V. Мазасыздану және оның жеткіншектік кезеңдегі

Мазасыздану — төнген қауіпті алдын-ала сезумен байланысты дискомфортты сезіну ретінде сипатталатын тұлғаның психологиялық қасиеті.

Мазасыздану адамның маңызды қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауының көpiнici болып табылады. Ғалымдар мазасыздануды 2 аспектіде қарастырады:

1. Эмоциялық күй

2. Тұлға темпераментінің ерекшелігі, тұрақты қасиеті.

Ресейдің психологиялық әдебиеттерiíде құбылысты былайша ажырату үрей және мазасыздану ұғымдарымен с¸йкес белгіленген. Соңғы термин құбылысты айқын, толық көрсету үшін қолданылады. [Прихожан А.Н., 1997].

Мазасыздану мәселесін бағалау жағдайында психология ғылымында екі тенденция бөлінеді. Бip жағынан мазасыздану феноменінің анық eмecтiгi мен жете зерттелмеуіне сүйену біздің елімізбен қатар шетелдегі мазасыздану мәселесіне арналған жұмыстар үшін тән тәрізді. Оларда бұл термин негізінде әртүрлі құбылыстар түсіндіретіндігін және мазасыздану зерттеудегі бірқатар қарама-қайшылықтар тек бағыттар арасында ғана емес сонымен қатар 6ip бағыт ішіндегі авторлар арасында, ұғымға өз пікipi тұрғысынан ғана қарау бар екендігі керсетілген. Екінші жағынан зерттеушілер арасында негізгі жағдайлар бойынша пікіp бірлігі бар. Мұндай бірлік мазасызданудың кейбір жалпы пішiнiн керсетуге (оны күй-қасиет байланысында қарастыру) және мазасыз тұлға типін бөлуге мүмкіндік туғызады.

Мәні бip мезгілде жоғары және тар деңгейде бағаланатын психологиялûқ құбылыстар көптеп табыла бермейді. Мазасыздану сол құбылыстардың бipi. Бip жағынан бұл қaзipri заман ¼ðêåíäåóiíi басты мәселесі (Эриксон Э., 1996), "XXI ғасыр - Үрей ғасыры" біздің уакытымыздың маңызды сипаты ретінде. Оған қaзipri заманды өмірлік сезіну негізгі мәні беріледі. (Готвальд Ф.Т., Ховланд В., 1992) Екінші жағынан эксперимент немесе уақиғаның арнайы шартынан туған психикалық күй.

Мазасыздану — санасыз дау-жанжал деңгейінде басталатын реакция.

Мазасызданудың қорқыныштан айырмашылығы оның белгілі бip объектісі болмайды. Мазасыздануға негізсіз қорқыныш, үрей тән. Мазасыздану әркдшан интрîпсихикалық яғни оның себептері iшкі болып табылады. Мазасыздану тіптен негативті сипатта болмайды. Әр адамда оптимальды немесе калыпты деңгейде мазасыздану бар. Бұл тұлға белсенділігінің шарты ретіндегі пайдалы мазасыздану. Мазасыздану бұл ең алдымен кауіптен сактандыру әсері, бұл бағыт бағдарлаушы процесс. Осы жағынан бұл процесс кұнды болып табылады.

Мазасыздану сигнал ретінде біздң әрекеттерімізді, өзімізді белгілі бipжағдайға бейімдейді. Мазасыздану бұл тек қауіптен алдын-ала сактандыратынсигнал ғана емес, сонымен қатар белгілі бip денгейде дау-жанжалданқорғайды. Ceбeбi психикалық қорғаныс механизмдерін жумысқа қосады.

Бұл мәселеге тек психология және психиатрия ғылымдарында ғана емессонымен бipre биохимия, физиолîгия, философия, социология ғылымдарында дакөп зерттеулер арналған жариялаулардың саны жыл санап көбейіп келеді.Бірақ олардың көпшілігі батыстық ғылымдарға тән екенінескерген жөн.Ресейлік әдебиеттерде мазасыздану мәселесіне арналған зерттеулер аз.Олар фрагменттік сипатта. Бұл көбіне әлеуметтік себептерге байланысты.Сонымен қатар ресей психологиясында бұл мәселенің жете зерттелмеуініңceбeбi батыстың психиология және психиатрия ғылымдарында психоанализ,экзистенциалды бағыттардың өpic алып дамуы әсер етуде. Соңғы онжылдықта ресей психологтарының мазасыздану мәселесін зерттеуге дегенқызығушылықтары қоғам өміріндегі өзгерістерге байланысты күрт арта түсті.

Сонымен қатар, қaзipri заманда Ресей елінде мазасыздану нақты колданбалымәселелер шегінде зерттелетінін ескерген жөн. (емтихан, жарыс алдындағымазасыздану, психиатриядағы мазасыздану, спортшылардың, ұшқыштардыңмазасыздануы). Мазасыздану мәселелерін зерттеудегі мұндай жағдайдың ceбeбiРесейдің психологиялық ғылымдарының даму логикасымен байланысты. Ондаэмоция және эмоциялық күйлерді зерттеу психофизиологиялық деңгейдежүргізіледі.

Мазасыздану жалпы мағынасында қayiптi сезінумен байланысты жағымсызэмоция. Мазасыздану құбылысына тән қayiптi алдын-ала сезіну ерекшелігі,оньң басқа эмоциялық құбылыстар арасындағы маңыздылығын көpceтeдi. Мұныгештальтерапияның негізін калаушы Ф. Перлз бейнелеп көpceттi. "Мазасызданудьң формуласы өте қарапайым. Мазасыздық қaзipгi мен бұрынғыарасындағы шығын" [Перлз Ф.С., 1994 стр.145].

Мазасыздануды эмоциялық күй (жағдайлық мазасыздану) ретінде жәнеүнемі мазасыздық күйге бейімділіктен көрінетін жеке психикалык ерекшелік,тұрақты қасиет ретінде беліп қарастырады. Психикалық деңгейдемазасыздану күштену, уайым басу, тынымсыздану невроздык, жалғыздык, шeшiмқабылдай алмаушылық байқалады. Физиологиялық деңгейде мазасыздану ерекшереакциялық жағдай. Мазасыздану кезінде жүрек қағысы, тыныс алу жиілеп, қанқысымы көтеріледі, жалпы қозу күшейеді. Кез-келген сферадағы (тестіктұлға аралык, экологиялық) тұрақты мазасыздануды — генеранизацияланғанмазасыздану деп атау қалыптасқан. Ол адам өміріндегі маңыздылығыныңөзгеруіне байланысты еркін түрде объект iciн өзгертеді. Мазасыздануқayiптi жағдайда сигнал ретінде, мүмкін болатын қиындықтар мен мақсатқажетудегі кедергіліктерді жеңу үшін бар күшті жұмылдырып, жақсы нәтижегежетуге мүмкіндік береді. Сондықтан мазасызданудың қалыпты (оптимальды)деңгейі ақиқат жағдайына нәтижелі бейімделу үшін қажет болып табылады, алмазасызданудың жоғарғы деңгейі кepiciншe дезадаптивтік реакция ретіндеқарастырылады.

Мазасыздану мәселесін зерттеуде, қалыпты бейімделуге кедергікелтіретін кұбылыс ретінде мазасызданудың тіптен жоқ болуы және ic-әрекеттің өнімділігімен қалыпты дамуына кедергі келтіретін тұрақтымазасыздану қарастырылады.Мазасызданудың тұлға дамуына әcepi әлі де нақты анықталмаған,дегенмен мұны ең алғаш айтқан С. Кьеркегор болды. Оның пікіріншемазасыздану адамзат өмірінің тарихын анықтаушы негізгі фактор. Кейінен бұлкөзқарас экзистенциалистердің философиялық жұмыстарында, психоаналитикалықзерттеулерде дами бастады.

Мазасызданудың тұлға дамуына әcepi жөнінде қaзipri замандық пікірлернегізінен клиникалық зерттеулердің мәліметтеріне сүйенеді. Сонымен қатар,осылайша эмпирикалық зерттеулерде орныққан мазасыздану және тұлғаныңерекшеліктері, мысалы: мазасыздану және талаптану деңгейі [Рейковский Я.,1979], мазасыздану және акцентуация типтері [Захаров Л.Н., 1994]арасындағы байланыстар талданады.

Мазасыздық және стресс.

Бұл мәселені зерттеуде тұрақты мазасызданудың себептері туралысұрақтар басым болып табылады. Бұл сұраққа жауап мазасыздану қай аспектідеқарастырылуына байланысты болып табылады.

Мазасыздануды темперамент қасиеті ретінде (В.С. Мерлин терминологиясыбойынша психодинамикалық мазасыздану) ұғынған жағдайда — жүйке жүйесіпроцестерінің касиеттерінің алғы шарттары негізін фактор ретінде көріністабады. (Данилова Н.Н., 1992; Мерлин B.C., 1986; Рейковский Я., 1979;Стреляу., 1982; және тағы басқалар). В.С.Мерлин мектебіндепсиходинамикалық мазасыздану мен әлеуметтік қарым-қатынастағы мазасызданудысалыстыратын зерттеулер қатарында бұл сұрақ мазасыздық күйді тудыратынсебепті және себепсіз факторлардың екі типін қарастыру арқылы шешіледі. (Мусина И.А., 1993; Рейковский Я., 1979;)

Белгіленген фактор типтері көpiнic тапқан жағдайдың немесе уақиғаныңбірнеше рет қайталануы мазасызданудың тұрақты қасиеті ретінде орнығуынаәкеледі. (Ч.Д. Спилбергер жіктемесі бойынша мазасыздану қасиеті ретінде).

Басқаша бағыттың негізін қалаған Р.Б.Кеттел және оның серіктестеріболды, олар бұл мәселені математикалық модельді қолдану арқылы шешугетырысты. Бұл зерттеулердің басты нәтижесі мазасызданудың жеке феноменініңажыратылуы болды. Сонымен қатар мазасыздану күйіне тән физиологиялық жәнебиохимиялық көрсеткіштері бөлініп керсетіледі.

Мазасызданудың себептерін түсінудегі басты мәселелерінің бipi — оныңқайнар көзi болып табылатын себебін локализациялау яғни таратпаушылық.Қазipгi уақытта тұрақты мазасызданудың себебінің 2 типі айтылып жүр:бipiншici, үрейлік күйді жиі бастан кешіру нәтижесінде пайда болған ұзақмерзімді сыртқы стрестік жағдай (Ю.Л.Ханин, Ч.Д. Спилберг тағы басқа) алекіншісі iшкi психологиялық жағдай. Осындай әртурлі себептердің әсеріненмазасызданудың да әр түрлі типтері бола ма? деген сұрактың қазiргi уақытқадейін нақты шешімі жоқ.

Кейбір авторлар мысалы А. Фрейд себептерге байланысты мазасызданудыңәртүрлі типтерін айта отырса да феноменалды деңгейде бұл типтерді бөлудіңмүмкін еместігін ескертті.

И.А. Мусина (1993), С.Я. Рубинштейнің "сыртқының ішкі арқылы әрекетітуралы танымал ой желісіне сүйене отырып, мазасызданудың пайда болусебептері әртүрлі болатындығына байланысты мазасыздну типтері де әртүрлідеген пікірді қолдай отырып "ішкі" және "сыртқы" тұлғалық мазасызданудеген терминдерді енгізуді ұсынды.

Дегенмен мұндай сұракқа мазмұнды жауап үшін жалпы сілтемежеткіліксіз.А.Ш. Прихожанның көзқарасы бойынша стресстің сыртқы пайда болу ceбeбiмен оньң объективті бағасын біріктіретін бағыт басқаларына қарағандаөнімдірек болып табылады. Көптеген зерттеулерде мазасыздану кез-келген дау-жанжалдың психологиялык эквиваленті ретінде қарастырылады. (мысалы:Александровский Ю.А., 1993). Сонымен дау-жанжал негізінен индивидтіңбелгілі бip жағдайы қауіпті деп бағалауы - және онымен күресу үшін қажетәдістердің болмауы арасындағы қарама-қайшылық ретінде ұғынылады. Бұлтүсінік психологиялык стресс теориялары және қауіпті когнитивті бағалаумен олардың пайда болуын байланыстыратын компонент ретіндегі үрейдіңпсихологиялық стресс теориялары қатарында жүреді. Мұндай бағалау процесібірнеше кезеңдерден тұрады деп болжанған.

1. Жағдайды қауіпті деп бағалау

2. Қауіппен күресу тәсілдерін іздестіру

3. Жағдайды когнитивті кайта бағалау және оған деген қатынастыөзгерту.

Жағдайды сыртқы қayіп ретінде бағалау мен онымен күресу тәсілдерінтабу мүмкін емес деген пікір бipiккeн жағдайда мазасыздану пайда болады, алоның профилактикасы мен коррекциясы "жағдайды қайта бағалауға" үйренуретінде ұғынылады. (Лазарус Р Дж. Аверилл, 1972; және тағы басқа).

Стрестік жағдайдың ұзақ мерзімді әсер етуі невротикалық күйдің, сан-қатар мазасызданудың ceбeбi болып табылады. Ғылыми әдебиеттердемазасызданудың тағы бip сыртқы ceбeбi ретінде посттравмалық стресскерсетілген. Жалпы мазасыздану "ересектерде" посттравмалық синдромның бастыкомпоненті болып табылады.

"Өмірдегі стрестік уақиғалар" мен "балалар жарақатының" әсерін жүйелізерттеу eкінші д.ж.с кезінен басталды. Көптеген зерттеулер апат, табиғиапат, хирургиялық операция, ата-аналардың ажырасуы сияқты травмалықфакторлар нәтижесінде болған мазасыздануды зерттеуге арналған қазipгiуақытта белсенді даму үстіндегі ерекше топты құрайтын - қатал қарым-қатынастың құрбаны болған балаларды зерттеу болып табылады. Күш көрсетусоның ішінде жыныстық күш көрсету [Детство идеальное и настоящее, 1994;Fridrich W.N., etal., 1986].

Мазасызданумен күресуде ең маңыздысы баланың анадан немесе ананыалмастырушы адамнан айрылу стресін ескерген жөн. (Д.В. Винннико 1т 1965;1995)

Қатынас факторлары ең алдымен бала және ата-ана арасындағы қарым-қатынастың дамуының детерминаты ретінде дамуды жан-жақты зерттеуде бастымәселе ретінде ерекшеленеді.

Тұлға аралық қарым-қатынастағы мазасыздану.

Мазасыздануды ең алғаш тұлға аралық феномен ретінде енгізген танымалыпсихолог, психиатр "психиатрианың интерперсоналды" теориясыньң негізінқалаушы Г.С.Салливан. Г.С.Салливан мазасызданудың пайда болуын былайшатүсіндірді.

"Қажеттіліктің қанағаттандырылмауынан тұлға аралық сенім менбиологиялық тепе-теңдік бұзылып күштенуі пайда болады, нәтижесіндемазасыздану көрініс табады".

Г.С.Салливан мазасыздану ұғымын өзінің теориясы үшінфундаментальды, яғни негіз қалаушы деп есептеді. Мазасызданудың пайдаболуы мен бұл процесті сенімсіздіктің пайда болуыменсалыстыра отырып, қажеттіліктің қанағаттандырылмауынан пайдаболған баланың күштенуі анада индукияланып, ана оны сенімсіздіктүрінде бастан кешіреді деп ескерді. Керісінше тұлға аралық сенімсіздіктісезіну ананың күштенуі, мазасызданудың баланың мазасыздануынаиндукияланатынына байланысты.

Соңғы жағдайды Г.С. Салливан мазасызданудың 1 теориясы ретінде, алкүштердің өзара берілуі процесін - эмпатия ретінде белгіледі. (SullivanN.S. The Collected Work V. 1т. 1) Қорқыныш пен мазасыздану арасындағыайырмашылықтарды келтіре отырып Г.С. Салливан мынаны ескерді],Мазасыздық пен қорқыныш бірдей сезілгенмен олар адам өмірінде баламапроцестер: "Мазасыздану маңызды ересек адаммен эмпатиялық байланыстан пайдаболады, ал қорқыныш жалпы кажеттіліктің қанағаттандырылуы ерекше күшіиемденгенше кейінге қалдырылуы кезінде көрініс табады".

Анадан енген алғашқы мазасыздану қажеттіліктердің шиеленісуініңбасқа түрлерінен ерекшеленеді. Қажеттілікктердің шиеленісуінің себебі ішкіжәне алғашынан баланың белгілі бip әрекетімен сипатталады. Мазасызданудыңceбeбi сыртқы болғандықтан бала онымен күресе алмайды. Мазасыздану ешқандаймүшемен байланысты емес, онда спецификалық нақтылық жоқ. Баладағықауіпсіздік қажеттілігінің eсeсi ананың мазасыздануында. Бала өздігіненмазасыздықты жоя алмайды. Ол тек ананьң әрекеті арқылы жойылады. Тұлғааралық қауіпсіздік кажеттілігін қанағаттандыру толығымен басқа адамғабайланысты. Бұдан Г.С. Салливанның мазасыздану концепциясы үшін 2 маңыздысалдар шығады. Біріншіден мазасыздану тұлға аралық қарым-қатынастан пайдаболады. Екіншіден мазасызданумен күресу немесе жою кажеттілігі мәнібойынша тұлға аралық сенім мен қауіпсіздік қажеттілігіне тең. Бұдан шығатынқорытынды: адам басқалардың ортасында өмip сүргендіктен олармен қатынастаболғандықтан әрқашан мазасызданады. Ол психикалық энергияның негізгіқайнар көзі "Мазасыздану ерте тәжірибеде басталып, адамның бүкіл өмip бойымаңызды эмоциялық күш ретінде жүреді. Мазасыздану басқа адамдарғабайланысты. Егер біз адамдармен қарым-қатынасымызды бұзған жағдайда олсенімсіздікті тудырады. [Шығармалар жинағы, к2, б. 228].

Сонымен қатар Г.С. Салливан егер балада алғашқы кезден бастап тұлғааралық сенімділік орнаса онда мазасыздану дамымайды және балалар бip-бipiмeн мазасыздану деңгейі бойынша ерекшеленеді. Оның пікipiншeәлеуметтік жағдайдан тыс тұлғаны зерттеудің мәні жоқ адамдар мазасыздануданқұтылуы үшін қорғаныс және мінез-құлықты басқару механизмдерін қолданады.Қорғанудың осы шаралары "Мен-жүйе", "Мен жақсымын", "Мен жаманмын" дегендіқалыптастырады. "Мен-жүйе" мазасызданудың пайда болуына әсерін тигізедімысалы жасөспірімдік шакта "Мен-жүйе" тез дамып келе жатқан кезде жекеөзіндік құндылық сезім пайда болады, көпшілік жасөспірімдердің мазасыздануыарта түседі. Бұл жаңа мотивизация және өзіндік жыныстық белсенділігінсезінуімен байланысты.

Қажеттіліктің қанағаттандырылмауының тұлға аралық сенімсіздіктегібасты рөлі К. Хорнидің жұмыстарында көрсетілген. Баланының негізгікажеттіліктерінің қанағаттандырылу мүмкіндігі қоршаған адамдарғатәуелді. Баланың белгілі бip тұлға аралық қажеттіліктері бар:қамқорлыққа, махаббат, басқалардың мақұлдауына деген кажеттілік. Егер бұлкажеттіліктер ерте балалық тәжірибеде қарастырылса, егер балақоршағандардан махаббат, қолдауды сезінсе онда балада өзiнe дегенсенім, қауіпсіздікті сезінеді. Бipaқ көбіне баланың ең жақын адамыныңөзі бала үшін ондай атмосфера жасай алмайды. Нәтижесінде балада "бізді"сезіну емес сенімсіздік, күйзеліс ceзiмi дамиды. Мұны түсіндіру үщін ХорниК "базистік мазасыздану" ұгымын қолданады. Бала қоршаған ортада әлсіздік,қорғансыздық, бөлектенгендігін сезінеді, қоршаған ортаны өштес ретіндеқабылдайды. Мазасыз бала қоршаған ортаға қиындықпен бейімделеді, ал бұлоның қалыпты даму мүмкіндігін шектейді. Мазасыз тұлға оқшаулану жәнеқорғансыздық сезімімен күресудің стратегияларын дамыта бастайды. Тұлғасезіміндегі кемшіліктерді компенсациялау үшін шынайы емес, идеалдыөзінің бейнесін қалыптастырады."Идеалды-менді" жүзеге асыруға тырысу эгоцентриялық құрылымды құраотырып, ішкі дау-жанжалды, невротикалық кажеттіліктерді күшейтіп соныңнәтижесінде мазасыздану деңгейін күшейтеді.

Г.С. Салливанның алғашқы мазасыздануы мен К. Хорнидің "базистікмазасыздану" түсініктері ерте балалық шақтан көрініс табатын, тұлғаныңкелешек дамуына әсер ете отырып, сақталатын сезім прототипі ол қоршағанортадағы адамдардың қарым-қатынасынан қайта көpiнic табады.

Авторлар мазасыздануды жеңудің бip жолы - психотерапияға көңілбөлген. Бұл жағдайда басты рөл психотерапевт пен пациенттің қарым-қатынаспроцесіне беріледі. Бірақ бұл авторларда психотерапия үшін кұнды болыптабылатын қарым-қатынас элементтері әртүрлі. Г.С. Салливан қарым-қатынасмазмұны мен онда жасырылған санасыз материалды талдауға емес, қарым-қатынастың өзіне: сөйлеудің дыбыстық құрылымына ерекше мән бередіпациенттің сейлеген сездерінің осы сияқты ерекшеліктері психиатр үшіннегізгі диагностикалық материал ғана емес, пациент пен психиатерапевтарасындғы эмоциялық байланыстьың негізі. Психотерапияның сәтті жүзегеасуының кепілі осындай қарым-қатынас пен терапевттің басты рөлі.

К. Хорни, керісінше қарым-қатынас мазмұнын қолдайды. Яғнипсихотерапевтің басшылығымен пациенттің мазасыздануы және невротикалықконфликттердің себебін ұғыну. Психотерапиялық жұмыстың мұндай бағыты оныңпікірінше пациенттің шынайû-менін" сол күйінше қабылдауға мүмкіндік береді.

А. Адлердің iзіншe К. Хорни да психотерапияның негізгі жолы мен бастымақсаты өзін-өзі тану арқылы "реориентация" деп білді.

К. Хорни мен Г.С. Салливанның тұлға психологиясы мен мазасызданудыпсихикалық зерттеуге қосқан үлестері орасан зор. Ал олардың мазасыздануғабайланысты ұсынған концепцияларына келетін болсақ, бұл концепциялардамазасызданудың пайда болу және мазасыз тұлға типінің қалыптасупроцестері дәл баяндалған.

Мұндағы ең маңыздысы алдымен балалар үшін тұлға аралық қауіпсіздік,сенім қажеттiлігінің қанағаттандырылмауы - мазасызданудың нeгiзгi ceбeбiретінде көpiнyi.

Мұндай көзқарасты жалпы формасында Э. Флоремда ұстанды. Оныңайтуынша мазасызданудың нeгiзгi ceбeбi адамның жеке тұлға ретіндегіжатырқаушылық сезімін және осыған байланысты табиғат пен қоғам күштеріалдында өзін әлсіз сезінуі Э. Фромм мұны жеңудің негізгі жолы адамдарарасындағы махаббаттың түрлі формалары деп білді. Өзінің "Искусстволюбить" атты еңбегінің бipіншi бөлімін "Махаббат-адам өмipiндегімәселелердің шeшiмi" деп текке атамаған.

Қазіргі кезде áiçäi және шетелдің көптеген зерттеушілерімазасызданудың пайда болуы мен орнығуындағы қарым-қатынас тәжірибесініңмаңыздылығын қолдайды. Мазасыздану балаға мазасыз анадан беріледі немесемазасыздану бала ата-анасының оған деген махаббатына, қолдауына сенімсіздіктанытқан жағдайда пайда болады деген пікірді ұстанады. (Захаров А.И.,1982, 1995; Семья в психологической консультации, 1989; Раттер М., 1987).

Ресейдің танымаë психиатры және психиатерапевті А.И. Захаров "Әйелдіңжүктілік кезінде мазасыздануы нәрестенің мазасыздануының алғашқы тәжірибесіболып табылады. Жүктіліктің екінші кезеңінде нәрестенің кан тамырларжүйесі қарқынды дамиды және нәресте плацента арқылы ананың мазасыздануыныңбелгілі бip бөлігін сезінеді. Ананың мазасыздануы нәрестенің сәйкесреакциясын туғызады". (1995: бет 21)

Сонымен қатар мазасыздықтың анадан балаға берілу жөніндегі түciнiктiңқaзipгi уақытта кең таралуына қарамастан бұл түсініктіңтеориялық концепциялар мен клиникалық бақылауларға сүйенетіндіктенжеткілікті түрде дәлелді бола алмайтындығын ескерген жөн.

Көпшілік зерттеулердің көрсетуінше баланың жақын адамдарыменқалыптасқан эмоциялық қарым-қатынасының сипаты баланың мектеп өмірінеенуінде және болашақ өмірінде үлкен әсерін тигізеді жағдайлық мазасызданудызерттеудің нәтижесінде алынған қарым-қатынас ерекшелігінің әсер етумәселесіне арналған мәліметтер көп. Жұмыстарды талдау негізінде балалықшақтың әртүрлі кезендерінде мазасыздануды тудыратын жағдайлар типібөлінген. Оларға мына жағдайлар жатады: ата-анадан айрылу, қалыпты жағдайыкүрт өзгеруі, алғаш рет бала бақашаға немесе мектеп табалдырығын аттау,басқа сыныпқа немесе топқа ауысу тағы басқа Ф. Перлздің айтуынша кез-келген мазасыздық - көпшілік алдындағы қорқыныш. Осы бөлімдіқорытындылай отырып, қaзipгi уақытта ең алдымен жанұядағы жағымсызқарым-қатынастың мазасызданудың пайда болуындағы рөлін бұл мәселеменайналысушы психологтар мен психотерапевттер қолдайтындығын айтуға болады.

Мазасыздануды алғашында жағымсыз жағдайларға реакция ретінде туып, кейіннентұрақты мазасыздануға айналатын құбылыс ретінде зерттеу iшкi тұлғалықфакторларды қарастыруды талап етеді.

2. Жеткіншектік кезеңнің дамуына психологиялық сипаттама

Жеткіншектік және ерте бозбалалық кезең бүгінгі таңда әлеуметтік жәнепсихологиялық қарым-қатынастағы өте қиын да, күрделі шақ деп есептелді.Жан күйінің тепе-теңдігі, психологиялық комфорт, тағы әлеуметтікбейімделген және психикалық функциялары (ойлау, ес, зейін, қабылдау,эмоция) бұзылмаған адамдар психикалық дені сау адамдар деп есептеледі.Әртүрлі факторлар әсерінен мұндай теңдік бұзылуы мүмкін. Әрі осы пайдаболған дискомфорттың ұзақтығы, дәрежесі психогенді факторлардың күшінежәне адамның өзінің жеке ерекшеліктеріне тәуелді болады. Психикалық күйдіөзгелерден ерекше ететін күшті факторлардың негізгісі – әлеуметтікфакторлар.

Түрлі әлеуметтік және жас ерекшелік жағынан клиника –эпидимиологиялық зерттеу жүргізгенде, қоғамдық қатынастардың адампсихикасы әсерін болжауға болатындығын анықталды.

Соңғы он жылда түрлі өзгеріс-жаңалықтарға орай, ресейлік психологжәне психиатрдың мазасыздану сияқты құбылысты зерттеуге үлкен мән беруде.

Болашақтың белгісіздігі және кейбір тұрақсыздық жағдайлар көптегенжұртшылық бойында эмоционалды күйзеліс жағдайын тудырады. 15-25 жастағытұлғалар қоғамдық еңбек және өндірістік күш-қуаты болғандықтан, өздерінеорасан назар аудартады.

Болашақ қауіп-қатерді сезінуге байланысты адамның эмоционалдыдискомфортты бастан кешу жағдайларының жиі байқалуларының бірі мазасызданудеп аталады.

Невроздар генезіндегі мазасызданудың рөлі баршаға мәлім, бірақсимптомдары түрлі себептер мен жағдайларға байланысты.Ерте жасөспрімдік шақ (16 жас) мектептегі кезеңге сәйкес келеді,сондықтан да жоғарғы сыныптағылардың проблемалары көп жағдайдақұрбыларының ортасында өзін-өзі бекітуге және қоршаған ортадағы орнына,әрі болашақтағы ересек өмір бағытын таңдауға байланысты пайда болып жатады.

Мазасыздану жеке адамның қасиеті, сондықтан да оның құрамдасбөліктері бар, олар: мазалану, күйзеліс, қорқыныш сезімі, қабылданатын ақпарат маңыздылығын асыра арттыру, қауіп-қатерді күту.

Мазасыздану күйі кезінде күшті психоэмоционалды күйзеліс байқалады,сондықтан да жоғары дәрежедегі мазасызданудың оқушыларда болуы қатерфакторы болып есептеледі.

Аса жоғары күйзеліс, эмоционалды дискомфорт зейіннің бұзылуына, жұмысқа қабліеттіліктің төмендеуіне, шаршаудың артуына, оқушылардың ұйқысының бұзылуына себепші болады. Мұный барлығы олардың оқу іс-әрекетінде көрініс табады.

Жоғарғы сынып оқушысының іс-әрекет нәтижелілігінің төмендеуі өз кезегінде оның эмоционалды күйзелісі мен мазсыздануын күшейтеді, осылайша тұйық шеңбер пайда болады.

Мазасызданудың жоғарғы деңгейі невротикалық сипаттағы түрліше функционалды бұзылуларға әкеп соғуы мүмкін. Нақ осы кезеңде жоғарғы сыныптағылардың невротикалық бұзылуларынескертуге бағытталған алғашқы сауықтыру шараларын қолдану өте маңызды.Жасөспірімдік шақтың өзін кіші жасөсіпірмдік шақ (10-13 жас),немесе бесінші-алтыншы сыныптар, және жоғары жасөспірімдік шақ (13-15жас), немесе жетінші-сегізінші сыныптар деп бөлу қабылданған. Әрі осыменқатар ерте бозбалалық шақты да бөледі, яғни 9-10 сыныптағылар (15-17 жас).

Жасөспірімдердің жиі бастан кешіретін психологиялық күйлері мыналар:

1. Мінез-құлқының бірден, кенеттен нашарлап өзгеруі. Бұлнегативизмде (яғни біреудің еркіне қарсы тұру), бірбеткейлікте,бұзықтықта, ересектер мен мұғалімдерге өзін қарсы қоюдан көрінеді.

2. Ұмтылыстарының қарама-қайшылығының айқын білінуі.