ҚР кәсіпорындарында дебиторлық қарызды басқаруды жетілдіру

Ақшалай түсулердi соманың аралығында бар тәуелдiлiктер қолдана, дебиторлық қарыз қалдықтарындағында iске асырудың көлемi, өзгерiспен, сатып алушылардан дебиторлық қарыздың күтiлетiн мәнi және қаржылардың түсуiн соманы есептеу мүмкiн дебиторлық қарыздың айналымын ұзақтықпен есептеу мүмкiн.

Дебиторлық  борыш – сатып алушылар дайын өнімді арттырған уақыттан бастап  банкідегі шотқа оның бағасын төлегенге дейінгі қарыз. Дебиторлық қарызды талдау оның заңдылығын, пайда болған уақытын анықтауды қамтиды.

Мұндай  жағдайда қалыпты және қалыпсыз қарыз  пайда болады. Өтейтін уақыты бола қоймаған қарыз қалыпты деп есептеледі. Төлем құжаты бойынша уақытында  төленбеген қарыз қалыпсыз деп есептеледі.  Дамыған елдерде дебиторлық қарыз кредиторлық  қарыздан  асып тұрса айналымның өскендігін дәлелдейді, қауіпті деп  саналмайды[13].

Кейбір елдерде бұл жағдай кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын әлсірететіндіктен  қауіпті деп есептеледі. Дағдарыс  жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту үшін дебиторлық, кредиторлық  қарыздың ара қатынасын бақылап  отыру қажет. Дебиторлық қарыздың біршама  өсуі кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына  қауіп төндіреді, қаржыландырудың қосымша көздерін жұмылдыруды талап етеді:

уақыты өтіп кеткен қарыздың жағдайын бақылап отыру керек;

тапсырыс берушілердің қарызды өтемеу қаупін азайту үшін тапсырыс берушілердің санын мүмкіндігінше көбейтіп отыру қажет;

кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына дебиторлық қарыз өз бетінше әсер етпейді, оның көлемі, қозғалысы, формасы әсер етеді.

 Бұл екі бөліктің әрқайсысында төлейтін уақыты өткен қарыздың мөлшері белгіленеді[14].

 Уақыты  өткен қарызды талдай отырып, оның қайсысының сенімсіз қарызға жататынын  анықтап, алдағы уақытта талдаудан  шығарып тастау қажет.   Уақыты  өтпеген, бірақ өтелмеген дебиторлық қарыз өтейтін уақыты өтіп кеткен, қарыз төлейтін мекеме жойылғандықтан сенімсіз қарыз деп бөлінеді.    Дебиторлық  қарыздың айналымы төмендегі көрсеткіштердің  көмегімен талданады:

• 
  ағымдағы активтің жалпы көлеміндегі дебиторлық қарыздың үлесі;
  
• 
  сенімсіз (үш айдан көп уақыт өтелмеген) қарыздың үлесі;
  
• 
  қарастырылып отырған мерзімде дебиторлық қарыздың орташа айналым
  

 Нарықтық  экономика кезінде кәсіпорындардың  қаржы-шаруашылық жұмыс істеу процесінде тұрақты түрде қарсы агенттермен, бюджетпен, салық мекемелерімен  есеп айырысуды жүргізу қажеттілігі  туады. Өндірілген тауарларды тиеп жіберу немесе кейбір қызмет көрсету арқылы, кәсіпорындар, әдетте, қолма-қол төлем  ақша алмайды, яғни сатып алушыларды несиелейді. Сондықтан өнімдерді  тиеп жіберген уақыттан, кәсіпорынға  төлем қаражаты түскен уақытқа дейін  кәсіпорын дебиторлық берешек түрінде  әрекетсіздікте болады, оның деңгейі  көптеген факторлармен анықталады: өнімнің  түрімен, нарық сиымдылығымен, өндірілген өніммен нарықтың молықтырылу деңгейі, шарттың жағдайы, кәсіпорынның қолданатын есеп айырысу жүйесі және басқалар[16].

Соңы фактор қаржы менеджеріне ерекше маңызды. Жеткізілген өнімдер үшін есептесудің негізгі түрлері қолма қол ақшаменен және ақшасыз төлем түрінде жүргізіледі. Тұрақты экономикада ақшасыз төлем басым болады, яғни чек, вексельдер арқылы, ақшасыз есептесу және ағымдағы шоттарға аудару арқылы төлеу түрінде жүргізіледі. Тұрақсыз экономика жағдайында алдын ала есеп айырысу түрі басыңқы болады. Қолма қол төлеу арқылы есептесу теңгемен, несиелік карточканың көмегімен орындалады[17].

Тиелген тауарлар қаражаты шарасыз пайда болады, өйткені, қоймадағы дайын өнімдер, шартта көрсетілген уақытта тұтынушыларға тиеліп жіберілуі тиіс: Бірақ тиеліп жіберген тауарлардың құрамында әртүрлі мағыналы қаражаттар болады. Олардың бір бөлігі тиеліп жіберген тауарлардың үлесіне тиісті, бірақ төлем уақыты жетпеген. Бұл жағымдығы тез өтетін құбылыс. Төлем мерзімі өткеннен кейін, кәсіпорынның төлембеген қаражаттары, тиеп жіберген тауарлар түріне айналады. Соңғысы, тұтынушының төлем қаражатының жоқ екендігін көрсетеді. 

Кредиторлық қарызының болжамында жабдықтаушыларға төлемдердiң күтiлетiн сомаларының анықтауы болып табылады. Ол үшiн жабдықтаушыларға өндiрiстiк қорлар және қарыздың үлкеюiн шама болжайды. Айналымның әртүрлi мерзiмдерiнде дебиторлық және кредиторлық қарыздың несие берушыларға дебиторлар және төлемдердiң сомаларынанғы қаржылардың түсулерiнiң күтiлетiн сомаларының варианттары байырқайды.

Дебиторлық қарыздың болжауының жанында қарыздардың айналымын мерзiм егер дебиторлық және кредиторлық қарыздың шамасы қандай көрсетiлсiн бұрынғы қалған боладығана емес, егер : болса қаржылардың түсулерiнiң сатып алушыларынан күтiлетiн сома және несие берушыларға төлемдерiнiң сомасы өзгеру ретiнде көрсету: де керек дебиторлық және кредиторлық қарыздың айналымды мерзiмi:

10шi күнге үлкеедi;

10шi күнге қысқарады.

Демек, алдағы мерзiмге дебиторлық қарызды басқаруды саясат дебиторлық және кредиторлық қарыздың айналымдылықтың мерзiмiнiң төмендетуiне бағыттауы керек.

Есептi көрсеткiштердiң сәйкес келуiне болжамның ықтимал сипаты есепке ала ұмтылу керек емес атап өту керек. Қарызының дебиторлық қарызының айналымдылығының ұзақтығының төмендетуi бойынша болжам тенденция дегенмен анықтайтын басқаруда дебиторлық және кредиторлық қарызбен болуы керек.

Дебиторлық қарызға бақылау оның пайда болуының мерзiмдерi бойынша дебиторлық қарыздың ранг беруi тұрды. Бұдан басқа бiлiмнiң мақсаты бар қайтпайтын борыштарының бақылауы резерв қажеттi қажеттi. Оның ранг беруi тоқсандар бойынша iске аса алады, бiрақ күндер бойынша жиiрек топтауды пайдаланады: 0-шi күндер; 30-60 күндер; 61-90 күндер және 91-120 күндер.

Дебиторлық қарыздың нақты күйiн баға, өйткенi. қайтпайтын борыштардың бар болуын баға - айналым капиталының басқарудың ең маңызды сұрақтарының бiрi. Бұл бағалар дебиторлық қарыздың топтары бойынша бөлек апарады.

Осы көрсеткiштi талдауда маңызды сұрақ болып табылады, логикасына коммерциялық қарыздың серiктестiк берiлетiн шарттарының төленбеген есепке алуымен қалуы керек болған қарызға сатуларды сомаға есептi мерзiмдi аяққа төленбеген дебиторлық қарыздың сомасы сәйкес келедi.

Мысалы, егер серiктестiк 30 күндерден кейiн төлеудi шартпен сатса, онда дебиторлық қарыздың сомасы әдетте алдыңғы айға сату көлемiне теңелуi керек. Егер дебиторлық қарыз баланста 40 немесе 50 күндерге iске асырудың көлемiне теңелсе, бұл немесе серiктестiктiң өз өнiмiнiң iске асыруы үшiн төлеу мерзiмi үлкейткiзе алды клиенттердiң қатары есептердiң төлеуi бар қиындығын алатынын немесе қарыз жағдай бұзатынын бiлдiре алады[18].

Дебиторлық қарыздың күйiн дәл талдау төленбеген күндердiң саны бойынша олар серiктестiк және классификацияның кiтаптары бойынша дебиторлардың барлық есептерiн жас шамасының анықтауы тек қана жолымен iстеле алады: 10 күндер, 20 күндер, 30 күндер, 40 күндер және тағы басқалар - әрбiр мәмiле бойынша несие берудiң шарттары бар бұл мерзiмдерiнiң салыстырулары бұдан әрi жолымен. Сондай талдау бiрақ серiктестiктiң iшкi мәлiметiне рұқсаты талап етедi, сондықтан сыртқы зерттеушi жуықтама көрсеткiшпен болды ендi қанағаттандыра алды iске асырудың дебиторлық қарыз және көлемi 1 күнде және дебиторлық қарыздың орташа мәнi бар бұл шамасының келесi салыстыруымен жылдың iшiнде салыстыратын.

Дебиторлық қарыздың басқарулары процессте сондықтан құрамның талдауы, себептер және (кесте 16, 17) дебиторлық қарыздың бөлiмiнiң бұрынғылығы жүргiзiледi.

Айлар осы кестелер арналған 16 1 айға дейiн қарызын 2017 дебиторлық жылда 9, 3% құрайтыны көруге болатын 25, 2%тен айлар 1мен 3пен аралығындағы, 3пен 6мен аралығындағы - 20, 6%, айлар 6мен 12мен аралығындағы - 4, 7%, жылдан асады - 40, 2%.0

Айлар осы кестелер арналған 17 1 айға дейiн қарызын 2010 дебиторлық жылда 4, 8% құрайтыны көруге болатын 21, 6%тен айлар 1мен 3пен аралығындағы, 3пен 6мен аралығындағы - 17, 0%, айлар 6мен 12мен аралығындағы - 12, 6%, жылдан асады - 44, 0%.0

Наразылық бойынша есеп айырысу шотын тексерген кезде келесілерді ескеру керек.

-құжаттардың уақыттылы, дұрыс және дәйектемелі толтырылуын

-тексеретін субъектілерге қойылған наразылықтың дәйектемелігі

-«наразылық бойынша есеп айырысу» субшоты бойынша бухгалтерияның проводкалардың құрылуының дұрыстығы

-аналитикалық есептің дұрыс жүргізілуі.

Зиянның негізгі себебі болып келесілер табылады.

-таразылайтын аппаратураның қамтамасыздандырылуы

-қоймалардың жаман күйде болуы

- тауарлы-материалдарды құндылықтардың сақталу жағдайларын қадағалау.

-Олардың сақталуының бақылаусыз қалуы

-Инвентаризация жүргізудің уақытылы және формальды түрінде жүргізіледі.