Сөйлесім әрекеті және оның түрлері

Сөйлесім әректі - речевая деятельность әр түрлі ғылымөкілдерін қызықтырған күрделі мәселе. Көптеген ғалымдар зерттеу объектісінеқарай оның ерекшеліктерін әр қырынан қарастырған. Мәселен, лингвистғалымдар сөйлесім әрекеті мен тілдің ара қатынасын, ортақ заңдылықтарын,тілдік қатынастың лингвистикалық негізін қарастырады. Психолог-ғалымдарсөйлесім әрекетінің ойлау, пайымдау, қабылдау, сезіну, түйсік, зейін т.б.процестермен байланысын, олардың сөйлеу кезінде сана арқылы өтуерекшеліктерін зерттейді. Физиологтар тілдік қатынасқа байланысты сөйлесімәрекетінің жүзеге асуына ықпал ететін дыбыстау мүшелерінің жұмыс істеумеханизмдерін, қызметін тексереді. Психолингвист сөйлесім әрекеті іске асуүшін жұмсалатын тілдік – қатысымдық тұлғалардың санамен байланысын, сөйлеукезіндегі ойға қатысты түрлі процестерді қарастырады.

Әдіскер болса, ол осы салалардың барлық заңдылықтарын ескере отырып,сөйлеуге үйретудің тиімді үлгілерін табуды және ұйымдастыруды, жалпы сөйлеуәрекетін жүзеге асыруды көздейді. Бұл саладағы ғалымдар кімді оқытатынын;олардың неге үйрету керектігін; не үшін, не мақсатпен және қалайоқытатынын; оларды неге және қалай оқыту қажеттігін қарастырады. Тілші-әдіскерлердің ең бірінші мақсаты - сапалы оқытудың жолдарын табу, яғниқалай оқытсақ, ісіміз жақсы нәтиже береді деген сауалға жауап іздеу. Соныпрактикалық жағынан дәлелдеп, теориялық тұрғыдан жүйелеп көрсету.

Сөйлесім әрекетін көптеген авторлар белгілі бір хабарды, ойды,информацияны баяндау, яғни екінші біреуге жеткізу деп түсіндіреді. Немесетілдік қарым-қатынас дегеніміз адамдардың бір-бірімен тіл арқылы белгілібір ақпаратпен пікір алмасуы деген пікір айтады. Рас, адамзат тілінің еңбасты қызметінің өзі – ойды, хабарды жеткізу.

Сөйлеу кезінде адам қалай болса солай тіліне келгенін айта салмайды,ол ең алдымен ойлауды басынан өткереді, сырттағы объективтік шындық санаға,ойға әсер етіп, пайымдау туғызады. Сол адам миының ойлау процесі арқасынданені айту керек, не туралы сөйлеу қажетігі жөнінде нақтылы сөз жасалады.

Бұл – тек адамның ойлау жүйесіне ғана тән күрделі процесс.

Адам не туралы сөйлейтінін, тіл арқылы нені жеткізетіндігінбілгенмен, яғни сөйлесім әрекеті, адамның сөйлеу тілі өзіне тәуелді емес,ол табиғат берген, жаратылыстан туған күрделі процесс. Адам сөйлеудіжетілдіріп, дамытады, оның заңдылықтарын қарастырады, бірақ сөйлеу тілінөзі жасай алмайды. Осыдан сөйлеудің, тілдің қоғамдық-әлеуметтік сипатыаңғарылады. Хабардың қай түрі болса да шындыққа құралу керек, сонда ғанатілдік қатысым өз бетінше дамиды және сөйлеу информацияны қабылдау, оғанжауап қайтару, қайта жауап алу қатысымдық құбылыстың қоғамдық мәнін ашады,адамдар арасындағы әлеуметтік көпір бола алады. Демек, адамдар бірініңайтқан сөзін екіншісі жай білу үшін ғана емес, олар бір-бірімен өзаратүсінісу үшін, өзара қарым-қатынаста болу үшін қарым-қатынастық бірліккеұмтылады. Осыдан келіп тілдік қатынастың қоғамдық - әлеуметтік мазмұны,мәні шығады.

Лингвистикалық, әдістемелік әдебиеттердің көпшілігінде сөйлесімәрекетін төрт түрге бөліп қарастыру тұрақты орын алған.

Олар:

1. Сөйлеу говорение

3. Жазу писмо

4. Түсіну аудирование.

Біз жан-жақты тәжірибелерге сүйене келіп, сөйлесім әрекетін бес түргебөліп қарастырамыз. Олар: оқылым, жазылым, тыңдалам, айтылым, тілдесім.

Бұлардың барлығы-әдістемелік ізденіс жолындағы жаңаша терминдер. Қазақтілінде бұл мәселе бұрын – соңды арнайы сөз болмағандықтан, сөйлесімәрекетінің түрлері де бір жүйемен аталып, өзіндік терминдер әліқалыптаспаған. Шетел және орыс тілдерінде қолданылған жоғарыда атап өтілгентерминдер: говорение - сөйлеу, аудирование - аудиолық, чтение -оқу, писмо- жазу деген сияқты әр түрлі сөздермен айтылып жүр.

Бұл ғылыми ұғымдарды қазақша бірыңғай оқылым, жазылым, тыңдалым,айтылым, тілдесім деп атауды жөн деп санаймыз. Өйткені олар, біріншіден,тілдік қарым-қатынастың басты ерекшеліктеріне сәйкес келеді; екіншіден,олар қазақ тілінің сөздік қорына тән, қолданыста өзіндік орындары бар түбірсөздер. Үшіншіден, олар зерттеу мәселемізге сай тоериялық және әдістемелікғылыми ұғымдарды білдіреді; төртіншіден, әрқайсысы әр түрлі емес, қазақтілінің сөзжасам жүйесіне сәйкес бір ізбен жасала келіп біртұтас қатысымдыққызмет атқарады. Соның ішінде тілдесімге келетін болсақ.