Дипломдық ЖҰмыстар айтыстағы юмор мен сатира дипломдық жұмыс Мазмұны Кіріспе Негізгі бөлім

Ал, айтыс жанрын қазақ ғылымында арнайы зерттеу А.Байтұрсынов,  Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, Е. Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, Ә.Қоңыратбаев, М.Қаратаев, З.Ахметов, Т.Нұртазин, М.Базарбаев, М.Байділдаев еңбектерінен бастау алып, қазіргі кезеңде Р.Бердібай, Т.Кәкішев, Р.Нұрғали, С.Қасқабасов, М.Жолдасбеков, С.Садырбаев, Ы.Дүйсенбаев, Қ.Сыдиқов, Қ.Өмірәлиев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жармұхамедов, Қ.Жүсіпов, Е.Тұрсынов, С.Негимов, Ж.Тілепов т.б. ғалымдар еңбектерінен жалғасын табуда.

М. Әуезов ақындықтың суырыпсалмалық өнердің көне көздері батырлар жыры мен сонау ертедегі тұрмыс-салт жырларынан бастау алатынын айта келіп «мезгілінде жазылып қалмағандықтан, қазір біз XVI-XVII-XVIII ғасырлардағы ақындар айтысын білмейміз, деректер жоқ. Бірақ сол ғасырларда да айтыстың мол болуы даусыз», — дейді [2]. Бүгінде аты белгілі Жанақ, Сүйінбай, Шөже, Түбек, Майкөт, Құлмамбет, Бақтыбай, Жамбыл сияқты ақындарының 12-13 жасынан бастап өмір бойы серік еткен негізгі жанры көбінесе айтыс болуы осыны аңғартады. Атақты ақындардың ірі айтыстарынан басқа әртүрлі ойын-сауық, ас пен тойда, айт пен мерекеде өткен үлкенді-кішілі әзіл-күлкілі айтыстарда сан жоқ. Сондықтан атағы беймәлім ақындар мен айтыскерлер туғызып кеткен, бірақ хатқа түспей қалған айтыс өлеңдерінің саны, көлемі қаншалық мол болғанын, ұшан-теңіз мұра жасағанын болжау қиын емес.

Қазақ әдебиетінде айтыс өнері, айтыс жанры туралы тың мәселе көтеріп,жинақтап пікір айтқан – жазушы С. Мұқанов. Ол ақындар айтысын бес жүйеге бөледі де, айтыстың XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихындағы орнына, маңызына айрықша тоқталады [3]. Ал біз нысанаға алып отырған сатира мен юмор тікелей айтысқа қатысты болмаса да басқа жанрлық негізде зерттелді. Бұндай зерттеулердің қатарында Т.Қожакеев, М.Тілеужанов, А.Мұсаев, Ж.Әбілев еңбектерін атаймыз. Сондай-ақ сатира теориясына қатысты жазылған орыс ғалымдары Я.Эльсберг, Б.В.Томашевский, В.М.Жирмунский,  М.Бахтин, У.А.Гуральниктің, Ю.Боревтің еңбектері бар.

Ал айтыстағы сатира мен юмор мәселесін Б.Имашев өзінің диссертациясында жан-жақты қарастырған болатын [4]

 Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – айтыс жанрындағы сатира мен юмордың орнын, үлес салмағын, қолдану тәсілдерін анықтау. Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:

—         айтыстардағы әзіл-әжуаның идеялық-көркемдік маңызын анықтау;

—         ақындар айтысындағы әзіл-әжуаның қолдану тәсілдерін, өзіндік мәнін саралау;

—         юмор мен сатираның айтыс жанрының ролін арттырудағы өзіндік қызметі жайлы ой қорытып, тұжырымдар жасау;

—         айтыстағы сыни сипат, астарлы ой, шеберлік, әзіл-қалжыңның, мысқыл-әжуаның поэтикалық салмағын зерделеу;

—         айтыс өлеңдеріндегі әлеуметтік мазмұн және өткір мәселе көтерудегі ақындардың сатиралық әдіс-тәсілдерді қолдануы туралы ой қорыту.