Дипломдық ЖҰмыс 5B020900 «Шығыстану»
ҚР мен ҚХР-дің әскери ынтымақтастық орнатуының себептері мен әсер етуші факторлар
жүктеу/скачать 194,06 Kb.
|
ҚР мен ҚХР-дің әскери саладағы ынтымақтастығы
| ҚР мен ҚХР-дің әскери ынтымақтастық орнатуының себептері мен әсер етуші факторлар
Әлемдік қару-жарақ нарығында ұзақ уақыт бойы әскери мақсаттағы өнімдердің ең ірі тұтынушысы ретінде әрекет еткен Қытай соңғы бірнеше жыл ішінде негізгі жеткізушілер тізімінде берік орнықты. Экспорт көлемін ұлғайту және ұсынылатын тауарлар тізімін ұлғайту ғана емес, сонымен қатар жеткізу географиясын кеңейту де бар. 60-шы жылдары КСРО мен Қытай арасындағы қатынастардың шиеленісуі кезінде – 80-ші жылдардың басында екі держава арасындағы қарама-қайшылық желісі, соның ішінде Қытайдың кеңестік Орта Азия республикаларымен шекарасы арқылы өтті. Қатынастардағы шиеленіс, шекараны демаркациялаумен реттелмеген мәселе және шекара аймағында әскерлердің шоғырлануы көбінесе қарулы қақтығыстарға айналды (мысалы, 1969 жылы Жалаңашкөл көлінің жанында). Кеңес-Қытай қатынастарын қалыпқа келтіру процесі басталғаннан кейін 80-жылдардың ортасында жағдай өзгере бастады. Шекарадағы шиеленіс азайды, аймақтық сауда-экономикалық ынтымақтастық дами бастады, шекара мәселелерін реттеу туралы келіссөздер басталды, бірақ Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін жағдай өзгерді. КСРО – ның күйреуі Қытай үшін бұрынғы КСРО-ның Орта Азия республикаларында-Қытай бұрын берік ұстанымға ие болмаған аймақта өз позициясын нығайту үшін әлеуетті мүмкіндіктер жасады. Жағдай Орталық Азияның жаңа тәуелсіз мемлекеттеріндегі тұрақсыз жағдаймен және ҚХР Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданына (ШҰАА) төнген қауіптермен күрделене түсті. Кеңестік республикалардың тәуелсіздік алуы ШҰАА-дағы ұйғыр сепаратистік қозғалысының дамуына елеулі моральдық ықпал етті, ол сонымен қатар Орталық Азия мемлекеттеріндегі ұйғыр диаспоралары мен экстремистік топтар тарапынан қолдау ала алды. Сонымен бірге, ҚХР-ның ішкі жаңғырту жүргізуге алған бағыты көрші мемлекеттермен қарым-қатынастарда тұрақтылықты қамтамасыз етуді ғана емес, сонымен қатар сыртқы саясатта белгілі бір ұстамдылықты да талап етті, бұл Қытайдың Орталық Азия өңіріндегі қандай да бір тікелей іс-қимылын жағымсыз етті. Қытай Орталық Азияны өзінің "стратегиялық майданы" ретінде қарастырды және аймақтағы негізгі мақсаттары ретінде аймақ елдерінің адалдығын сақтауды және оларды ұлы державалардың бақылауына жол бермеуді көрді. Қытайдың бастапқы міндеттерінің бірі 80-жылдардың ортасында басталған бейбіт реттеу үрдісін жалғастыру болды. Алайда, қазір бұл реттеу көпжақты сипатқа ие болды. 1996 жылғы 26 сәуірде Ресей, Қытай, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан шекара ауданында әскери саладағы сенімді нығайту туралы келісімге қол қойды. Бір жылдан кейін, 1997 жылы 24 сәуірде Мәскеуде сол елдер шекара аймағында қарулы күштерді өзара қысқарту туралы келісімге қол қойды. Келісімге қол қойған мемлекеттер "Шанхай бестігі" деп атала бастады және олардың саммиттері тұрақты бола бастады. Ресей мен Орталық Азия елдері Қытаймен қарама-қайшылықтың қайта басталуынан қорықпауы мүмкін (бұл сол кездегі салыстырмалы түрде әлсіз болған жағдайда өте маңызды), ал Қытай Солтүстік пен солтүстік-батыстағы көршілері Қытай қаупінен қорқып, Қытайға ықтимал дұшпандық блоктардың құрамына кірмейтініне белгілі бір кепілдік алды. 1990-2000 жылдары Қытай Орталық Азия мемлекеттерімен шекаралық мәселелерді екі жақты негізде реттеуді жалғастырды. Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан даулы аудандарда Қытайға бірқатар аумақтық жеңілдіктер жасады. Шекараны демилитаризациялау процесі жалғасты. Атап айтқанда, ҚХР мен Қазақстан арасындағы мемлекеттік шекара туралы қосымша келісімдер шеңберінде соңғысы шекарадағы инженерлік-коммуникациялық құрылыстардың едәуір бөлігін жоюға барды. КСРО – ның ыдырауымен жаңа тәуелсіз елдер үшін мемлекеттің маңызды атрибуттарының бірі-Қарулы Күштердің қалыптасуына байланысты өткір мәселелер туындады. Бұл сөзсіз оларды материалдық қамтамасыз ету және техникалық жабдықтау міндетін қойды. Бір жағынан, республикалардың әскери-өнеркәсіптік кешендерінің кәсіпорындары жаңадан құрылған әскери күштердің қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмады. Себептердің ішінде – жалпы экономикалық құлдырау, саланы қаржыландырудың жетіспеушілігі немесе тоқтатылуы, бірінші кезекте шешуді талап ететін басқа салаларда өткір мәселелердің туындауы. Екінші жағынан, Одақ ыдырағаннан кейін республикалар аумағында қалған техника мен қару-жарақ көлемі посткеңестік кеңістікте артық болды. Сонымен бірге, техниканың моральдық және физикалық ескіруі қолда бар үлгілерді кейіннен сатумен жаңартудан табылған жаңа шешімдерді іздеуді талап етті. Мұндай жағдайларда Орталық Азия республикалары (ОА) үшін қару артығын сатуға және Қарулы Күштерді қажетті қару – жарақпен, әскери және арнайы техникамен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін шет мемлекеттермен әскери-техникалық ынтымақтастық қалыптасқан жағдайдан анағұрлым тиімді және тартымды (ал кейбір жағдайларда-жалғыз мүмкін болатын) шығу жолы болып отыр. Әлемдік қару-жарақ нарығында Орталық Азия елдері негізінен импорттаушылар болып табылады және осы уақытқа дейін осы нарықтағы республикалардың серіктестерінің тізімі шектеулі және болжамды болды. Орталық Азияның посткеңестік елдері үшін әскери қауіпсіздік, оның ішінде әскери-техникалық саладағы ынтымақтастық көбінесе Ресеймен байланысты, яғни іс жүзінде баламасыз деп жиі айтады. Егер Қазақстан, Түрікменстан, Өзбекстан (ең алдымен қаржылық аспектіні ескере отырып) байланыстарды әртараптандыруға мүмкіндік берсе, онда – Қырғызстан мен Тәжікстан Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы желісі бойынша жеңілдікті шарттармен көмек көрсететін Мәскеудің айтарлықтай ықпалында болады. Алайда, іс жүзінде бәрі бірдей емес. Біріншіден, Орталық Азияның қару-жарақ нарығында жаңа тенденциялардың пайда болуына сәйкес келетін өзгерістер болып жатыр: мысалы, жекелеген елдер отандық әскери-өнеркәсіптік кешен өнімдерінің экспорттық әлеуетін қамтамасыз ету ниеті туралы мәлімдеді, ал дәстүрлі жеткізушілер тізімін әртараптандыру қарқынды дамып келе жатқан үрдіске айналды. Екіншіден, 2000 жылдардың басынан бастап тұжырымдамалық құжаттарда ашық айтылған Қытай мүдделерінің кеңеюі бүгінде декларативті басып шығаруды тоқтатты және онымен байланысты өзгерістер практикалық жазықтықта айқынырақ және айқынырақ көрінеді. Қытай Ресеймен қатар аймақтағы ең ірі ойыншы болғандықтан, жағдайды талдауда Қытай факторын ескермеу жауапсыздық болып табылады. Қытай үшін әскери серіктестік орнату ісіндегі маңызды дәлел өңірдегі қауіпсіздік мәселелері болып табылады. Қытай өз шекараларының қауіпсіздігін қамтамасыз етуі және батыс шекара маңындағы аудандардағы ахуалдың шиеленісуіне жол бермеуі, Орталық Азия мемлекеттерінің "транзиттік" аумағында "Бір белдеу – бір жол" бастамасы жобаларын іске асыруға енгізілген тауарлардың, капиталдың және қытай азаматтарының сақталуын қамтамасыз етуі қажет. Әрине, ОА елдерінен энергия көздерін (мұнай және газ) өндіру және транзиттеу қауіпсіздігі-себептердің қоржынында маңызды дәлел. ОА республикалары мен Қытайдың белгіленген мүдделерін әскери серіктестік құру арқылы жүзеге асыруға болады. Қазіргі заманғы қорғаныс өнеркәсібі кешені келесі қалаларда сақталған кәсіпорындар негізінде құрылды: Орал ("Металлист" зауыты), "Орал Агрореммаш" АҚ, "Омега" аспап жасау зауыты, "Зенит" зауыты, "Гидроприбор" ҒЗИ АҚ); Петропавл (им. Петропавл машина жасау зауыты, "ЗИКСТО" ОА, "Мұнаймаш" компаниясы); Семей ("Семей Инжиниринг"АҚ). Қазақстан сыртқы нарықтарға ілгерілете алатын қорғаныс өнеркәсібі кешенінің өнімі тар ассортиментімен шектеліп, ел өндірістің жаңа салаларын 2007 жылға қарай ғана игере бастады. Бірақ бүгінгі таңда қару – жарақ пен әскери техниканың барлық қажетті түрлерін шығару-Қазақстан үшін аса ауыр міндет. Негізгі кедергілер-бастапқы қаржылық капиталдың аздығы, ғылыми және технологиялық дамудың жеткіліксіз деңгейі, қорғаныс пен ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың дәстүрлі төмен шығындары. Әскери-техникалық ынтымақтастық саласында Қазақстан көп жағдайда ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы желісі бойынша тиімді байланыстарға сүйенеді– Ресей қару-жарақ, әскери және арнайы техниканы ішкі бағамен ұсынады. Қосымша дәлел ретінде, тіпті ең озық ресейлік техника да Қазақстан ҚК міндеттерін қалыпты қамтамасыз етуге сәйкес келмейтіндігі келтіріледі. Алайда, егер бұрын Қазақстан сатып алуды негізінен саяси деңгейде іске асырған болса, онда 2014 жылдан бастап Қорғаныс министрі лауазымына И.Тасмағамбетовтың келуімен сатып алу саласындағы басымдықтар дипломатиялық ой-пікірлерге байланысты емес, әскери доктрина ережелеріне сүйене отырып қалыптастырыла бастады. Халықаралық әскери-техникалық ынтымақтастықтың жаңа басымдығы Қазақстан аумағында бірлескен кәсіпорындар құру болды. Бұл, біріншіден, отандық қорғаныс өнеркәсібі кешенін дамытуды ынталандыратын озық технологиялар трансферін қамтамасыз етеді; екіншіден, өнімнің жергілікті құрамын ұлғайтуға мүмкіндік береді; үшіншіден, бірлескен өнім сыртқы нарықтарға тиімдірек жылжытылады. Бұл әлеуметтік әсерді айтпағанда – қосымша жұмыс орындарын құру. Бұдан басқа, Қазақстан әрқашан қару-жарақ, әскери және арнайы техника импортын, оның ішінде халықаралық кооперация есебінен әртараптандыруға ұмтылды. Осыған байланысты Ұлттық қорғаныс өнеркәсібі кешені нақты жетістіктердің жоқтығы үшін айыпталуда, өйткені бірлескен кәсіпорындар басқа елдердің өнімдерінің лицензиялық нұсқаларын шығарады. Сонымен қатар, бірқатар позициялар бойынша ұқсас өнімдерді сатып алу тиімді болар еді. Бірақ, жоғарыда аталған артықшылықтар бұл кемшіліктердің орнын толтырады. Қорғаныс өнеркәсібі кешені ішкі мәселелердің қатарында меморандумдар мен келісімдер одан әрі жасалмайтын демонстрациялық қызметті, сондай-ақ қызметкерлер мен кәсіпорын басшыларының сыбайлас жемқорлықты атап өтеді. Өкінішке орай, бұл мәселелерді өтейтін ештеңе жоқ. ҚХР-мен қарым-қатынас тарихы Қазақстан тәуелсіздік алғаннан және оны Қытай мойындағаннан кейін бірден басталды. Алайда, әскери-техникалық салада 1996 жылы қол қойылған негіздемелік келісімге қарамастан, 1990-шы жылдары байланыстар шектеулі болды. 2000-шы жылдардың басында Қазақстан Ресей Қарулы Күштері желісі бойынша Қытайдың әуе күштерін жеткізуге тапсырыстарын орындау үшін қосалқы мердігер ретінде тартылды. Бірақ 2012 жылы БАҚ-та пайда болады. Бірақ 2012 жылдың өзінде БАҚ-та Қазақстанның Қытайды қорғаныс саласындағы басым серіктестердің бірі деп есептейтіні, сондай-ақ ҚХР ірі қорғаныс кәсіпорындарымен байланысын арттыратыны туралы хабарламалар пайда болуда. Алайда, қытай-қазақстан әскери-техникалық ынтымақтастығы шектеулі сипатқа ие деген пікір бар. Атап айтқанда, Қазақстан әскери-теңіз күштерінің адмиралы ҚХР Орталық әскери кеңесі төрағасы орынбасарының сапары туралы, оның сапарының шынайы қызығушылығы мен мақсаттарын атап өткен 2014 жылдың көрінісі, онымен кездесуден кейін әріптесі Қазақстандағы Қытай мұнай компаниясының Орталық офисіне барғанын атап өтті. Қалай болғанда да, Қытай Қазақстанмен әскери – техникалық ынтымақтастыққа тіпті айқын экономикалық пайда болмаса да мүдделі. Үшінші елдермен өз байланыстарының арқасында Қазақстан Қытайға технологиялар трансферін, сондай-ақ бірлескен кәсіпорындар құру арқылы өнімді коммерцияландыруды қамтамасыз ете алады. Қытай мен Қазақстанның болашақ әскери – техникалық ынтымақтастығы нақ осы желі бойынша дамитын болады, дегенмен қару-жарақ, әскери және арнайы техника сатып алуға да жол беріледі. Екі әскер де жиі кадрлар алмасады, практикалық ынтымақтастыққа ие және тиімді, бір-бірімен тығыз байланысты. Екі тарап әскери алмасулар, жарыстар, әскери дайындық, мәдени алмасулар және кадрларды даярлау сияқты түрлі салалардағы ынтымақтастықта жемісті нәтижелерге қол жеткізді. Қытай мен Қазақстанның Қарулы Күштері "зұлымдықтың үш күшімен" табанды түрде күресіп, өңірде "түрлі - түсті революцияның" құрылуына қарсы шықты, екі елдің ортақ негізгі мүдделерін толық қуатында қорғап, өңірдің қауіпсіздігіне, тұрақтылығына, гүлденуі мен дамуына маңызды үлес қосты [36]. ҚХР-ның 2021 жылына арналған қорғаныс бюджеті Жаңа 14-бесжылдық қорғаныс жоспары (2021-2025) аясында жарияланды. ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин "алдағы онжылдықта елді ұлы әскери күшке айналдыруға" уәде берді. Қытайдың 2021 жылға арналған әскери шығындары 1,355 трлн юань (202 млрд. АҚШ доллары), шын мәнінде, 2020 жылдың бюджетімен салыстырғанда 6,8% - ға өсті (1,268 трлн юань немесе 188 млрд доллар.) (Сурет 3). 2020 жылы ҚХР COVID – 19 коронавирустық пандемиясынан туындаған жаһандық экономикалық мәселелерден барынша қорғауға әрекет жасады, соның арқасында әскери шығындардың өсу қарқыны 6,7% дейін азайды. 2021 жылы әскери шығындардың өсуі Қытайдағы инфляция деңгейінің 3%-ға жетуіне байланысты 2020 жылмен салыстырғанда біршама төмен деп санайды. Құндық мәнде бұл өсім шамамен 13 млрд долларды құрайды, бұл Тайваньның әскери шығындарымен салыстырылады. 2020 жылы Қытайдың әскери шығындарының баяу өсуіне қарамастан, номиналды өсім 12 миллиард долларға жетті, яғни, барлық басқа Азия елдерінің қорғаныс бюджетінің жалпы өсуінен көп болды. Сурет 3 Қытайдың әскери шығындары (трлн, юань) Ескерту - Дереккөз негізінде жасалған [16] Сонымен, 2020 жылға арналған әскери шығындар шамамен 193 миллиард долларды құрады. Әр түрлі бағалаулар бойынша, егер шетелдік қару-жарақ пен әскери техниканы сатып алуды, әскери ҒЗТКЖ-ны(Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік конструкторлық жқмыстар) қаржыландыруды, Халықтық қарулы милицияның бюджетін (Ресей гвардиясының аналогы), әскери зейнетақылар мен ядролық қаруды дамыту шығындарын ескерсек, әлдеқайда жоғары болды. Стокгольм халықаралық бейбітшілік мәселелерін зерттеу институтының (SIPRI) мәліметтері бойынша Қытайдың әскери шығындары 2019 жылы 1,66 трлн юань болды, бұл ресми көрсеткіштен 38% - ға көп. Оның қорғаныс шығындары ашық емес деген айыптарға жауап ретінде ресми Пекин ҚХР 2007 жылдан бастап жыл сайын БҰҰ-ға өзінің әскери шығындары туралы егжей-тегжейлі есеп беретіндігін айтады. Қытай шенеуніктері Қытайда "жасырын әскери шығындар" деген ұғым жоқ екенін айтады. Өсу негізінен Австралия, Үндістан және Корея Республикасын қоса алғанда, негізгі нарықтармен қолдау тапты. Есеп авторлары атап өткендей, 2021 жылы Еуропалық әскери бюджеттердің жоспарлы өсуіне қарамастан, Азияның жаһандық шығындардағы үлесі тағы да аздап өсуі мүмкін [16]. Әскери шығындарды жариялаумен қатар, екі сессияның нәтижелері бойынша ҚХР ұлттық қорғанысын жаңғыртуға байланысты іс-шаралар туралы ақпарат пайда болды. Әскери өнеркәсіптің перспективалық дамуы мен модернизацияның өршіл жоспарларына байланысты Пекин 2021 жылы іргелі әскери-ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығындарды 10,6% – ға, ал ҒЗТКЖ-ға жұмсалатын шығындарды келесі бес жыл ішінде жыл сайын 7% - дан астамға арттыратынын мәлімдеді. 14-ші бесжылдықтың жоспарларын зерттеу қытай басшылары күш-жігерді негізгі салалардағы технологиялық мүмкіндіктерді арттыруға бағыттайды: жасанды интеллект (AI), кванттық есептеу, жартылай өткізгіштер өндірісі, ғарышты зерттеу, терең теңіз зерттеулері, полярлық экспедициялар. Инновацияны ынталандыру үшін AI және кванттық есептеулерге мамандандырылған зертханалардың көбірек саны құрылады. Қытай сонымен қатар осы технологияларды әскери мақсатта қолдану бойынша зерттеулер жүргізуде және бесжылдық жоспарлар бұл бағыт 2026 жылға дейін басым болып қалатынын көрсетеді. Қытай бұған дейін Қытай Халық-азаттық армиясы "механикаландырудың" негізгі деңгейіне жетіп, 2020 жылға қарай "ақпараттандыруда" ілгерілеу керек деп жоспарлаған болатын. Бірақ Қытайдың саяси және әскери басшылығының мәлімдемелерін талдау бұл мақсат толық жүзеге асырылмағанын көрсетеді. "Механикаландыру" мәселесі әсіресе ҚХАА құрлық әскерлері үшін өзекті. Әскердің бұл түрі моторлы, яғни доңғалақты және шынжыр табанды техникамен жабдықталған, бірақ бұл әскерлердің жартысы ғана механикаландырылған – бронды әскери машиналар мен танктермен қамтамасыз етілген. ҚХАА қолбасшылығының пікірінше, әскерлерді қолдану туралы шешім қабылдау тәсілдерін ауыстыру есебінен олардың стратегиялық мүмкіндіктерін едәуір күшейтеді. "Механикаландыру" мен "ақпараттандырудың" тиісті деңгейіне қол жеткізу таяудағы бірнеше жылда басым мақсат болып қала береді. Қорытындылай келе, IISS авторлары бес жылдық жоспар ҚХР әскери шығындарының құрылымын егжей-тегжейлі ашпайтынын, бірақ келесі бес жылдағы шығыстардың бағыттары туралы түсінік бере алатындығын атап өтті. Мысалы, құжатта қару-жарақ пен әскери техниканы жаңғырту жоспарларына, әскери ғылым мен қос мақсаттағы технологиялар саласында инновацияларды енгізуге, "зияткерлік қаруды" әзірлеуге ерекше көңіл бөлінеді. 2017 жылы Қытай басшылары белгілеген "әскери-азаматтық интеграция" тұжырымдамасы тағы да ҚХАА реформасының бағыттарының біріне айналды [17]. 2017 жылы Қытай Коммунистік партиясының (ҚКП) XIX съезінің жұмысы барысында ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин КХАА-ны одан әрі дамыту мақсатын тұжырымдады: 2049 жылға қарай АҚШ деңгейіне жету. КХАА-ны жаңғырту үрдісі 2035 жылға қарай аяқталады, ал 2050 жылға дейін ол АҚШ деңгейіне жетеді деп болжануда. "2050 жылға қарай ҚХР жоғары технологиялық соғыстар жүргізу тұжырымдамасын ұстанатын болады. Сонымен қатар, жасанды интеллект командалық құрамды толығымен алмастырмайды, бірақ TVD жағдайын жинау, талдау, бағалау және болжау кезінде қолданылады". Американдық әскери сарапшылардың пікірінше, ҚХР басшылығының 2049 жылға қарай серпінді әскери технологияларды қолдану арқылы АҚШ-пен әскери-техникалық тепе-теңдікке қол жеткізуге деген ұмтылысы қарулы қақтығыс туындаған жағдайда АҚШ-тың Тынық мұхит аймағындағы тобының қарсылығына, сондай-ақ Қытайдың ұлттық мүдделерін қорғауға байланысты. Осыған байланысты, соңғы 20 жылда АҚШ-тың әлемдегі әскери артықшылығы біртіндеп төмендей бастады. Алайда, АҚШ Қарулы күштерінің қолбасшылығы серпінді технологиялардың ауқымды дамуын көздейтін "үшінші өтемақы стратегиясы" өзінің іске асырылуының бастапқы кезеңінде Қытайдан әскери-техникалық артықшылықты растады деп санайды. АҚШ-тың стратегиялық және халықаралық зерттеулер орталығы (CSIS) американдық әуе күштерін дамытудың осы бағыты туралы алғаш рет 2017 жылы "үшінші өтемақы стратегиясын талдау және бағалау" баяндамасында мәлімдеді. ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин 2019 жылы өз ресурстарын қолдана отырып, АҚШ-пен тепе-теңдікке жету үшін алдыңғы қатарлы әскери технологияларды енгізуді жеделдету қажеттілігін мәлімдеді. АҚШ әскери сарапшылары ҚХР-да симметриялы әрекет ету аясында Американдық жоғары технологиялық бастамалардың едәуір бөлігі жүзеге асырылып жатқанын растайды. Ассиметриялық әрекет ету шеңберінде ҚХАА басшылығы "әскери іс – қимылдарды оқшаулау, қол жеткізуді шектеу және маневр стратегиясына" баса назар аударады [18]. ҚХР әскери ғылымдар академиясының сарапшысы Фань Гаоюэнің мәлімдемесіне сәйкес, ҚХР әскери-саяси басшылығы әуе және ғарыш кеңістігі сияқты салалардағы мүмкіндіктерді арттыру әлеуетіне ие. Робот техникасы, автономды қару-жарақ, нанотехнология, пилотсыз жүйелер, үлкен деректерді талдау, жасанды интеллект, кванттық және бұлтты есептеулер, биотехнология, машина мен адамның өзара әрекеті, дыбыс салаларында серпінді технологияларды енгізу бойынша жұмыстар жүргізілуде. АҚШ Қорғаныс министрінің орынбасары Р. Уокердің айтуынша, Қытай өзінің өтемақы стратегиясын жүзеге асыруда. АҚШ әскери сарапшылары ҚХР әскери-саяси басшылығының мақсаты бастапқы кезеңде ҚХАА– ны модернизациялау және қайта жарақтандыру арқылы 2035 жылға дейін АҚШ – тан Тынық мұхит аймағында аралдар қатарына дейін әскери тепе – теңдікке қол жеткізу деп санайды. Осы мақсатта ҚХР-да келесі міндеттер шешілетін болады: әскер түрлері мен тектерінің біріккен жауынгерлік операцияларын ұйымдастыру мен жүргізудегі ҚХАА мүмкіндіктерін арттыру. ҚХР әскери әлеуетін 2050 жылға дейін дамыту ҚХР құрылғаннан бері ҚХАА қолбасшылығы елдің жоғары әскери-саяси басшылығының дамуына басымдық берді, ҚХР Қорғаныс министрлігінің құжаттары бойынша, теңіз акваториясы, оның ішінде ең алдымен Тайвань бұғазы, Шығыс Қытай және Оңтүстік Қытай теңіздері ұлттық мүдделер аймағы болып табылады деген қорытындыға келді. Қазіргі уақытта Қытайдың әскери құрылыс үрдісі теңіз және Мұхит аймақтарындағы мүдделерді қорғауды қамтамасыз ете алатын әуе күштері мен әскери-теңіз күштерін дамытуға бағытталған. ҚХАА-да 2016 жылдан бері жүргізіліп келе жатқан әскери реформа, батыс мамандарының көзқарасы бойынша, ауқымы мен тереңдігі жағынан экспедициялық құрылымдарды жедел құруға мүмкіндік берген АҚШ Қорғаныс министрлігінің 1986 жылғы реформасымен салыстыруға болады. Американдық сарапшылар Қытайдың әскери-саяси басшылығының көпсалалы операциялар тұжырымдамасының басымдығын атап өтті. Атап айтқанда, оларды жан – жақты қамтамасыз ету үшін 2015 жылы ҚХАА-ның жаңа түрі пайда болды-стратегиялық қолдау күштері, Олардың күштері мен құралдарының көмегімен ҚХАА қолбасшылығы тұрғысынан ақпараттық кеңістікті толық бақылауды қамтамасыз ету қажет. ХХІ ғасырдың ортасына қарай Қытай жоғары технологиялық қару-жарақ санының едәуір өсуіне байланысты бірлескен операцияларды жүргізу кезінде шешім қабылдау үрдісін жеделдететін және әскерлерді қолдану тиімділігін арттыратын, сондай-ақ ақпараттық ресурстардың интеграция дәрежесін күшейтетін жасанды интеллектпен алдыңғы қатарлы технологияларды белсенді қолдануды жоспарлап отыр [19]. 2020 жылдан бастап Тынық мұхитының шалғай теңіз аудандарындағы халықаралық әуе кеңістігінде "Хун-6N" ВВС ҚХАА әуе күштерінің стратегиялық бомбалаушыларының ұшуы күшейе түсті. Сонымен қатар, ұшақтардың осы түрін модернизациялау жүргізілуде, жетілдірілген "Хун-6N" бомбалаушысы ауада жанармай құюға қабілетті және сәйкесінше ұшу ауқымын арттырды. Қазіргі уақытта Қытай 2025 жылға жоспарланған "Хун-20" стратегиялық бомбалаушысын әзірлеуде. Оның ауқымы Австралия, Гавайи және Америка Құрама Штаттарының жағалауларына жетуге мүмкіндік береді. "Ляонин" тасымалдаушысы Қытай әскери-теңіз күштері мезгіл-мезгіл Тайвань бұғазы мен Оңтүстік Қытай теңізін күзетеді. Қытай төрт тасымалдаушы соққы тобынан тұратын жеке тасымалдаушы флот құруды, 055 уро жобасының жойғыштары мен 071 жобасының қону-тікұшақ кемелерінің мүмкіндіктерін арттыруды жоспарлап отыр. Сонымен бірге, Қытай әскери-теңіз күштерін реформалауды аяқтайды: жеке құрамның санын көбейтеді, ұйымдық-штаттық құрылымын өзгертеді, заманауи қару-жарақ түрлерімен қамтамасыз етеді, жауынгерлік басқару және өзара іс-қимыл жүйесін жетілдіреді. ҚХАА қолбасшылығының әскерлерді ауыстыру мүмкіндіктерін арттыру жоспарларын көрсететін тағы бір маңызды аспект-Қытайдың шетелде әскери базалар құру үрдісі, сонымен қатар кейбір шет мемлекеттермен теңіз порттарын теңіз көлік коммуникацияларын қорғау міндеттерін орындайтын әскери кемелермен пайдалану туралы келісімдерге қол қою. Джибутиде әскери базаның құрылуы Қытайдың әлемдік аренаға әсерін кеңейтуге және Аден шығанағындағы Қытай кемелерінің қызметін қамтамасыз етуге бағытталған. ҚХР қандай да бір сыртқы қауіп-қатер болмаған кезде әлемнің осы аймағында өзінің қатысуын нығайтты, халықаралық қоғамдастық тарапынан толық және ешқандай елеулі қауіп-қатерсіз Үнді мұхитының су айдынына әсер етуді арттыру жоспарын жүзеге асыруда. Шетелдік БАҚ-та Қытайдың шетелдік теңіз порттарына қол жеткізу жоспарлары туралы жарияланымдар пайда болады. Қазіргі уақытта Қытай инвестициялау арқылы Грециядағы Пирей портын, Пәкістандағы Гвадар, Шри – Ланкадағы Хамбантота порттарын пайдалануға мүмкіндік алды, Израильдегі Хайфа және Ашдод порттарына, Вануатудағы Люганвилл, Камбоджадағы Кахконг порттарына қызығушылық танытты. Сонымен қатар, Қытай Оңтүстік Қытай теңізіндегі Сиша және Нанша архипелагтарының даулы аралдарында әскери-теңіз күштері мен аэродромдар құрды. Мұнда үш ұшу жолағы мен ұшақ ангары салынды, кемеге қарсы және зениттік басқарылатын зымырандардың позициялары жабдықталған. АҚШ Қорғаныс министрлігінің пікірінше, қарулы қақтығыс туындаған жағдайда ҚХР басшылығы ҚХАА әскери-теңіз күштері, жағалау күзеті және халық милициясы күштері мен құралдарын қолдана отырып, әуе күштері мен ҚХАА теңіз авиациясының қолдауымен Азия-Тынық мұхиты өңірінде ең көп кемелер тобын құра алады [20]. 2016 жылдан бері жүргізіліп келе жатқан ҚХАА реформасының нәтижесінде бас штаб таратылып, оның құрамына кіретін басқармалар, әскери округтер Біріккен қолбасшылықтарға реформаланды. Әскери ғылым мен техниканың дамуына жауапты мекемелер қарулы күштерді басқару Орталық әскери кеңестің (ОКС) құзырына айналды. Сыбайлас жемқорлық үшін айыпталған орталық әскери кеңес төрағасының бұрынғы орынбасарлары Сюй Цайхоу мен Го Босюнды, сондай-ақ Біріккен штабының бастығы генерал-полковник Фан Фэнхуэйді және орталық әскери кеңесінің саяси жұмыс басқармасының бастығы генерал-полковник Чжан Янды тұтқындауды бастады, олар Қытайдың жоғары әскери-саяси басшылығының арасында беделі мен ықпалына ие болды. ҚХР әскери-саяси басшылығы келесі бес – он жыл АҚШ пен Қытайдың технологиялық бәсекелестік үрдісінің "шешуші кезеңі" болады деп санайды. Американдық сарапшылардың пікірінше, егер Синь Цзиньпиннің мақсатына 2050 жылға дейін қол жеткізілсе, онда бұл әлемдегі айтарлықтай геостратегиялық өзгерістерге әкеледі – АҚШ әскери және экономикалық әлеуеті жағынан тең қарсыласқа қарсы болады. Азия-Тынық мұхиты аймағының көптеген мемлекеттері үшін 2050 жылға қарай Қытайдың әскери әлеуетінің айтарлықтай өсуі оған қарсы тұру қаупін арттырмайды. Сонымен қатар, бұл жағдай осы аймақтың жетекші мемлекеттерінен және Үнді мұхитынан екі негізгі мәселені ескеруді талап етеді. ҚХР әскери-саяси басшылығы ҚХАА-ның, әсіресе әуе кеңістігінде немесе теңіздегі практикалық тәжірибесі жоқ екенін түсінеді. Соңғы рет Қытай 1979 жылы шектеулі жер теліміндегі Қытай-Вьетнам қақтығысы кезінде соғысты. Бұл жағдайда Қытайдың ҚХАА-ның жауынгерлік мүмкіндіктерін практикалық тексеру үшін жергілікті қарулы қақтығысты бастауға болады. АҚШ-тың бірқатар сарапшылары Оңтүстік Қытай теңізіндегі аумақтық дауларды шешу кезінде Вьетнам мұндай қарсы тарап болады деп санайды. Қауіпсіздік саласында олардың арасында қандай да бір уағдаластықтардың болмауына байланысты АҚШ Вьетнамға әскери көмек көрсетпейтіндігі де назарға алынады. Оқиғалардың осы нұсқасымен Қытай сонымен қатар әскерлерді Сиша мен нанша аралдарына ауыстыру мүмкіндіктерін тексере алады. Соңғы бес жыл ішінде Қытайдың әскери саладағы жасанды интеллект технологияларына деген қызығушылығы едәуір артты, бұл болашақ ұрыс үлгісіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин 2030 жылға қарай Қытайды жасанды интеллекттің әлемдік орталығына айналдыруды жоспарлап отырғанын айтты [21]. 2050 жылға қарай ҚХР жоғары технологиялық соғыстар жүргізу тұжырымдамасын ұстанатын болады. Сонымен қатар, жасанды интеллект командалық құрамды толығымен алмастырмайды, бірақ негізінен TVD жағдайын жинау, талдау, бағалау және болжау кезінде қолданылады. Сарапшылардың пікірінше, бұл бір жағынан көптеген көздерден алынған ұрыс алаңында гетерогенді және күрделі ситуациялық хабардарлық туралы мәліметтерді өңдеуді жеңілдетеді және тездетеді. Екінші жағынан, ұрыс жүргізудің этикалық және құқықтық аспектілері алынып тасталады. Қытай саясаткерлері АҚШ ҚХР-ның халықаралық аренадағы рөлінің өсуін, оның ішінде Қытайдың әскери әлеуетінің едәуір өсуін қабылдауға дайын емес деп мәлімдейді, бұл "сауда соғысын"жүргізуден көрінетін АҚШ-Қытай қатынастарының ағымдағы шиеленісуімен расталады. Осылайша, ҚХР әскери-саяси басшылығының 2050 жылға қарай елдің әскери әлеуетін Азия-Тынық мұхиты аймағының және Үнді мұхитының жекелеген мемлекеттерінің, ең алдымен АҚШ, Жапония және Үндістанның АҚШ деңгейіне шығару жоспарлары теріс қабылданады. Осыған байланысты олар әскери бюджетті ұлғайту және Қытайды тежеу бойынша шаралар қабылдайды, бұл халықаралық шиеленістің өсуіне әкеледі [22]. 2021 Қытай Халық-азаттық армиясының белсенді қызметкерлері: 2 185 000 (1-ші), 1 170 000 резервші бар (510 000 резервші, 660 000 әскерилендірілген құраманы қоса алғанда). Әскери шығындар: 252,0 млрд. АҚШ доллары (2-ші орын). Әскер: 3200 танк, 35000 жаяу әскердің жауынгерлік машинасы, 1970 өздігінен жүретін артиллериялық қондырғы, 2250 реактивті снаряд, 1234 сүйретілетін артиллериялық зеңбірек. Әскери-теңіз күштері: 2 тасымалдаушы, 50 жойғыш, 46 Фрегат, 72 Корвет, 79 сүңгуір қайық. Әуе күштері: 1200 жойғыш/тосқауыл, 371 арнайы соққы жойғыш, 900 тікұшақ және 327 соққы тікұшағы. Military Times газетінің хабарлауынша, Қытай қарулы күштері АҚШ-ты кемелерден, зымырандардан және әуе қорғанысынан асып түсті (Кесте 1). Кесте 1
CSIS-тің 2021 жылғы соңғы есебіне сәйкес, ҚХР АҚШ-пен әскери модернизацияның бірнеше саласында тепе-теңдікке қол жеткізді, соның ішінде: – Кеме жасау: қазіргі уақытта ҚХР әлемдегі ең үлкен әскери-теңіз флотына ие, оның жалпы жауынгерлік күші 350-ге жуық кемелер мен сүңгуір қайықтарды, соның ішінде 130-дан астам негізгі жер үсті әскери кемелерін құрайды. АҚШ-пен салыстыратын болсақ, олардың әскери-теңіз күштерінің әскери күштері 2020 жылдың басында шамамен 293 кемені құрайды. Қытай тоннаж бойынша әлемдегі жетекші кеме өндіруші ел болып табылады және өзінің кеме жасау қуаты мен барлық әскери-теңіз сыныптары үшін мүмкіндіктерін арттыруда. – Кәдімгі баллистикалық және круиздік зымырандар: ҚХР өзінің қарапайым зымыран күштерін дамытады, ешқандай халықаралық келісімдермен шектелмейді. ҚХР-да ұшу қашықтығы 500-ден 5500 шақырымға дейінгі 1250-ден астам баллистикалық жер үсті зымырандары (баллистикалық зымырандар) және жер үсті круиздік зымырандары (круиздік зымырандар) бар. – Әуе шабуылына қарсы қорғаныстың интеграцияланған жүйелері: ҚХР әуе шабуылына қарсы қорғаныстың интеграцияланған жүйесінің (IADS) сенімді және резервтік архитектурасының бөлігі болып табылатын Ресей өндірісінің С-400, С-300 және отандық өндіріс жүйелерін қоса алғанда, әлемдегі ең ірі "жер-ауа" класының озық жүйелерінің біріне ие. Халық-азаттық армиясының әуе күштері аймақтағы ең ірі авиациялық күштерді және әлемдегі үшінші үлкен әуе күштерін құрайды, олардың саны 2500-ден астам әскери ұшақтар. Қытай Халық-азаттық армиясының зымыран күштері ядролық әлеуеті бар зымыран күштерін едәуір жақсартатын жаңа континентаралық баллистикалық зымырандарды (ICBM) дамытуда. Алдағы бес жылда АҚШ-қа қауіп төндіруі мүмкін ҚХР-ның құрлықтағы оқтұмсықтардың саны шамамен 200-ге жетеді деп күтілуде. Келесі онжылдықта Қытайдың ядролық оқтұмсықтарының қорлары қазіргі уақытта 200-ден аз деп есептеледі, болжам бойынша, Қытайдың ядролық күштерінің кеңеюі мен модернизациясы кезінде кем дегенде екі есе артады [23]. Қытай Халық-азаттық армиясының стратегиялық қолдау күштері (SSF)-бұл стратегиялық ғарыштық, кибернетикалық, электронды және психологиялық жауынгерлік тапсырмалар мен Қытай Халық-азаттық армиясының мүмкіндіктерін орталықтандыру үшін құрылған командалық деңгейдегі ұйым. SSF желілік жүйелер бөлімі кибер соғыс, техникалық барлау, электронды соғыс және психологиялық соғыс үшін жауап береді. Оның қазіргі басты мақсаты-Америка Құрама Штаттары. 2019 жылы ҚХР ғарышты "халықаралық стратегиялық бәсекелестіктің маңызды саласы" деп сипаттады және ғарыш қауіпсіздігі елдің ұлттық және әлеуметтік дамуына стратегиялық кепілдік беретінін мәлімдеді. Кедергі мен күш проекциясына қарсы тұру бойынша Қытай Халық-азаттық армиясының мүмкіндіктері ҚХР-ға Тайваньдағы төтенше жағдай сияқты әскери ауқымды науқан кезінде үшінші тараптың араласуын болдырмауға, болдырмауға немесе бұйрық болған жағдайда жеңуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, Қытай Тайвань төтенше жағдайынан тыс аймақтық және жаһандық қауіпсіздік мақсаттарына қол жеткізу үшін өзінің әскери әлеуетін арттыруды жалғастыруда. ҚХАА аралдардың екінші тізбегінде, Тынық мұхиты мен Үнді мұхиттарында, ал кейбір жағдайларда жаһандық ауқымда шабуылдау операцияларын жүргізу үшін мүмкіндіктер мен жедел тұжырымдамаларды әзірлейді. Соққы, әуе және зымыранға қарсы қорғаныс, жер үсті және сүңгуір қайықтарға қарсы мүмкіндіктерді жетілдірумен қатар, Қытай ақпараттық, кибернетикалық, ғарыштық операцияларға ерекше назар аударады [24]. Қытай Коммунистік партиясының жетекшілері Қытайдың жаһандық қызметі, оның ішінде ҚХАА-ның жаһандық қатысуы Қытайдың ұлттық жандануы үшін "қолайлы" Халықаралық орта құру үшін қажет деп санайды. Джибутидегі қазіргі базасынан басқа, ҚХР әскери-теңіз, әуе және құрлық күштерін қолдау үшін қосымша шетелдік әскери-техникалық нысандарды құруды қарастыруда және жоспарлап отыр. ҚХР Мьянма, Таиланд, Сингапур, Индонезия, Пәкістан, Шри-Ланка, Біріккен Араб Әмірліктері, Кения, Сейшел аралдары, Танзания, Ангола және Тәжікстандағы ӨХАА әскери материалдық-техникалық қамтамасыз ету нысандарының орналасқан жерін қарастыруы мүмкін. ҚХАА Ғаламдық әскери-логистикалық желісі АҚШ-тың әскери операцияларына араласып, Америка Құрама Штаттарына қарсы шабуылдау операцияларын қолдауға икемділік бере алады. ҚХР стратегиясы 2035 жылға қарай әскери жаңғыртуды "негізінен" аяқтауға және 2049 жылдың соңына қарай ҚХАА-ны "әлемдік деңгейдегі" әскерге айналдыруға бағытталған әскери жаңғыртудың кешенді бағдарламасын ілгерілетуді қамтиды [25]. Қазақстан Әскер құрылымы Қазіргі уақытта Қазақстанда құрлық әскерлерінен, әуе қорғанысы күштерінен және әскери-теңіз күштерінен тұратын қарулы күштердің оңтайлы үш түрлі құрылымы құрылды. Қорғаныс құрылысының халықаралық тәжірибесін ескере отырып, Қарулы Күштердің, арнайы әскерлердің түрлеріне кіретін әскерлердің құрамы анықталды, аумақтық әскерлердің орны анықталды. "Саннан сапаға"көше отырып, армияның құрылымы мен құрамын жетілдіру тұрақты негізде жүзеге асырылуда. Қазақстан армиясының Жоғарғы Бас қолбасшысы ел президенті болып табылады. Әскерлер қандай жаңа қару - жарақпен жабдықталған? Әскерді ішкі су көлігі заманауи үлгілерімен жабдықтау ұзақ және қымбат үрдіс болып табылады. Бөлінетін қаражатты ескере отырып, Қорғаныс министрлігі қару-жарақ пен әскери техниканың қазіргі заманғы үлгілерін кезең-кезеңімен сатып алу бойынша жүйелі жұмыс жүргізуде. Ішкі су көлігін жарақтандыру жөніндегі іс-шараларды жоспарлау кезінде бірінші кезекте өндірісі мен техникалық сүйемелденуі қорғаныс-өнеркәсіп кешенінің отандық кәсіпорындарында игерілген үлгілерге басымдық беріледі. Бұл ҚР Қарулы Күштерін жарақтандыруға жауынгерлік мүмкіндіктері бойынша әлемдік техникалық деңгейге сәйкес келетін қазіргі заманғы ішкі су көлігінің едәуір санын қоюға мүмкіндік берді, атап айтқанда жауынгерлік дөңгелекті машиналар, зымыран-артиллериялық кемелер, барлау пилотсыз ұшу аппараттары мен оларға қарсы іс-қимыл құралдары, радиолокациялық станциялар, техника мен байланыс құралдары, оптикалық нысаналар, автомобиль техникасы және басқа да бірқатар қару-жарақ пен техника. Отандық қорғаныс өнеркәсібі кешені кәсіпорындарында күрделі жөндеу мен жаңғырту кеңінен игерілген, бұл көптеген үлгілерге сапалы жаңа сипаттамалар алуға мүмкіндік береді [26]. Қарулы Күштердің қаражаты Әскери ведомстводан хабарлағандай, ҚР ҚК 2021 жылға арналған бюджеті 315,4 млрд теңгені құрады. Бұдан басқа, Қорғаныс министрлігінің мүддесінде ҚР Индустрия және инновациялық даму министрлігі қару-жарақ пен әскери техниканы сатып алуды (жөндеуді және жаңғыртуды) жүзеге асырады. Халықаралық ынтымақтастық екі жақты деңгейде де, Қазақстан Республикасының халықаралық және өңірлік ұйымдарға қатысуы шеңберінде де жүзеге асырылады Шетелдік әріптестердің қорғаныс ведомстволарымен екіжақты және көпжақты форматтағы өзара іс – қимылының негізгі бағыттары-әскери білім мен ғылым, жауынгерлік даярлық, әскери-техникалық ынтымақтастық және Бітімгершілік қызмет болып табылады. Осылайша, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ), Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) және Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы (ШЫҰ) форматында жыл сайын ұйымдардың қорғаныс ведомстволары басшыларының кеңестері, түрлі салалар мамандарының жиындары, сараптамалық деңгейде семинарлар мен консультациялар өткізіледі. Ұйымға қатысушы елдердің әскери оқу орындарында әскери қызметшілерді жеңілдікті және өтеусіз негізде өзара оқыту мен даярлау ұйымдастырылады. Жыл сайын ұйымға қатысушы елдердің қарулы күштері арасында бірлескен оқу-жаттығулар мен жарыстар өткізіледі. "Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ) желісі бойынша өзара іс-қимыл 2011 жылғы Вена құжаты мен Еуропадағы қарапайым Қарулы Күштер туралы шарт, жаһандық әскери ақпарат алмасу, ЕҚЫҰ - ның жеңіл және атыс қаруы туралы құжаты, қауіпсіздіктің әскери-саяси аспектілеріне қатысты мінез-құлық кодексі, ЕҚЫҰ-ның жеке құрамға қарсы миналар жөніндегі Сұрақнамасы және т.б. бойынша жыл сайынғы Әскери ақпарат алмасу шеңберінде жүзеге асырылады. Сондай-ақ Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңестің (АӨСШК) әскери-саяси өлшемінде ынтымақтастық дамуда. Жыл сайын әскери ведомстволардың басшы құрамының өмірбаяндық деректері туралы және қару-жарақты бақылау және қарусыздану жөніндегі көпжақты құралдарға қатысу немесе оларды ратификациялау мәртебесі туралы ақпарат алмасу жүзеге асырылады, АӨСШК-нің арнайы жұмыс тобының және аға лауазымды тұлғалары Комитетінің отырыстары өткізіледі. Біріккен Ұлттар Ұйымымен (БҰҰ) ынтымақтастық шеңберінде негізгі назар ұлттық бітімгершілік әлеуетін дамытуға аударылады. Ел басшылығының тапсырмаларына сәйкес қазақстандық бітімгершілік контингентінің қатысу географиясын кеңейту мүмкіндігі қарастырылуда. Шетелдік әріптестермен БҰҰ миссияларының бірінде неғұрлым сұранысқа ие мамандандырылған бөлімшелерді (әскери-далалық госпиталь, инженерлік бөлімше, барлау бөлімшесі, әскери полиция жасағы) бірлесіп өрістету бойынша жұмыс жүргізілуде. Ұлттық бітімгершілік әлеуетті дамыту, бейбітшілікті қолдау жөніндегі операцияларды жүргізуде тәжірибе алмасу үшін шетелдік әріптестермен жыл сайын "дала қыраны"бірлескен оқу-жаттығулары өткізіледі. Халықаралық әскери ынтымақтастық Ресей Федерациясымен, Қытай Халық Республикасымен, АҚШ-пен, Түркиямен, Орталық Азия өңірінің елдерімен, Үндістанмен, Пәкістанмен және т. б. екіжақты негізде жүзеге асырылады [27]. Ресей Федерациясымен ынтымақтастықтың кең спектрін атап өту қажет. Шетелде оқитын офицерлер мен курсанттардың ең көп саны тапшы мамандықтар бойынша Ресей Федерациясының әскери оқу орындарына өтеусіз негізде жіберіледі. Қару-жарақ пен әскери техника саласында 2015 жылғы әскери-техникалық ынтымақтастық туралы Ресей-Қазақстан шарты Ресей армиясы құны мен жасақталуы бойынша Қазақстанға жаңғыртылған қару-жарақты жеткізуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Шарт шеңберінде Су-30СМ (20 бірлік) жойғыштары жеткізілді, оларды Қазақстан Ресейден ТМД елдерінің алғашқысы ретінде жеңілдікті шарттармен сатып алды, Ми-171Ш (6 бірлік) және Ми-35 (12 бірлік) әскери-көліктік және жауынгерлік тікұшақтар. С-300 (10 бірлік) зениттік-зымыран кешендері өтеусіз негізде алынды. БҰҰ-ның Ливандағы миссиясындағы ынтымақтастық 2018 жылдан бастап тарихи қадам болды және қазақстандық әскери қызметшілерге қажетті дағдылар мен тәжірибе алуға мүмкіндік берді. 2021 жылғы наурызда Үнді тарапымен қол жеткізілген уағдаластықтарға сәйкес қазақстандық контингенттің Ливандағы БҰҰ миссиясына кезекті ротациясы жүргізілді. Әскерлердің жауынгерлік даярлық деңгейін арттыруда әскери, оның ішінде халықаралық оқу-жаттығуларды өткізуге маңызды орын бөлінген. Құрлық әскерлерінің, Әуе қорғанысы күштерінің, Әскери-теңіз күштерінің, арнайы мақсаттағы бөлімшелері Ұжымдық қауіпсіздік туралы Шарт Ұйымы шеңберіндегі оқу-жаттығуларда өзара іс-қимыл мәселелерін пысықтайды. Жоспарда арнайы операциялар күштерінің компоненттерін кешенді тексеру, екі сатылы және екі жақты командалық-штабтық оқу-жаттығулар, "Айбар" жедел-стратегиялық арнайы оқу-жаттығуы, "Бекет" дағдарыстық жағдайларға ден қою жөніндегі кешенді оқу-жаттығу, сондай-ақ Шығыс өңірінің басқару органдарымен және әскерлерімен жұмылдыру оқу-жаттығуы көзделген. Дайындық "Айбалта" стратегиялық командалық-штабтық оқу-жаттығуын өткізумен аяқталады, онда әскерлер жыл бойы білгендерінің бәрін көрсетеді. Қазақстандық әскери қызметшілер өздерінің кәсіби даярлық деңгейін әлемнің 40-тан астам елінен келген үздік әскери мамандар қатысатын Армиялық халықаралық ойындарда да көрсететін болады. 2022 жылы жалпы әскери құрамалар мен Құрлық әскерлерінің бөлімдері "Мерген батальоны" атағына ие болу үшін күреске түседі. Жарыс бағдарламасына жауынгерлік машиналардың қару-жарағынан, атыс қаруынан ату жаттығуларын орындау және кешенді атыс міндеттерін шешу бойынша миномет батареялары офицерлерінің дағдыларын бағалау кіреді. Жауынгерлік даярлық ерекшеліктерінің арасында-қазіргі заманғы қарулы қақтығыстардың тәжірибесін ескере отырып, әскерлер іс-қимылының жаңа тәсілдерін жетілдіру, мергендерді, ҰҰА операторларын даярлау, әскери қызметшілер мен бөлімшелердің атыс даярлығының элементі ретінде әскери тактикалық атысты одан әрі дамыту бар. Айта кету керек, әскерлердің қызметі күрестің негізгі бағыттарын, вирустың жаңа штамдарын және пандемияның одан әрі дамуының мүмкіндіктерін ескере отырып, COVID-19-ға қарсы іс-қимыл шараларын қарастырады [28]. Әскерлердің жауынгерлік әзірлік деңгейін арттыру. Жаңа оқу жылы басталар алдында Қорғаныс министрлігінің кеңейтілген алқа отырысында Қазақстан Қарулы Күштерінің 2021 жылғы қызметінің қорытындысы шығарылды. Іс-шарада әлемде және өңірде қалыптасқан күрделі жағдай жағдайында армия кез келген сыртқы қатерлерге тойтарыс беруге және мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз етуге дайын болуы тиіс екендігі атап өтілді. Әскерлердің жауынгерлік әзірлік деңгейінің жай-күйі Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас қолбасшысының тұрақты бақылауында болады. Қазақстанда әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажетті стратегиялық және бағдарламалық құжаттар әзірленді. Бұл-2021-2025 жылдарға арналған Ұлттық қауіпсіздік стратегиясының "елдің қорғаныс қабілетін нығайту" бөлімі, ел қорғанысының жаңа жоспары құжаттарының жиынтығы, Қарулы Күштерді, басқа да әскерлер мен әскери құралымдарды салу мен дамытудың 2030 жылға дейінгі жаңа тұжырымдамасы. Тұжырымдаманы іске асыру тетіктерінің бірі Президент бекіткен "қауіпсіз ел"ұлттық жобасы болып табылады. Алқа отырысында Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында айтылған Әскери доктринаны қайта жүктеу және жедел қызмет әскери қызметшілерін экономиканың нақты секторында сұранысқа ие мамандықтарға оқыту жөніндегі тапсырмаларының іске асырылуы туралы баяндалды. Әскери ведомство қызметінің басым бағыты оқ-дәрілерді қауіпсіз сақтауды қамтамасыз ету болып табылады. Тыйым салынған аймақтар мен аудандарға байланысты қатынастар заңды түрде реттелген. Мемлекет басшысының тапсырмасын іске асыру үшін қазіргі заманғы оқ-дәрілерді сақтау базаларының құрылысы ұйымдастырылуда. Әскери объектілерде өрт қауіпсіздігі шаралары күшейтілді [29]. Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығында Қарулы Күштер "Ұлы дала әскері – Тәуелсіздік тірегі" ұранымен әскерлерді даярлаудың барлық іс-шараларын, оның ішінде халықаралық іс-шараларды орындады. 84,5 мыңнан астам оқу – жаттығу және жауынгерлік оқ атулар өткізілді, оның 23,5 мыңнан астамы-түнгі уақытта. Оның ішінде, әскери қызметшілер 17,5 мыңға жуық парашютпен секіруді орындады, әскери-әуе күштерінің экипаждары 762 ұшу ауысымын пысықтады, әскери-теңіз күштері кемелерінің экипаждары теңізге 150 шығу, құрлық әскерлерінің бөлімшелері – 1 200-ден астам далалық шығу жасады. Өткен жылы ел аумағында өткен ауқымды оқу-жаттығулардың арасында "Отпантау-2021" жедел-стратегиялық командалық-штабтық оқу-жаттығулары бар, олар қыркүйек айының басынан бастап Қарулы Күштерде жүргізіліп жатқан әскерлерді кенеттен тексерудің соңғы кезеңі болды. Тексерумен 9 мыңға жуық әскери қызметші қамтылды, 3 мыңнан астам қару-жарақ пен әскери техника, оның ішінде 66 ұшу аппараты мен сегіз кеме жұмылдырылды. Әскери маневрлердің белсенді кезеңін Мемлекет басшысы-ҚР ҚК Жоғарғы Бас қолбасшысы Қасым-Жомарт Тоқаев бақылап отырды. Оқу-жаттығулар қазіргі қарулы қақтығыстардың тәжірибесіне сүйене отырып, әртүрлі әскери топтардың шартты қарсыласқа қарсы соғысуының жаңа формалары мен әдістерін қолдануды қамтыды. Әскерлер тобының бүкіл іс-қимылдары кезінде әуе және жер үсті барлау жүргізілді. Оның нәтижелері басқару пунктіне жіберілді, сол жерден ұшқышсыз ұшу аппараттары мен аралас авиациялық топтың жоғары дәлдікті соққыларын беру үшін мақсат қойылды. Сондай-ақ, шартты қарсыластың ұшқышсыз ұшу аппаратымен күрес ұйымдастырылды, қарсы-жауынгерлік күрестің заманауи әдістері қолданылды. Оқу-жаттығу барысында әскерлердің жоғары ұтқырлығын қамтамасыз етуге көп көңіл бөлінді [30]. Сонымен қатар, онлайн-режимде Президентке еліміздің түрлі өңірлерінде өткізілген Қарулы Күштердің, ведомствоаралық топтардың, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдардың және орталық мемлекеттік органдардың аумақтық бөлімшелерінің іс-әрекеттері ұсынылды. Атап айтқанда, Каспий теңізінің акваториясында әскери-теңіз күштері авиация мен арнайы операциялар күштерінің қолдауымен елдің экономикалық қызмет объектілерін қорғау бойынша іс-қимылдар жүргізді. Тиісті әскери оқу-жаттығулар Қарағанды облысындағы "Сарышаған" және "Спасск", Алматы облысындағы "Көктал" полигондарында өтті. Маневрлер аяқталғаннан кейін Жоғарғы Бас қолбасшы әскери қызметшілерге жүгінді және аймақтағы әскери-саяси жағдайдың күрделенуі жағдайында өткен кешенді жаттығулар күш құрылымдары мен жергілікті билік органдарының дағдарыстық жағдайларды оқшаулауға дайын екендігін көрсетті. Мемлекет басшысы оқу-жаттығу еліміздің түрлі өңірлеріндегі жеті оқу полигонында және Каспий теңізі акваториясында өткізілгенін, ал олардың шығыстан батысқа дейінгі ауқымы шамамен үш мың километрді құрағанын атап өтті. 2021 жылы еліміздің оңтүстігінде Қазақстан мен Өзбекстан Қарулы Күштері арнайы мақсаттағы бөлімшелерінің "Қалқан-2021" бірлескен тактикалық-арнайы оқу-жаттығуы өтті. Оған Қазақстаннан 250-ге жуық әскери қызметші, 40-тан астам брондалған және автомобиль техникасы, он бірлік авиациялық техника, оның ішінде пилотсыз ұшу аппараттары қатысты. Екі елдің әскери қызметшілері құрама тактикалық жасақ құрамында бірлескен арнайы операцияны ұйымдастыру және өткізу мәселелерін пысықтады. Қазақстан мен Өзбекстан армияларының әскери бөлімшелері контингенттерді үйлестіруге және олардың өзара іс-қимыл деңгейін арттыруға бағытталған бірлескен міндеттерді "Hamkorlik-2021"бірлескен оқу-жаттығуы барысында пысықтады. Оқу-жаттығу кезінде қазақстандық бөлімшелер іздестіру-барлау іс-қимылдарын жүргізу, жердегі қарсыластың кенеттен шабуыл жасауының алдын алу, оның алдыңғы қатарлы отрядтарын жою, заңсыз қарулы құралымдардың шабуылын тойтару және кейіннен жою, сондай-ақ ұрыс даласынан жаралылар мен істен шыққан техниканы эвакуациялау бойынша міндеттерді орындады [31]. Қазақстандық әскери қызметшілер Қырғызстандағы "Эдельвейс" полигонында өткен "Рубеж-2021"ҰҚШҰ Орталық Азия өңірінің жедел өрістету ұжымдық күштері бөлімшелерімен бірлескен оқу-жаттығуға қатысты. Оған еліміздің штаттық әскери техникадағы десанттық-шабуылдау бөлімшелері, Су-30 см көпфункционалды жойғыш ұшақтары жұмылдырылды. «Бұзылмайтын бауырластық-2021» бірлескен жаттығуларға Қырғызстан, Ресей, Тәжікстанның жедел топтары мен әскери контингенттері де қатысты. Әскери маневрлердің негізгі мақсаты-бейбітшілікті қолдау жөніндегі операцияларды жүргізу кезінде Ұжымдық бітімгершілік күштері құрамына кіретін әскери бөлімдер мен бөлімшелердің үйлесімділігін арттыру. Оқу-жаттығуға Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына қатысушы елдердің қарулы күштері мен құқық қорғау органдарының 1,7 мыңнан астам әскери қызметшісі, сондай-ақ 300-ден астам жауынгерлік техника, Ми-8 және Ми-24 тікұшақтары жұмылдырылды. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына мүше мемлекеттердің-Үндістан, Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Пәкістан, Ресей, Тәжікстан, Өзбекстан әскери контингенттері "Бейбіт миссия - 2021" терроризмге қарсы бірлескен командалық – штабтық оқу-жаттығуына қатысты. Оқу-жаттығу Ресей Федерациясының Орынбор облысында өтті. Қазақстанның Қарулы Күштерінен "Батыс" өңірлік қолбасшылығының жеке құрамы, Су-25 әскери-әуе күштерінің ұшақтары тартылды. Оқу-жаттығу шеңберінде ШЫҰ елдерінің әскери контингенттері терроризмге қарсы бірлескен операцияны дайындау және өткізу мәселелерін пысықтады. Қазақстан армиясында ұрыс жүргізудің әдістері мен тәсілдері үнемі жетілдіріліп отырады. Мәселен, өткен жылдың көктемінде өткен "Алтын Жебе" арнайы операциялар күштерін кешенді тексеру шеңберінде әскери авиация экипаждары қазіргі заманғы Ми-35М соққы-жауынгерлік тікұшақтарында күндіз – түні ұшудың тактикалық тәсілі - "еркін аң аулау"пысықталды. Оның мақсаты-шартты жауды іздеу және жою. Осы тактикалық әдісті қолдану барысында жауынгерлік тапсырманы орындау ауданы анықталады, әуе және жердегі жағдай экипаждарға жеткізіледі. Мүмкін, нақты мақсатты көрсету керек, оны табу және жою керек, тек оның шамамен орналасқан жерін білу керек. Бұл ретте ұшу бағытын, биіктігі мен жылдамдығын таңдауды, мақсатқа кіру тәртібін және қолданылатын жауынгерлік маневрлерді қалыптасқан жағдайға байланысты ұшқыштар дербес айқындайды. Осындай тапсырмаларды орындау кезінде ұшу экипаждары өздерінің кәсібилігі мен дағдыларын арттырады, нақты ұрыс жағдайында тапсырмаларды сапалы орындау және базаға оралу үшін іс-әрекеттерін автоматтандырады [32]. Сарышаған полигонында "Жауынгерлік достастық" жауынгерлік атысымен оқу-жаттығуды өткізу кезінде Су-30СМ көпфункционалды ұшақтарының ұшу экипаждары алғаш рет радиоэлектрондық кедергілер (АЖЖ) станцияларын қолданды. Бұл жүйе әуе паркін жаңғырту мен техникалық қайта жарақтандырудың ауқымды бағдарламасы шеңберінде қарулануға түседі. Ол ұшақты "беттік–ауа" және "ауа–ауа" класты заманауи және перспективалы зымырандармен зақымданудан қорғауға арналған. Жүйе әсіресе белсенді радиолокациялық жүйелері бар зымырандарға қарсы тиімді. Ол сондай-ақ ұшақтардың радиолокациялық станцияларына (РЛС), жер үсті және әуе шабуылына қарсы қорғаныс кеме кешендеріне белсенді кедергілер тудырады. Әлемнің көптеген қарулы елдері үшін маңызды оқиғалардың бірі Армия халықаралық ойындары болды. Өткен жылы жарыс бір мезгілде 23 полигон мен үш теңіз акваториясында өтті. Ойын бағдарламасына далалық, әуе және теңіз машығы бойынша 34 конкурс енгізілді. 40-тан астам елдің әскери қызметшілері қатысты. Қазақстандық әскери қызметшілер он бір конкурсқа қатысты, олардың екеуі біздің елімізде өткізілді. "Соколиная охота" ұшқышсыз ұшу аппараттарын есептеу байқауында Қазақстан командасы сөзсіз жеңіске жетті. Екінші орында – Беларусь, үшінші орында – Ресей. "Артиллериялық атыс шеберлері" миномет бөлімшелерінің жарыстарында Қазақстан жауынгерлері табанды күресте негізгі бәсекелестер - ресейлік әскери қызметшілерден озып, бірінші орынға ие болды. Үшінші орында – Әзірбайжан. Сонымен қатар, Қазақстан Қарулы Күштерінің әскери қызметшілері бірқатар сайыстардың жүлдегерлері атанды. Олар "Десанттық взвод" байқауында ресейлік десантшылардан кейін екінші орын алды. Қола жүлдені Қазақстан «Тактикалық атқыш», «Ат марафоны», «Әлем жауынгері», «тәртіп сақшысы», «Эльбрус сақинасы», «Теңіз кубогы» және «Мәдениет армиясы" байқауларынан алды [33]. Ең танымал "Танк биатлоны" байқауы ең жақсы танк экипаждарын анықтады. Танкистер атыс сызықтары мен кедергілері бар күрделі жолдан өтті. Олар жылдамдық пен маневрлікті, мақсаттарды жеңудегі дәлдікті, экипаждардың үйлесімділігі мен шеберлігін көрсетті. Бірінші кезеңнен бастап қазақстандық әскери қызметшілер он тоғыз елдің қатысушылары арасында көшбасшы болды. Финалдық эстафетаның қорытындысы бойынша қазақстандық танкистер үшінші орынға ие болды. Біздің танкистерден тек жарыстың қожайындары – ресейліктер мен Қытай командасы озып шықты. Армия халықаралық ойындары-бұл ең жақсы әскери мамандардың жарыстары ғана емес. Бұл әскери қызметшілердің жауынгерлік даярлығының жаңа нысаны. Жарыс форматында жауынгерлер өздерінің кәсіби шеберліктерін жетілдіреді, бейтаныс полигондарда, басқа елдердің әскери күштерімен өткір бәсекелестікте әрекет етуге үйренеді. Бұдан басқа, АрХО қатысушы мемлекеттер арасындағы достық қатынастарды нығайтуда үлкен рөл атқарады. Техникалық жабдықтау Армия мемлекет пен бүкіл қоғамның назарында. Жоғарғы Бас Қолбасшы бекіткен Қарулы Күштерді, басқа да әскерлер мен әскери құралымдарды дамыту тұжырымдамасы әскерлерді қазіргі заманғы қару-жарақ пен техниканың кең спектрімен одан әрі жарақтандыруды көздейді. Олардың қатарында әуе шабуылына қарсы қорғаныс кешендері, дрондар, барлау және радиоэлектрондық күрес құралдары бар. Майдан, армия және әскери-көлік авиациясы паркін жаңарту курсы жалғасатын болады. Шетелдік қана емес, отандық жоғары дәлдікті зымыран кешендерін де қабылдау жоспарланып отыр. Тұтастай алғанда, техникалық аспект Қазақстан армиясының жаңа келбетінің негізіне айналады. Мысалы, әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскерлері осы жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен қайта жарақтандыру бағдарламасына сәйкес жаңа "Бук-М2Э" зениттік зымыран кешенімен, жаңғыртылған С-300ПС кешендерімен және "Нұр" GM-403 радиолокациялық станцияларымен толықтырылды [34]. Айта кету керек, С-300ПС зениттік зымыран кешенін жаңғырту және "Нұр" радиолокациялық станциясын өндіруді Қазақстан Республикасының аумағында отандық кәсіпорын жүзеге асырады, бұл "қауіпсіз ел" ұлттық жобасының бір пункті болып табылады. Қазіргі уақытта круиздік зымырандар мен шағын көлемді әуе объектілерін имитациялайтын мақсаттар бойынша практикалық атыстар, сондай-ақ толық көлемде жүргізілген сынақтардан кейін қарулануға жаңадан түскен зениттік зымыран кешендері тәуелсіз Қазақстанның әуе кеңістігін қорғау жөніндегі жауынгерлік кезекшілікке түсу үшін ӘШҚҚ әскерлерінің әскери бөлімдеріне берілді. Қазіргі уақытта круиздік зымырандар мен шағын көлемді әуе объектілерін имитациялайтын мақсаттар бойынша практикалық атыстар, сондай-ақ толық көлемде жүргізілген сынақтардан кейін қарулануға жаңадан түскен зениттік зымыран кешендері тәуелсіз Қазақстанның әуе кеңістігін қорғау жөніндегі жауынгерлік кезекшілікке түсу үшін танкіге қарсы қорғаныс әскерлерінің әскери бөлімдеріне берілді. Жаңғыртылған зениттік зымыран кешенін жеткізуден басқа жақын арада Ресей Федерациясымен жасалған үкіметаралық Шартқа сәйкес қысқа қашықтықтағы ТОР-М2К зениттік зымыран кешенін сатып алу жоспарлануда, ол сондай-ақ арнайы полигонда жүргізілген сынақтардан кейін әуе қорғанысы күштерінің қатарын толықтырады және елдің маңызды әкімшілік және стратегиялық объектілерін қорғауға кәсіби дайындалған жауынгерлік есептеулермен бірге тұрады. Жақын арада әуе қорғанысы күштеріне жаңа авиациялық техника келе бастайды, ол қабылдау және сынау процесінен кейін қарулануға қабылданады. 2022 жылдан бастап әуе қорғанысы күшінде түрік өндірісінің "ANKA" жаңа ұшқышсыз ұшу аппараттарын, Су-30СМ көпфункционалды жойғыштарын, С-295 және А400М әскери-көлік ұшақтарын, сондай-ақ ұшу құрамын жерүсті даярлауға арналған ұшу аппараттарының әртүрлі типтерінің кешенді тренажерларын пайдалануға беру жоспарланып отыр. Әуе қорғанысы күштері үшін сатып алынатын барлық әскери техника мен қару-жарақ "қауіпсіз ел" ұлттық жобасы жұмысының басталғанын және жобаның маңыздылығын көрсетеді. Армияда сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша кешенді жұмыс жүргізілуде. Жүйелі тәсіл әскери қызметшілердің кез келген сыбайлас жемқорлық көріністеріне төзбеушілігін болдырмау, қалыптастыру жөніндегі іс-шараларды қамтиды. Қарулы Күштерде COVID-19 таралуына қарсы тұру үшін қажетті шаралар қабылдануда. Жеке құрамның 100% - ы коронавирусқа қарсы вакцинацияланды, ревакцинация басталды. Әскери медицина ресурстары азаматтық денсаулық сақтауға көмекке жіберіледі. Қарулы Күштер үшін кәсіби кадрлар даярлау жөніндегі міндет маңызды болып қала береді. Осыған байланысты әскери білім беру жүйесі жетілдірілуде. IT-сектор мамандарын даярлау басым бағыттардың бірі болып табылады [35]. жүктеу/скачать 194,06 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||