Дипломдық ЖҰмыс 5B020900 «Шығыстану»
жүктеу/скачать 194,06 Kb.
|
ҚР мен ҚХР-дің әскери саладағы ынтымақтастығы
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеудің объектісі.
- Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері
- Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі.
- Елдердің әскери саладағы ынтымақтастығының қалыптасуы Қытай мен Қазақстанның өзара қарым-қатынас жүйесі
| Хронологиялық шеңбер. 1992 жылы дипломатиялық қатынастар орнатудан бастап қазіргі уақытқа дейінгі кезді қамтиды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан мен Қытай арасындағы әскери қатынас арнайы зерттелмесе де, қазақтар мен қытайлардың арасындағы байланыс көптеген шетелдік тарихшы ғалымдардың еңбектерінен бастау алады. Бұл зерттеу барысында түрлі саяси мақалалар, статистикалық деректер мен талдаулар, ғылыми жұмыстар, монографиялар, түрлі саяси тұлғалардың сұхбаттары, БАҚ көздері қолданылды. Сонымен қатар, екі ел арасындағы келісімдер, меморандумдар, заңдар, хаттар қаралды. Тақырыпты зерттеу Ширяев Б.А. «Қытай және Орталық Азия елдері: қатынастардың әскери-стратегиялық аспектісі» еңбегінде КСРО ыдырағаннан кейін, Қытай Халық Республикасының тәуелсіздік алған Қазақстан арасындағы әскери қатынастары талданды. Амонулоев Ш.П. «Шанхай ынтымақтастық ұйымының әскери компонентін дамытудың заманауи үрдістері» еңбегінде Қазақстан мен Қытайдың әскери саладағы қарым-қатынасы ұйымдар арқылы қарастырылған, әсіресе Шанхай ынтымақтастық ұйымы арқылы. Бұл тақырыпқа К.Х.Рахимовтың «ШЫҰ аясындағы әскери-техникалық ынтымақтастық», Ю.Ванның «Қытайдың Шанхай Ынтымақтастық Ұйымындағы мүдделері» еңбектері арналған. Зерттеудің объектісі. Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы әскери қарым-қатынастың даму перспективасы мен болашағы. Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: 1. ҚР мен ҚХР арасындағы әскери байланыстың бүгінгі жағдайына нақты баға беру; 2. Екі елдің әскери ынтымақтастығының дамуына әсер етуші факторларды анықтау; 3. Әскери ынтымақтастықтың Қазақстан үшін мүмкіндіктері мен қауіптерін салыстыру. Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланыдған әдебиеттер тізімінен тұрады. Елдердің әскери саладағы ынтымақтастығының қалыптасуы Қытай мен Қазақстанның өзара қарым-қатынас жүйесі 1992 жылғы 3 қаңтарда Алматы қаласында Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасында дипломатиялық қатынастар орнату туралы бірлескен келісімге қол қойылды, ол қол қойылған сәттен бастап күшіне енді. Онда былай делінген: "екі ел халықтарының мүдделері мен ұмтылыстарына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қытай Халық Республикасының Үкіметі 1992 жылғы 03 қаңтардан бастап екі мемлекет арасында елшілер деңгейінде дипломатиялық қатынастар орнатуға шешім қабылдады. Екі елдің үкіметтері егемендік пен аумақтық тұтастықты өзара құрметтеу, өзара агрессияға жол бермеу, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, теңдік пен өзара тиімділік, сондай-ақ бейбіт өмір сүру қағидаттары негізінде екі ел арасындағы достық пен ынтымақтастық қатынастарын дамытуға келісті". Бұл тәуелсіз Қазақстанның дипломатиясы тарихындағы маңызды оқиға болды, өйткені ол екі көрші мемлекеттің жемісті қарым-қатынасының негізін қалады. Осы қадамның арқасында екі ел үшін өмірлік маңызы бар бірқатар мәселелер шешілді. Атап айтқанда, Қазақстан екі жақты Қазақстан-Қытай шекарасын толық межелеуге және демаркациялауға, су трансшекаралық реттеу мәселелерінің күрделі кешенін шешуге шығуға, Қытай Қазақстандық экономиканы жаңғыртуға айтарлықтай үлкен қаражат салған бай және серпінді сауда-экономикалық әріптес, ірі шетелдік инвесторлардың бірін алуға мүмкіндік алды. Екі ел көшбасшыларының бүкіл Орталық Азия өңірінің қауіпсіздік мәселелеріне, атап айтқанда, "үш жамандыққа" - экстремизмге, сепаратизмге және терроризмге қарсы күреске мамандандырылған Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына беделді халықаралық алаңның бастамашылық етуі екіжақты күн тәртібінің маңызды құрамдас бөлігі болды. Тәуелсіздік алу кезеңінде бұл біздің дамуымыздың ең өзекті мәселесі болды. ШЫҰ - ның арқасында Қазақстан бейбітсүйгіш мемлекет-әлемдік қоғамдастықтың тең құқықты мүшесі ретінде елеулі мәртебеге ие бола отырып, саяси тұрғыдан әлемде кеңінен таныла бастады. Қазіргі жағдайда, әлемнің неғұрлым серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің бірі - Қытаймен экономикалық әріптестікті тереңдете отырып, Қазақстан Жібек жолының экономикалық белдеуін жолға қоюдың жаһандық Қытай бастамасын алғашқылардың бірі болып қолдады, бұл екіжақты қатынастардың жаңа парағын ашты. 1994 жылғы 26 сәуірде ҚХР мен Қазақстан арасында "Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы" шарт жасалды, ол екі учаскені қоспағанда — Сары-шелді өзені (бұрынғы Алматы облысы) және Шаған-об және Баймурза асулары (бұрынғы Семей облысы) маңындағы шекарадан өту сызығын айқындады. Дау 944 км2 аумаққа қатысты болды. Нәтижесінде 1997 жылғы 24 қыркүйекте және 1998 жылғы 4 шілдеде шекара туралы екі қосымша келісімге қол қойылды және 1999 жылғы наурызда Қазақстан Парламенті оларды ратификациялады. Осылайша, делимитация процесі аяқталды. Келісімдерге сәйкес 407 км2 даулы аумақ Қытайға кетті, ал 537 км2 Қазақстанда қалды. 2002 жылғы желтоқсанда Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың Қытайға сапары кезінде Қытай мен Қазақстан арасындағы тату көршілік, достық және ынтымақтастық туралы шартқа және екі ел арасындағы терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрес жөніндегі ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. 2004 жылдың мамыр айында Қазақстан Президенті Н.Назарбаев Қытайға мемлекеттік сапармен барды. Тараптар ынтымақтастық жөніндегі Қытай-Қазақстан комиссиясын құру туралы келісімге және мұнай мен газ саласындағы жан-жақты ынтымақтастықты дамыту туралы негіздемелік келісімге қол қойды. 2005 жылғы шілдеде ҚХР Төрағасы Ху Цзиньтао Қазақстанға мемлекеттік сапармен келіп, Астанадағы ШЫҰ саммитіне қатысты. Сапар барысында тараптар Қытай - Қазақстан қарым-қатынастарын стратегиялық әріптестік қатынастар деңгейіне көтеру туралы шешім қабылдады, бұл екіжақты қатынастардың дамудың жаңа маңызды кезеңіне өткенін білдіреді. 2006 жылы 19-23 желтоқсанда ҚХР Төрағасы Ху Цзиньтаоның шақыруымен Қазақстан Президенті Н.Назарбаев Қытайға мемлекеттік сапармен барды. Тараптар Қытай-Қазақстан қатынастарын дамыту және өзара мүдделілік білдірілген басқа да халықаралық және өңірлік мәселелер бойынша пікір алмасты. "21 ғасырдағы қытай мен Қазақстан арасындағы ынтымақтастық стратегиясы", "Қытай мен Қазақстан арасындағы экономикалық ынтымақтастықты дамыту Тұжырымдамасы" және экономикалық, энергетикалық, қаржы салаларындағы, сондай-ақ білім беру және көлік салаларындағы ынтымақтастық туралы басқа да 11 келісімге қол қойылды. 2010 жылы ШЫҰ аясында қытай әскери күштері Қазақстан аумағындағы оқу-жаттығуларға қатысты. 2014 жылы ШЫҰ — ға мүше елдер қарулы күштерінің оқу-жаттығулары енді Қытай аумағында өтті. Украинадағы оқиғаларды ескере отырып, осы жаттығуларда сарапшының айтуынша, террористік құрылымдарды жою дағдыларын дамытуға ерекше назар аударылады. 2015 жылы "Көктал" полигонында Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы Қарулы Күштері әскери қызметшілерінің алғашқы "Түлкі аулау – 2015" терроризмге қарсы бірлескен оқу-жаттығуы өтті. Бірлескен оқу-жаттығудың мақсаты өзара түсіністік пен сенімді нығайту, екі армия арасындағы тәжірибе алмасу және ынтымақтастық, терроризмге қарсы күресте екі ел Қарулы Күштерінің жедел үйлесімділігін арттыру және ауданда бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтау үшін жағдай жасау болып табылады. Бірлескен оқыту екі кезеңнен тұрады. Олардың алғашқысы ағымдағы жылдың қазан айының соңында ҚХР Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданындағы "Корла" оқу орталығы базасында өтті. Онда екі елдің әскери қызметшілері шекара маңындағы ауданда шартты террористерді тазарту және жою бойынша терроризмге қарсы бірлескен операция өткізді Оқу-жаттығудың екінші кезеңі 5 қарашада Қазақстанда "Көктал" полигоны базасында өтті. Қазақстан мен Қытайдың әскери қызметшілері заңсыз қарулы құраманы жою бойынша бірлескен шартты жауынгерлік іс-қимылдарды пысықтауда. Қазақстан мен Қытай Қарулы күштерінің өзара іс-қимылының маңызды аспектісі қауіп-қатерлерге қарсы тұру әлеуетін арттыру саласында бірлескен дайындық және тәжірибе алмасу болып табылады (арнайы күштер бөлімшелерін даярлау). Бұдан басқа, екі елдің өзара іс-қимылында әскери білім беру саласы маңызды рөл атқарады. Бүгінгі таңда қазақстандық әскери қызметшілер Қытай Халық-азаттық армиясының әскери оқу орындарында білім алуда. 2002 жылдан бастап ҚХР мен Қазақстан терроризмге қарсы он алты жаттығу өткізді. 2019 жылғы оқу-жаттығу Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының аумағынан көшіп-қонушы жұмысшылар түрінде Қазақстанға енетін гипотетикалық террористік топтарды анықтау, ұстау және жою үшін ҰҰА пайдалануды қамтыды. Өзінің антитеррористік саясаты шеңберінде ҚХР сондай-ақ қытай және қазақстандық әскери академиялар мен мекемелер арасында тұрақты байланыстар орната отырып, академиялық алмасу мен білім беруді қарқындатуға белсенді түрде ықпал етеді. Қытайдың Қазақстанмен қару-жарақ мәмілелері екі маңызды себепке байланысты назар аударуға лайық. Біріншіден, екіжақты қарым-қатынастар Қазақстанға барған сайын жетілдірілген қару-жарақ жүйесін сатып алуға мүмкіндік берді: мысалы, 2016 жылы Қытай АҚШ-та өндірілетін MQ-1 predator-мен салыстырылатын Wing Loong-1 (翼龙-1) соқпалы ұшқышсыз ұшақтарын жеткізді. Екіншіден, Қытайлар Ресейді Қазақстан үшін негізгі қару жеткізуші ел ретінде ығыстырған сияқты. ҚХР Ресей / КСРО өндірісінің модельдеріне ұқсас қазақстандық әскери платформаларды жеткізеді, мысалы, Y-8 (运-8) көлік ұшағы, Антонов Ан-12 көшірмесі. Бұл екі фактор Тәжікстандағы немесе Қырғызстандағы жағдайға қарағанда Қытайдың Қазақстанға әскери көмек көрсетіндегі айырмашылықтарды көрсетеді: соңғы екі елде әскери мақсаттағы сату және көмек көрсету-мысалы, 30 ауыр жүк көлігін беру - екіжақты қарым-қатынаста аз рөл атқарады. 2015 жылы Қазақстан астанасында Қытай қорғаныс министрі Чан Ваньцанның Қазақстанға сапары аясында қазақстандық Қарулы Күштерге өтеусіз негізде техникалық көмек көрсету туралы келісімге қол қойылды, деп хабарлады Қорғаныс министрлігінің баспасөз қызметі. Келісім Қазақстан армиясына ауыр жүк техникасын беруді көздейді. 2019 жыл-Қытай-Қазақстан қатынастары тарихындағы ерекше жыл. Бұл жылы Қазақстанда тәуелсіздік алған сәттен бастап биліктің алғашқы ауысуы болды, ал Қытай маңызды тарихи мереке – республиканың құрылуының 70 жылдығын атап өтті. ҚР Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев сәуір айында "Бір белдеу, бір жол" халықаралық ынтымақтастықтың II форумына қатысу үшін Қытайға барды; ҚХР Вице-премьері Хань Чжэн XII Астана экономикалық форумына және Қытай-Қазақстан өңіраралық ынтымақтастығының II форумына қатысу үшін Қазақстанға келді; Бүкілқытайлық Халық Өкілдері Жиналысының Тұрақты комитетінің төрағасы Ли Чжаньшу Қазақстанға келіп, Еуразия елдері Парламенттері спикерлерінің IV кеңесіне қатысты. ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қытайға алғашқы мемлекеттік сапарын сәтті өткізгенін атап өткен жөн. Екі мемлекет басшылары бірауыздан Қытай-Қазақстан қатынастарын мәңгілік жан-жақты стратегиялық әріптестіктің жаңа деңгейіне шығаруға шешім қабылдады, осылайша біртіндеп екіжақты қатынастардың өрлеуін жүзеге асырды, бұл жаңа дәуірде Қытай-Қазақстан қатынастарын дамыту үшін кең мүмкіндіктер ашты. Қытай-Қазақстан қатынастарының даму тарихына көз жүгірте отырып, екі ел арасында әрдайым жоғары деңгейде тығыз байланыстар орнығып, өзара саяси сенім үздіксіз тереңдеп келеді, прагматикалық ынтымақтастық жан-жақты жүзеге асырылуда, сондай-ақ гуманитарлық алмасулар белсенді дамып келеді деп айтуға болады. Екі елдің көшбасшылары арасында тұрақты жұмыс қатынастары мен терең жеке достық орнаған. Қазақстан тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Қытай басшыларының жеке мүдделілігі мен бірлесіп ілгерілеуінің арқасында Қытай мен Қазақстан арасындағы қатынастар уақыт сынағынан өтіп, әлемдік қоғамдастықтағы өзгерістерге төтеп берді. Қасым-Жомарт Тоқаев Президент лауазымына сайланғаннан кейін Қытаймен қарым-қатынасты дамыту Қазақстанның сыртқы саясатының басты басым бағыты болып қала беретінін атап өтті. Қазіргі уақытта Қытай-Қазақстан қатынастары мәңгілік жан-жақты стратегиялық әріптестіктің жаңа кезеңіне аяқ басты және тарихтағы ең жоғары деңгейге жетті [2]. ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин Қазақстанда алғаш рет Жібек жолы экономикалық белдеуін бірлесіп салу бастамасын ұсынды және Қазақстан осы бастамаға өзінің қолдауын бірінші болып білдірді. Алты жыл бойы Қытай мен Қазақстан "Бір белдеу және бір жол" бастамасын "Нұрлы жол" жаңа экономикалық саясатымен ұштастыру үшін белсенді түрде жұмыс істеуде, жемісті нәтижелерге қол жеткізе отырып, сауда-экономикалық, энергетикалық, инфрақұрылымдық, қаржылық, ғылыми-техникалық ынтымақтастықты жан-жақты дамытуда. Сауда-экономикалық ынтымақтастыққа қатысты Қытай көлемі бойынша екінші сауда серіктесі және Қазақстан инвестицияларының негізгі көзі, сондай-ақ қазақстандық өндірушілер үшін негізгі экспорттық нарықтардың бірі болды. 2020 жыл-Қытай мен Қазақстан арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар орнағаннан бергі ерекше жылдардың бірі. Кенеттен болған коронавирустық індет бүкіл әлемде өршіп, Қытай мен Қазақстан тұрғындарының өмірі мен денсаулығына елеулі қауіп төндірді, сондай-ақ адам алмасуға және екі ел арасындағы тауар айналымына кедергі келтірді. 1 ақпанда пандемия басталғаннан кейін Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ҚХР Төрағасы Си Цзиньпинге өз мүмкіндіктері шегінде гуманитарлық көмек көрсететінін айтты. 24 наурызда Төраға Си Цзиньпин Президент Тоқаевқа Қазақстандағы қазіргі жағдайға қатысты дәл осылай сезінетінін және белсенді түрде қолдау мен көмек көрсететінін атап өтті. Қытай мен Қазақстан арасындағы өзара қолдау екі ел арасындағы жоғары деңгей мен ерекше қатынасты көрсетеді және халықаралық қоғамдастыққа індетке қарсы күрестегі ынтымақтастықтың үлгісін көрсетеді. Сәуір айында Қытай Қазақстанға індетпен күресуге көмектесу үшін медициналық қызметкерлер тобын Қазақстанға жіберді, бұл көмекті қазақстандық тарап жоғары бағалады. Қытай-Қазақстан сауда-экономикалық ынтымақтастығы басым үрдістерге қарамастан дамып келеді. 2020 жылы екі жақты сауда және "Бір белдеу, бір жол" құрылысы эпидемиядан туындаған барлық мәселелерді жеңіп, тұрақты өсуді қамтамасыз етті. Қытай кеденінің статистикасына сәйкес, 2020 жылғы қаңтар-қараша аралығында Қытай мен Қазақстан арасындағы екіжақты сауда көлемі 19,96 млрд АҚШ долларын құрап, өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 1% - ға артты. Оның ішінде Қытай Қазақстаннан 9,15 млрд АҚШ долларын импорттады, бұл өткен жылмен салыстырғанда 10,2% - ға артық (Сурет 1). Сурет 1 2020 жылғы қаңтар-қараша аралығында Қытай мен Қазақстан арасындағы екіжақты сауда көлемі мен импорт (млрд АҚШ доллары) Ескерту – Дереккөз негізінде жасалған [3] "Темір керуен" беделі бар Қытай - Еуропа Экспресс темір жол желісіндегі құрамдардың саны 10 мыңнан асты, екі елдің келісімдерінен кейін мыңға жуық қытайлық сарапшылар жобаларды мерзімінде аяқтау және жергілікті тұрғындардың игілігі үшін қолайлы жағдай жасай отырып, Қазақстандағы "Бір белдеу, бір жол" бастамасы шеңберінде жобалар алаңына оралды. Бұл жылы Қытай компаниялары Алматы облысындағы күн электр станциясын, Жамбыл облысындағы "Жаңатас" жел электр станциясын және Қарағанды облысындағы ферросиликон рудасындағы термоэлектрлік пештің жобасын аяқтап, пайдалануға берді. Сонымен қатар, Тұрғысын ГЭС құрылысы қайта жанданды. Қазақстандық кәсіпорындар 3-ші China Import Expo көрмесіне белсенді қатысты, отандық сүт өнімдері сияқты жоғары сапалы өнімдер Қытай нарығына алғаш рет шығып, қытай тұтынушыларының жаңа көзайымына айналды [3]. Қытай мен Қазақстан арасындағы мәдени алмасудың өсуі жалғасуда. Пандемияға байланысты екі ел арасындағы офлайн байланыс төмендеді, бірақ онлайн байланыс біртіндеп жақсарды. Онлайн әлем екі халық арасындағы қарым-қатынастың жаңа алаңына айналды. Екі елдің тұрғындары індетке қарсы күрес кезінде бір-біріне деген сенімділікті арттыру үшін бейнелер жазды. Қазақстан телеарналары Қазақстан халқын Қытайдың індетке қарсы күрестегі тәжірибесі мен жетістіктерімен таныстыру үшін "Ухань эпидемияға қарсы есебі" және "Ухань 24 сағат" сияқты деректі фильмдерді аударып, көрсетті. Қазақстандағы ҚХР Елшілігі қытай тілі бойынша жазғы курс, "Бір белдеу, бір жол" бейнероликтер байқауы, "Жібек жолы бұлттарында" Қытай әндері байқауы, Қытай туралы білім байқауы және т.б. сияқты онлайн-мәдени іс-шараларды жүйелі түрде өткізді. Тіпті Ресей, Иран және басқа елдердің қолданушылары да қатысты, бұл желідегі мәдени алмасудың шексіз әлеуетін көрсетеді. 2021 жылға тоқталатын болсақ. 2021 жылы Қытай Коммунистік партиясының құрылғанына 100 жыл толады, Қазақстан да Тәуелсіздіктің 30 жылдығын атап өтеді. Осы тарихи жылы Қытай мен Қазақстан індеттің салдарын еңсеріп, жаңа, одан да маңызды нәтижелерге қол жеткізді. Қытай мен Қазақстан саяси қатынастарда жаңа дамуға қол жеткізді. Екі ел де мәңгілік жан-жақты стратегиялық серіктестікті одан әрі дамытып, "эпидемиядан кейінгі дәуірде" жоғары деңгейдегі алмасуды алдын-ала жоспарлап, көпжақтылықты бірлесіп қолдады. Қазіргі уақытта Қытайда вакциналарды зерттеу және дамыту әлемде жетекші орынға ие, 5 техникалық маршрут және 15 коронавирустық вакциналар бар, олар клиникалық сынақтармен тексеріліп жатыр, олардың 5-і III кезеңдегі клиникалық сынақтардан өтті [4]. Атап айтатын жайт, пандемия бүкіл әлем үшін маңызды оқиға болды. Қиын сәттерде Қазақстан екі мемлекеттен — Ресей мен Қытайдан қомақты көмек алды. Егер ҚХР-ның көмегі туралы айтатын болсақ, онда бұл ел ең алдымен Қазақстанға бірнеше топ дәрігерлерді, сондай-ақ дәрі-дәрмектердің, медициналық құрылғылар мен жабдықтардың үлкен партияларын жіберді. Яғни, Қазақстанға көрсетілген гуманитарлық көмек көлемі бойынша Қытай бірінші орынға шықты. Бұл осы елмен ынтымақтастықтың маңыздылығын тағы бір дәлелдейді. Сондай-ақ ынтымақтастықтың негізін экономика құрайды. Мысалы, 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында Қазақстанның барлық сыртқы сауда айналымы 53,7 млрд долларды құрады. Бұл ретте, Қытай тарапының деректері бойынша Қазақстан мен Қытайдың тауар айналымы 14,78 млрд долларды құрады, оның ішінде Қазақстаннан Қытайға экспорт — 6,88 млрд доллар, ҚХР — дан Қазақстанға импорт — 7,9 млрд доллар. Сурет 2 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында Қазақстанның барлық сыртқы сауда айналымы (млдр.доллар) Ескерту - Дереккөз негізінде жасалған [5] Қытай Қазақстандағы экологиялық жағдайды жақсартуға айтарлықтай үлес қосуда. "Жасыл" энергетиканың бір ғана саласында біздің елімізде қытайлық компаниялар көптеген нысандарды салды. Бұл Қостанай облысындағы қуаты 50 МВт жел электр станциясы, Шығыс Қазақстандағы Тұрғысын ГЭС, Алматы облысындағы қуаты 50 МВт Қаскелең фотоэлектрлі күн станциясы. Жамбыл облысының Жаңатас қаласында қуаты 100 МВт жел электр станциясының құрылысы аяқталуда. Жыл сайын ол мұнай саласында 350 млн киловатт сағат электр энергиясын өндіретін болады. Қазақстан өзін транзиттік мемлекет ретінде көрсетіп отырғанын ескере отырып, 2021 жылғы қаңтардан тамызға дейін еліміздің аумағы арқылы Қытай - Еуропа бағыты бойынша 10 030 тауар поезы өткенін атап өту маңызды. Бұл дегеніміз, Қытай мен Еуропа арасындағы теміржол көпірі Қазақстан арқылы жақсы жұмыс істейтінін дәлелдейді. Егер мұнай саласы туралы айтатын болсақ, Қазақстан белсенді ынтымақтасып отырған CNPC қытайлық бір компанияға тоқталсақ болады. ҚР Мұнай-газ өнеркәсібін дамытуға 45 млрд доллар инвестициялады. Сонымен қатар, Қазақстанда Қытайдың экономикалық кеңеюі туралы әңгіме басталған кезде, сандарды тағы да мысал ретінде келтіру маңызды. 2019 жылдың қорытындысы бойынша қытайлық мұнай өндіруші компаниялар Қазақстанда 16 млн тонна мұнай өндірді. Бұл елдің мұнай-газ нарығы үлесінің 17,7% - ы. Біздің елімізде Қытай кәсіпорындары өндіретін мұнайдың 80 пайызына дейін қайта өңдеу үшін жергілікті нарыққа жеткізіледі және Қазақстанның ішкі бағалары бойынша сатылады [5]. 2014 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін тұрақтандыруға көшумен сипатталатын Қазақстан-Қытай сауда-экономикалық қатынастарының үшінші кезеңі жалғасуда. 2014 жылдан 2016 жылға дейін екі жақты сауда көлемі азайып, 13,1 млрд долларға жетті. 2016 жылы, бұл 2014 жылғы деңгейдің үштен екісін ғана құрайды. Бұл Қазақстанның негізгі экспорттық тауары — мұнайға әлемдік бағаның төмендеуіне байланысты. Бұл фактор 2016 жылы екі елдің сауда қатынастарына әсер етуді жалғастырды. Сауда көлемі 2017 жылы өсе бастады және 2019 жылы қайтадан 20 миллиард доллардан асты. Айта кету керек, 2020 жылы covid-19 пандемиясының әсерінен тауар айналымы 2019 жылдың деңгейінде сақталды: 2019 жылы 21,99 млрд. және 2020 жылы 21,45 млрд. Қытай мен Қазақстанның сауда-экономикалық ынтымақтастығының келешегі мен мәселелері қандай? Біріншіден, екі ел арасындағы сауда асимметриялық сипатқа ие. Қазақстан Қытайға қосылған құны төмен шикізатты: мұнай, газ, минералды өнімдер, түсті металдар, химия өнеркәсібі өнімдері мен ілеспе өнеркәсіптік өнімдерді экспорттайды, ал ҚХР-дан аяқ киім, тоқыма және басқа да жеңіл өнеркәсіп тауарларын импорттайды. Қазақстан өңдеу деңгейі ең төмен тауарларды экспорттайды, ал Қытайдан импорттың басым бөлігін түпкілікті өнімді құрайды. Сауданың бұл теңгерімсіздігі екі елдегі ресурстардың айырмашылығымен анықталады. Бір жағынан, Қазақстан мұнайға, газға және басқа да пайдалы қазбаларға бай. Екінші жағынан, Кеңес Одағының жоспарланған экономикалық жүйесінің әсерінен елдегі жеңіл өнеркәсіп дамымады, дегенмен оның өнімдеріне сұраныс өте жоғары. Сонымен бірге, реформа саясаты мен экономиканың ашықтығы мен үлкен халықтың арқасында адамдардың күнделікті қажеттіліктеріне байланысты қытайлық жеңіл өнеркәсіп тез дамыды. Қытай өнімдерінің құнын төмендететін жұмыс күшінің арзандығына байланысты тоқыма көптеген жылдар бойы Қазақстан Қытайдан әкелетін негізгі өнім болып табылады [6]. Соған қарамастан, соңғы жылдары елдер арасындағы тауар айналымының құрылымы біртіндеп әртараптандырылуда. 2018 және 2019 жылдары Қытайдың Қазақстанға экспортының жалпы көлемінде жоғары технологиялық тауарлардың үлесі өсуде. Деректер бойынша trendeconomy.com. Қытай экспортындағы тоқыма үлесі біршама төмендеді, компьютерлер мен олардың блоктары, магниттік және оптикалық оқу құрылғылары, камералар, құрылыс машиналары және автомобиль бөлшектері сияқты жоғары технологиялық өнімдер пайда болды. Бұл өнімдердің үлесі әлі де аз, бірақ өсу қарқыны жоғары. Егер бұрын Қазақстанда қытайлық тауарларға сақтықпен қарайтын болсақ, бүгінде олардың сапасының артуына байланысты қазақстандық тұтынушылар киім мен азық-түлікті ғана емес, жоғары технологиялық өнеркәсіптік жабдықтарды, тұрмыстық тауарларды да белсенді сатып алуда. Мысалы, Lenovo, HTC, Acer, Asus, Huawei, Xiaomi сияқты брендтер қазіргі уақытта Қазақстанда да кең таралған. Қазақстаннан Қытай импортының құрылымы да өзгерді. Мәселен, Қазақстаннан импортталатын тауарлар номенклатурасында қатты және жұмсақ сұрыптағы бидай 10-шы орынға ұсынылды. Қытайға және басқа да ауылшаруашылық өнімдері айтарлықтай көлемде экспортталады: рапс майы, күнбағыс тұқымы және т. б. Алайда екі жақты сауда көлемінің өсуі Қытайдың Коммерциялық кредиттер беру шарттарымен тежеледі: Қазақстан тарапы не қытай тауарларын сатып алуы, не Қытай компанияларымен бірлескен өндіріс құруы тиіс. ҚХР-дан келетін өнеркәсіп тауарларының ағыны отандық өндірушілерге қазақстандық нарықта жұмыс істеуге мүмкіндік бермейді және Қазақстан осы жағымсыз сәттерді бейтараптандыру үшін белгілі бір қадамдар жасауға мәжбүр. Сонымен қатар, Еуразиялық экономикалық одаққа мүше болу Қазақстанға Қытаймен саудада белгілі бір шектеулер қояды: ЕАЭО сауда саясаты мүше мемлекеттердің ішкі нарығын-бірінші кезекте нақ арзан қытай тауарларынан қорғауға бағытталған [7]. 2010 жылы Ресей, Беларусь және Қазақстан Кеден одағын (ЕАЭО-ның ізашары) құрған кезде олар бірыңғай кеден саясатын қабылдады, содан кейін Қазақстандағы кедендік баждардың орташа деңгейі 6% - дан 11,8% - ға дейін ұлғайды, 2015 жылы ЕАЭО құрылған сәттен бастап Еуразиялық экономикалық комиссия (ЕЭК) деректері бойынша zakon.kz, демпингке қарсы шаралар бойынша жалпы 37 шешім қабылдады, оның ішінде қытай тауарларына қатысты 20 шешім. 2018 жылғы мамырда Қытай мен ЕАЭО сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы келісімге қол қойды. Алайда, бұл келісім преференциалдық емес және кедендік тарифтерді қозғамайды, ол тек тарифтік емес кедергілер деңгейін төмендетуге, кедендік әкімшілендіруді жақсартуға және сауда рәсімдерін оңайлатуға бағытталған. Келісімнің мазмұны көлік, өнеркәсіптік кооперация және инвестициялар салаларындағы нормативтік талаптардың конвергенциясына ғана қатысты. Екі ел арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастықтың маңызды бөлігі Қытайдың Қазақстандағы инвестициялық қызметі болып табылады. Қытайдың Қазақстанға тікелей инвестицияларының көлеміне сәйкес үш кезеңді бөлуге болады. 1993 жылдан 1996 жылға дейін — бірінші кезең, Қытайдың Қазақстанға инвестицияларының жалпы көлемі үлкен емес: үш жылдағы жиынтық Инвестициялар бар болғаны 12 млн. Сонымен қатар, Ұлттық банктің деректеріне сәйкес, тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы көлемінде Қытайдың үлесі жоғары емес болып қалуда. Тек 1997 жылы ғана бұл көрсеткіш азиялық қаржы дағдарысының салдарын бастан кешірген Қазақстанда 14,86% - ды құрады. Қалған жылдары Қытайдың үлесі 10% — дан аспады: 2019 және 2020 жылдары-тиісінше 6,96% және 5,6%. Қазақстанға тікелей шетелдік инвестициялар көлемі бойынша Нидерланды көшбасшы болып табылады. 2009 жылдан бастап 2020 жылға дейін Қазақстандағы қытайлық инвестициялық белсенділік негізінен тау-кен өндіру өнеркәсібі саласында шоғырланған. Алайда, 2012 жылдан бастап қытайлық инвесторлар көлік және қойма саласына көбірек көңіл бөлуде. "Бір белдеу — бір жол" бастамасы іске асырылған сайын бұл салаға инвестициялар ағыны едәуір ұлғайды. Олар әсіресе 2017 жылдан бастап күрт өсті. Қытай капиталы басқа салаларда да ұсынылған: құрылыс, көтерме және бөлшек сауда, өңдеу өнеркәсібі, қаржы және т.б. 2018 жылғы жағдай бойынша Қазақстанда Қытай инвестициялары бар 2 800 — ден астам кәсіпорын есептелді-осындай кәсіпорындардың саны бойынша Қытай шетелдік инвестор елдер арасында көшбасшылар үштігіне кіреді. Қазақстанда тіркелген Қытай кәсіпорындарының көпшілігі энергия ресурстарын әзірлеумен және пайдаланумен айналысады. Инвесторлар арасында CNPC, Sinopec және CNOOC секілді ірі мемлекеттік мұнай-газ энергетикалық компаниялары бар. Көптеген компаниялар газ құбырларын салу және пайдалану, мұнай өңдеу және химиялық машина жасау, бұрғылау, жаңа энергетика және басқа салаларда жұмыс істейді. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Ресейдің қазақстандық энергетикалық секторға қатысуы шектеулі. Ресейлік мұнай құбырларының қазіргі инфрақұрылымы қазақстандық мұнайдың өсіп келе жатқан көлемін тасымалдау үшін қосымша қуаттар бере алмайды және Қазақстан Ресей аумағы арқылы өтпейтін мұнай және газ құбырларын салуға үнемі қызығушылық танытып отыр. Қытай бағыты мұнда тартымды балама ұсынады [8]. Қытайдың "Бір белдеу — бір жол" бастамасының арқасында Қазақстан көлік және қойма шаруашылығы секторларына ірі инвестициялар тартты. Қазақстан Қытайдан Батысқа қарай көпір қызметін атқарады және ҚР көлік инфрақұрылымы тасымалдардың тиімділігін арттыру үшін үлкен маңызға ие. Республикада Астана Нұрсұлтан қаласынан солтүстік-шығыстағы Павлодар қаласына дейінгі автомагистральді қайта жаңарту толығымен аяқталды. Жаңа Қытай - Қазақстан теміржол және Үрімші-Алматы автомобиль магистралінің құрылысы аяқталды. Желі Қорғас "құрғақ порты" арқылы өтеді. Осының арқасында өзара тауар айналымының көліктік шығындары мен транзиттік шығындар айтарлықтай қысқарады. 2018 жылы Каспий теңізіндегі Ақтау порты пайдалануға берілген. Бұл халықаралық мультимодальдық тасымалдардың маңызды торабы болып табылады, өйткені онда құрлықтық және су қатынас жолдары түйіседі. Қазақстан ел экономикасын әртараптандыру және тек ресурстарды экспорттауға сүйенбеу үшін Ақтауда жаһандық экономикалық орталық салуға тырысады. Екі ел арасындағы ынтымақтастыққа түрлі факторлар, соның ішінде мемлекеттік стратегиялар әсер етеді. Қытай тарапына келетін болсақ, Қазақстанмен экономикалық және сауда ынтымақтастығына оның ұзақ мерзімді экономикалық дамуға арналған бағыты ықпал етеді. 2020 жылы әлемдік өндіріс көлемі Халықаралық валюта қорының соңғы есебіне сәйкес 3,3% - ға қысқарған кезде, Қытайдың ЖІӨ 2,3% - ға өсті 15. Бұл жаһандану жағдайында Қытай экономикасы әлемдік экономиканың маңызды бөлігіне және көптеген елдердің маңызды сауда-экономикалық серіктесіне айналғанын білдіреді [9]. "Әлеуметтік-экономикалық дамудың бесжылдық жоспарында (2021-2025 жж.) және 2035 жылға дейінгі ұзақ мерзімді мақсаттарда "(2021 ж. 12 наурызда): «Қытай айтарлықтай институционалдық артықшылықтармен, басқару тиімділігін арттырумен, ұзақ мерзімді экономикалық дамуды жақсартумен жоғары сапалы даму кезеңіне өтті». ҚКП XIX съезінің есебінде (18 Қазан 2017 ж.) былай делінген: "социализм жаңа дәуірге Қытай ерекшелігімен енгеннен бері халықтың әдемі өмірге деген үнемі өсіп келе жатқан қажеттіліктері мен дамудың біркелкі емес және толық еместігі арасындағы қайшылық Қытай қоғамының негізгі қайшылығына айналды. Күн сайын халықтың гүлденген өмірге деген қажеттілігі артып келеді, бұл тек жоғары материалдық және мәдени қажеттіліктерден ғана емес, сонымен бірге демократия, заңдылық, теңдік, әділеттілік, қауіпсіздік және экология деңгейінде үнемі өсіп келе жатқан сұраныстардан көрінеді". Қытайдың экономикалық дамуына байланысты сұраныстың кеңеюі екі ел арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастыққа оң әсер етеді. Соңғы жылдары Қазақстанның Қытайға экспорттайтын ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығы өнімдері қытай тұтынушыларының өмір сүру сапасын жақсартуға көмектесті және оларға кең таңдау жасады; металдар мен энергия тасымалдаушылары Қытайдың өнеркәсіптік өндірісі үшін энергетикалық және шикізат ресурстарын қамтамасыз етті. Сонымен қатар, ҚХР экономикасы трансформация мен модернизацияны қажет етеді. Қарқынды экономикалық даму кезеңінен өткен Қытай экономикалық өсу режимін өзгертіп, экономиканың тиімділігін арттырып, экологиялық залал мен ресурстарды тұтынуды азайтып, нәтижесінде экономикалық даму сапасын жақсартуы керек. Алайда, қоршаған ортаны қорғау талаптарына сәйкес келетін кейбір әлеуетті тиімді өндіріс орындары саяси шектеулер мен нарықтық сұраныстың төмендеуіне байланысты экономикалық пайда әкеле алмайды. Сондықтан Қытай кәсіпорындарды шетелге қаражат салуға және осы жоғары сапалы өндіріс орындарын дамушы елдерге тасымалдауға шақырады. Осылайша, Қытайдың ішкі экономикалық жағдайы екіжақты сауда-экономикалық ынтымақтастықты одан әрі дамытуға ықпал етеді. Президент Қ.К. Тоқаевтың 2020 жылғы қыркүйектегі жолдауында: " ұлттық экономиканың стратегиялық өзін-өзі қамтамасыз етуін қамтамасыз ету үшін жедел түрде қара және түсті металлургияда, мұнай химиясында, автомобиль және машина жасауда, құрылыс материалдарын, тамақ өнімдерін өндіруде және басқа да секторларда жаңа бөліністерді дамытуға кірісу керек", - делінген. Бұл салалар қазіргі уақытта Қазақстанда дамуды қажет етеді және Қытайда тиімді болып табылады. Сондықтан екі елдің ынтымақтастығы әлі де жақсы перспективаларға ие [10]. Осы факторлардан басқа, екі ел арасындағы сауда-экономикалық өзара іс-қимылға АҚШ, Ресей және Еуроодақ стратегиялары әсер етеді. Ресейдің Орталық Азиядағы дәстүрлі ықпалы мен стратегиялық мүдделері бар. 2015 жылы Қытай мен Ресей Еуразиялық экономикалық одақ пен Жібек жолы экономикалық белдеуін салу бойынша ынтымақтастық туралы бірлескен мәлімдемеге қол қойғанымен, бүгінде ресми Мәскеудің және әсіресе Ресейдің сарапшылар қауымдастығының ОПОП-қа қатысты ұстанымы біршама өзгеруде. 2017 жылы Бейжіңдегі форумда Ресей президенті В.В. Путин үлкен еуразиялық серіктестік туралы идеяны алға тартты, ал ЕАЭО мен Жібек жолының экономикалық белдеуін ұштастыру туралы ой айтылмады. Ресей Орталық Азияда жетекші рөлінен айырылып қалудан қауіптенетіні анық. Сонымен қатар, 2018 жылдан бастап Америка Құрама Штаттары Қытай мен Ресейдің Орталық Азиядағы әсерін барлық жолмен шектеуге тырысуда. "АҚШ-тың Орталық Азиядағы стратегиясы (2019-2025 жж.): егемендікті нығайту және экономикалық өркендеуге жәрдемдесу" құжаты бекітілді, онда АҚШ-тың қауіпсіздігін нығайту және саяси ықпалын күшейту үшін C5 + 1 (Орталық Азия + АҚШ елдерінің бестігі) тетігін пайдалану көзделген. Еуропалық Одақ "ЕО және Орталық Азия: неғұрлым берік әріптестік үшін жаңа мүмкіндіктер" құжатын шығарды, онда Орталық Азияның бес елімен әріптестікті нығайтудың жаңа тәсілі ұсынылды. Осылайша, әлемдік державалар өздерінің позицияларын күшейтуге ұмтылуда, ал қытай-америкалық қарым-қатынастар таяу болашақта жақсаруы екіталай [11]. Бұл ретте қазақстандық қоғамның едәуір бөлігінің Қытаймен ынтымақтастыққа қатынасы бір мағыналы емес, бұл белгілі бір дәрежеде Қазақстандағы қытай компанияларының жұмысына әсер етеді. Қазақстандағы синофобия деңгейі лауазымды тұлғалардың барлық ресми сендірулеріне қарамастан өсуде. Кезінде ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев 2015 жылғы 26 мамырдағы сұхбатында экономикадағы қытайлық ықпалдың күшеюіне байланысты қауіптерді "фантомдық қорқыныштар"деп атаған. Н. Ә. Назарбаев Қазақстан ҚХР-мен қазақстандық экономиканың дамуына оң әсер ететін бірқатар кәсіпорындардың құрылысына шарт жасасу қарсаңында тұрғанын атап өтті. Өзінің дипломатиялық мансабын Бейжіңде бастаған және Қытайды Ресей мен Өзбекстаннан кейінгі мемлекеттік сапары үшін үшінші ел ретінде таңдаған Еліміздің екінші президенті Қ.Тоқаев синофобияның негізсіз екенін атап өтті. 2019 жылғы 11 қыркүйекте Қытайдың Қоғамдық ғылымдар академиясында өткен дәрісінің соңында ол елдің ұстанымын белгіледі: Қазақстан мен Қытай көршілер және стратегиялық серіктестер ретінде бірге өркендеуге қарай жылжуы тиіс. Соған қарамастан, қазақстандықтардың бір бөлігі Қытайдың ынтымақтастығы мен инвестициялық жобаларының тереңдеуіне наразылығын білдіреді. Қытайдың "China Center" қазақстандық зерттеу орталығы жүргізген зерттеу деректері бойынша Алматы, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан (Түркістан) облыстарында синофобия деңгейі басқа өңірлерге қарағанда әлдеқайда төмен. Бұл жерде кәсіпкерлік елдің басқа облыстарына қарағанда анағұрлым дамыған, адамдар Қытайға жиі барады, онда өз өндірістері үшін жабдықтар мен шикізаттарға жиі тапсырыс береді, тұтыну тауарларын импорттайды. Бұл ретте синофобияның жоғары деңгейі Қазақстанның батысында байқалады, бұл Қытайдан алшақтықпен, тікелей сауда-экономикалық байланыстардың болмауымен байланысты [12]. «Қазақстан-Қытай: 30 жыл табысты әріптестік» дөңгелек үстел Экономикалық ынтымақтастық туралы айта келе, Әлемдік экономика және саясат институтының директоры Қытай – Қазақстан үшін екінші ірі сауда серіктесі екенін атап өтті. Оның айтуы бойынша 2020 жылы жаһандық жеткізілім тізбегінің бұзылуы әлемнің көптеген елдерінің саудасына әсер етті. Дегенмен, Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымы төмендеп қана қоймай, тіпті 4% - ға артты.Жалпы, Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда көлемі 2020 жылы 15,4 млрд АҚШ долларын құрады. 2021 жылдың қаңтар-сәуір айларында тауар айналымы 5 млрд доллардан асып, өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 10% - ға өсті. Сондай-ақ, ол Еуразиядағы құрлықаралық құрлықтық тасымалдар үшін Шығыс пен Батыс арасындағы Қазақстанның географиялық жағдайының стратегиялық маңызы туралы айтты. 2020 жылы Қазақстан арқылы өтетін транзиттік теміржол тасымалының көлемі 17% - ға өсті. 900 мыңға жуық контейнер тасымалданды, олардың 90%-дан астамы Қытай-Еуропа-Қытай бағдарына тиесілі. ӘЭСИ тұрақты серіктестері қатарында ҚХР Қоғамдық ғылымдар академиясы, Шанхай халықаралық зерттеулер академиясы, қазіргі заманғы халықаралық қатынастар Қытай академиясы, халықаралық мәселелер Қытай академиясы сияқты Қытайдың жетекші ғылыми ұйымдары бар. Серіктестік Астана клубының жыл сайынғы отырыстары аясында жүзеге асырылуда, онда Үлкен Еуразияны қалыптастыру мәселелері дәстүрлі түрде Қытайдың жетекші сарапшыларының қатысуымен өтеді. Қытай Қоғамдық Ғылымдар Академиясының Ресей, Шығыс Еуропа және Орталық Азия институтының вице-директоры Ли Чженьли Қазақстан мен Қытай арасындағы дипломатиялық, сауда-экономикалық және гуманитарлық деңгейдегі екіжақты ынтымақтастықтың жетістіктерін атап өтті. Қытайлық сарапшы денсаулық сақтау, цифрлық экономика салаларын, сондай-ақ халықаралық ұйымдар аясындағы ынтымақтастықты одан әрі өзара іс-қимыл жөніндегі ұсыныстардың ішінде атап өтті". Сондай-ақ Ли мырза Ауғанстандағы жағдай мәселесі бойынша қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында екі елдің ықтимал кооперациясына назар аударды. Оның пікірінше, Америка әскерлерінің 2021 жылғы 11 қыркүйекте Ауғанстаннан шығарылуы Орталық Азия өңіріндегі қауіпсіздік жағдайының күрт нашарлауына алып келуі мүмкін. Нұрсұлтан Назарбаев Қорының Халықаралық бағдарламалар орталығының басшысы, белгілі дипломат Қайрат Әбусейітов өз сөзінде мемлекеттер қатынастарын дамыту үшін шекараларды делимитациялау мәселесінің маңыздылығына ерекше назар аударды. Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарын болашақта дамыту тұрғысынан Нұрсұлтан Назарбаев Қорының өкілі "Үлкен Еуразия"тұжырымдамасын іске асыру аясында екі ел үшін ашылатын перспективаларды атап өтті. Қ.Әбусейітовтің пікірінше, ҚР Тұңғыш Президенті - Елбасы Н. Ә.Назарбаев ұсынған идея Біріккен Еуразияның тұрақты болашағына мүдделі барлық елдердің ортақ мүдделеріне жауап береді [13]. Қазақстан мен Қытайдың екіжақты қарым-қатынастары, сондай-ақ біздің мемлекеттеріміздің өңірдегі және әлемдегі рөлі еуразиялық кеңістікте тығыз өзара іс-қимылды қалыптастырудың табысына айқындаушы ықпалын қамтамасыз ете алады. Шанхай халықаралық зерттеулер университетінің профессоры Ян Чэн екі ел арасындағы қарым-қатынастардың табысты дамуының кепілі туралы пікірімен бөлісті: «Екіжақты қарым-қатынастардың осындай жылдам әрі табысты дамуының құпиясы неде? Ең бастысы – теңдік. Қазақстан 30 жыл бұрын тәуелсіздік алғаннан бері Қытай Қазақстанды тең құқылы әріптес ретінде қарастырып келеді». Сондай-ақ, қытайлық сарапшы серіктестікті нығайтудың әлеуетті салалары бойынша бірнеше ұсыныс жасады. Олардың арасында денсаулық сақтау саласы да бар. Қытайдағы Ланьчжоу университетінің профессоры Чжан Хунлидің айтуынша, екі жақта да студенттер санының өсуі байқалады. 2005 жылдан 2012 жылға дейін Қытайда оқитын қазақстандық студенттердің саны 781-ден 14 мың адамға дейін өсті. Қазақстандық студенттер Қытайдағы шетелдік студенттер саны бойынша 8-ші орында. "Білім беру саласындағы қытай-қазақстандық ынтымақтастық институционалдық және практикалық деңгейде де үлкен жетістіктерге жетті. Әсіресе, "Бір белдеу, бір жол» бастамасы ұсынылғаннан кейін екі ел арасындағы білім беру саласындағы ынтымақтастықты ынталандыру екі есе өсті", - деп атап өтті сарапшы. Белгілі китаист-сарапшы Руслан Изимов екі елдің қарым-қатынасы туралы айта келіп: "біздің қарым-қатынастарымыз шекара маңы сауда-саттығынан бүгінгі деңгейге дейін, қарым-қатынастар стратегиялық әріптестік кезеңіне аяқ басқанға дейін өтті", - деп атап өтті. Ол Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынастың ауқымды геосаяси аспектісін қозғады [14]. Бүгінде АҚШ пен Қытайдың түрлі бағыттар бойынша қарама-қайшылығы байқалады. Сарапшының айтуынша, Орталық Азия өз кезегінде осы елдердің ортасында орналасқан. Қазақстан кейбір мәселелер бойынша елдердің бірінің пайдасына таңдау жасауы керек. Осындай бағыттардың бірі, мысалы, 5G технологияларын дамыту болып табылады. ӘЭСИ Азия және Қытай зерттеулері бағдарламасының жетекшісі Ерлан Мәдиев айтуынша елдеріміз арасындағы қарым-қатынастардың негізгі сипаттамасы соңғы жылдары қалыптасқан кооперацияның оң серпінін бұзуы мүмкін қандай да бір іргелі қайшылықтар мен мәселелердің болмауы болып табылатынын атап өтті. Мадиев табысты ынтымақтастықтың маңызды факторларының бірі ретінде түрлі тәуекелдер мен қажетсіз дағдарыстық жағдайларды болдырмауға мүмкіндік беретін тиімді қарым-қатынасты атады [15]. жүктеу/скачать 194,06 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|