ЕРКІНДІК – ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ МАҢЫЗДЫ КАТЕГОРИЯСЫ

1. ЕРКІНДІК – ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ МАҢЫЗДЫ КАТЕГОРИЯСЫ

1.1. Еркіндік категориясын философиялық-теориялық талдау

Философиялық мәңгілік сұрақтар ішіндегі аса күрделі және пікір-таласқа толы мәселелердің бірі – еркіндік ұғымы. Еркіндік - адамның ажырамас мүлкі, оның бар болу шарты. Өз болмысын барынша толық растауға ұмтыла отырып, адам еркіндікке ұмтылады. Адам өз еркімен бас бостандығынан бас тарта алмайды. Мұндай бас тарту өзінен бас тартуды, өзіндік «адам» мәнін жоюды білдіреді. Еркіндік - адамның өзінің рухани және физикалық әлеуетін іске асырудың, құқықтық және адамгершілік нормалары шеңберінде өз бетінше әрекет етудің қабілеті. Мүмкіндік ұғымы бұл жағдайда адамның жеке қасиеттерін де, оның өмір сүру халін, объективті жағдайларын да көрсетеді.

Еркіндік проблематикасында «таңдау еркіндігі» және «ерік»ұғымдарын ажырату аса маңызды. Таңдау адам еркіндігінің бірінші шарты. Шынайы еркіндікті тәуелсіз субъект қана жүзеге асыра алады. Еркіндік күй ретінде субъектінің автономдық болмысы. Еркіндіктің еріксіздіксіз мәні жоқ. Еркіндік те, еріксіздік те заттардың, құбылыстардың, үрдістердің обьективті, субьективтік шындықтағы дамуы мен күйін сипаттайды. Еркіндік еріксіздіктен қашу, ауытқу. Еркіндік те, еріксіздіксіз те әрекет формасы.Еркіндік іс-әрекеттің көрінуінің барлық мүмкіндіктерін болжайды. Таңдау еркіндігі альтернативті актілердің, нақты жағдайлардағы мінез-құлық сызықтарының болуымен анықталады. Ол адам еркіндігімен бірдей емес, бірақ оның нақты көріністерінің бірі ғана болып табылады, оның ерекшелігі оны жүзеге асыру саласында, субъектінің әрекеттерімен шектеледі. Таңдау еркіндігі бірнеше әрекеттің бірін таңдау мүмкіндігін білдіреді. Мұндай мүмкіндіктің болуы, өз кезегінде, басқалардың араласуын (жазалау немесе көтермелеу) болдырмайды. Таңдау әрдайым уақытында локализацияланған, балама жағдайлар болған кезде жүзеге асырылатын нақты әрекет болып табылады. Мұндай еркіндік, керісінше, белгілі бір оқиғаны емес, әлеуетті анықтайтын белгілі бір күй. Ерік - бұл таңдау еркіндігінің ерекше жағдайы. Басқаша айтқанда, ерік - бұл адамның өз бетінше шешім қабылдау қабілеті. Адам үшін жалпы еркіндіктің алғашқы сезімі - бұл ерік бостандығы.

Келесі бір қарастыратын мәселе, «еркіндік» пен «жауапкершілік» ұғымдарын антропологиялық анықтау болып табылады. Шынайы еркіндік жауапкершілікті өзінде - адамның өзі жасаған іс-әрекет үшін жауапкершілігін, сондай-ақ заң, басқа адамның еркіндігі, қадір-қасиеті мен құндылығы алдындағы еркіндікті шектеуді қамтиды. Еркіндік, басқаша әрекет ету мүмкіндігі болмаған жерде жасалған әрекет үшін жауапкершілік болмайды. Егер объективті жағдайлар бір мәнді болса және адамның өз шешімін қабылдауы үшін орын қалдырмаса, онда барлық кінәлар адамнан шарттарға ауысуы керек. Мұндай адам жауапсыз және есі дұрыс емес.

Адамның парасатты болмыс ретіндегі жауапкершілігі оның өмір сүру фактісімен анықталады. Ол өзінің жауапкершілігінің тереңдігін, мазмұнын және сол арқылы еркіндік өлшемін түсінуге интеллектуалды күш салу арқылы жетеді. Адамның жауапкершілікті қабылдауы, оны сезінуі оған қол жетімді еркіндікті, оның көлемін, шектерін, перспективаларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сонымен, жауапкершілік эвристикалық мәнге ие. Жауапкершілік арқылы адам еркіндіктың мәнін біледі.

Еркіндік пен жауапкершілік өзара тығыз байланыста, бұл байланыс заңдылық екенін көріп отырмыз. Жауапкершілік пен еркіндік ұғымдары бөлінбейді, себебі еркіндік бәріне қол жеткізу емес. Жауапкершілік әлеуметтік құбылыс ретінде адам мен қоғам пайда болуымен шыққан. Адамның болмыстық тұрпатының негіздерінің бірі болып саналатын жауапкершілік мәселесінің өзіндік тұрпаты заман ағымына, адамның тарихи-экономикалық формацияларына, рухани дүниесінің деңгейлеріне қатысты, философиялық аңсарларына, діни ілімінің талаптарына сай жаңарып отырғаны сөзсіз. Әр халықтың, ұлттың, мемлекеттің идеологиялық мүдделеріне сәйкес жауапкершіліктің құрылымдық сипатының тұрақтандырылып отырғаны да анық.

Еркіндік пен жауапкершіліктің арақатынасы адамгершілік саласында едәуір дәрежеде байқалуы мүмкін. Адамгершілік адамның ішкі тазалығының дәрежесін сипаттайды, ол оның іс-әрекетін ар-ождан мен ерікке сәйкес анықтайды. Адамгершілік әдетте, іс-әрекеттерді жасаған адамның еркіне сай болмайды. Сонымен қатар, бұл еркіндікті жеке қабылдау өз еркіндігін абсолюттендіру дәрежесі, басқалардың бостандығының құндылығын мойындау, жеке еркіндік пен жауапкершілік арасындағы байланысты түсіну деңгейі, адамгершілік критерийлері.

Адамды еркін болуға мәжбүрлеу мүмкін емес сияқты, оған жауапкершілік жүктеу де мүмкін емес. Адам белгілі бір істі атқармас бұрын өзінің қызығушылықтарын, мақсат мен мүмкіндіктерін сезінуі, оған ненің және қандай дәрежеде тәуелді екенін түсінуі керек, сол арқылы өзінің еркіндік аясы мен жауапкершілігін көруі кажет. Еркіндік пен жауапкершілікті жоғалта отырып, өз бойында адамнан айырылып, механикалық жұмыс күшіне айналады.

Адамзатты ғасырлар бойы толғандырып келе жатқан мәселердің бірі еркіндік пен қажеттілік ұғымдары. Еркіндік пен қажеттілік - бұл адам қызметі мен табиғат пен қоғамның объективті заңдылықтары арасындағы байланысты білдіретін философиялық категориялар. Идеалистер көп жағдайда еркіндік пен қажеттілікті бір-бірін жоққа шығаратын ұғымдар ретінде қарастырады және еркіндікті рухтың өзін-өзі анықтауы, ерік еркіндігі, сыртқы жағдайлармен анықталмаған ерік-жігерге сәйкес әрекет ету қабілеті деп түсінеді. Олар адамның іс-әрекетінің қажеттілігін белгілейтін детерминизм идеясы адамның жауапкершілігін толығымен жояды және оның іс-әрекетін моральдық тұрғыдан бағалау мүмкін емес етеді деп санайды. Шектелмеген еркіндік қана, олардың көзқарасы бойынша, адам жауапкершілігінің бірден-бір негізі. Мысалы, экзистенциализмнің жақтаушылары (Сартр, Ясперс және т.б.) еркіндікті түсіндіруде экстремалды субъективтілікті мойындайды. Механикалық детерминизмді жақтаушылар адамның іс-әрекеттері мен қадамдары барлық жағдайда сыртқы, оған тәуелді емес жағдайлармен анықталады деп, ерікті жоққа шығарады. Бұл метафизикалық тұжырымдама объективті қажеттілікті абсолюттендіруді білдіреді және фатализмге әкеледі. Еркіндік пен қажеттілікті ғылыми тұрғыдан түсіндіру олардың органикалық байланыстарын тануға негізделген. Осы көзқарасты негіздеудің алғашқы әрекеті еркіндікті саналы қажеттілік ретінде анықтаған Спинозаға тиесілі. Гегель идеалистік позициядан еркіндік пен қажеттіліктің диалектикалық бірлігі туралы егжей-тегжейлі тұжырымдама жасады. Еркіндік пен қажеттілік мәселесін ғылыми, диалектикалық-материалистік тұрғыдан шешу объективті қажеттілікті бастапқы, ал адамның еркі мен санасын екінші, туынды деп танудан туындайды. Қажеттілік табиғатта және қоғамда объективті заңдар түрінде болады. Танылмаған заңдар «соқыр» қажеттілік ретінде көрінеді. Өзінің тарихының басында адам табиғаттың құпияларына ене алмай, белгісіз қажеттіліктің құлы болып қала берді, еркін болған жоқ. Адам объективті заңдылықтарды тереңірек түсінген сайын оның қызметі саналы әрі еркін бола түсті. Табиғаттан басқа, адам еркіндігінің шектелуі адамдардың белгілі бір тарихи жағдайларда оларға үстемдік ететін әлеуметтік күштерге тәуелділігіне де байланысты.