ‰ш буынды (‰уәде) болмасқа 
ләж жоқ. 
Сөйте тұрып‚ сөз басындағы қысаңдардың буын құрай алмай қалуы да жиі ұшырайтын 
жағдай. Есте болатын қағида сөйлеу ‰стінде сөзді буын жағынан ықшамдау табиғи құбылыс 
ретінде танылса‚ артық буын жамауға (арқалатуға) әсте болмайды. 
Егер Абай: Қызмет қылған кісісін
Құрытуға таяйды” – десе‚ бұл к‰нде көбіне құрт т‰рінде айтылатын етістікті өлеңнің буынын 
толтыру ‰шін қолдан екі буынды (құрыт) етіп отырған жоқ‚ тілде барды пайдаланып отыр деп 
т‰сіну керек (Емле сөздігіне құрт‚ құрыт‚ құрту сөздерінің енбей қалғаны өкінішті). 
Өткізді /ұзақ к‰нді/ қызметпен (А. Байтұрсынов). 
Немесе: Байлаулы /қызметте/ мен бір ғаріп (Қамбар батыр). 
Қылмасам/ қызметкер/ сұрап алып (Дастандар) 
Атамның /көңлін ашып қызмет қып (Дастандар) 
Тышқанды елубасы болыс сайлап‚ 
Ел-жұртқа /қызмет қып/ ж‰руі жоқ (Меделі) дейтін жолдарда қызмет емес‚ қызымет. 
Мұндағы артық буынды тілдің өз заңы талап етеді. Сөздің буын‚ дыбыс құрамын жыға тану ‰шін 
айту‚ жазуда кездесетін сөздің бойындағы артық-кем ауыс-т‰йістерді аңғарып‚ тілдің дыбыс заңы 
тұрғысынан дәлелдеу қажет болады. Мәселен‚ зм ұяңнан соң тек ұяң келетінін терістейді. 
“Халық өмірі… мың жылдап саналады” (А. Байтұрсынұлы) десек‚ сол ұзақ өмірінің ішінде 
халық қалыптастырған тілдегі әрбір дыбыстың өз орны бар. Дыбыстардың орнын парықтаудың 
нәтижесінде дыбыстық заңдар анықталған. Енді бұл заңдар жазу арқылы реті бұзылған дыбыс 

6
тіркестерін тануға‚ қалпына келтіруге‚ тілдің айтылым (орфоэпия)‚ жазылым (орфография) 
нормаларын ж‰йелеуге көмектесетін болады. 

жүктеу/скачать 234,11 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: