«Strategu» ЖШС-ның дебиторлық қарыздың сапасы мен өтімділік көрсеткіштерін талдау

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа тіркелімдер (құжаттар) қолданылады.

Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті.

Шоттарға келетін болсақ, оларға негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарныда есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады.

Кесте -12 Компанияның қаржылық тұрақтылық көрсеткіші

Көрсеткіш	Есептесу тәсілі	2017	2018	2019	Изменения (+, -)
					2018/2017	2019/2018
Қаржылық тәуелсіздік коэффициенті	МК/Баланс валютасы 0,5-0,6	0,7	0,7	0,6	1,0	-0,1
Қаржылық тәуелдік коэффициенті	Міндеттемелер/АК (0,4-0,5)	0,3	0,3	0,3	1,0	1,0
Қаржыландыру коэффициенті	СК/ЗК > 1	2,1	2,3	1,9	0,2	-0,4
Қарыз коэффициенті	ЗК/СК ‹ 1	0,5	0,4	0,5	-0,1	0,1
Қарыздар қатынасы коэффициенті	ДЗ/КЗ 2:1	0,14	0,12	0,13	-0,02	0,01
Қаржылық ресурстардың өзгеру коэффициенті	СОК/СК ≥0,5	-0,2	-0,2	-0,3	-	0, 1
Қаржылық тұрақтылық коэффициенті	СК+ДО/ Баланс валютасы > 1	0,9	0,9	0,9	1,0	1,0
Инвестициялау коэффициенті	СК/ Негізгі капитал	0,89	0,82	0,79	-0,07	-0,03
Е с к е р т у: кесте «Strategu» ЖШС-ның қаржылық құжаттарынан алынған мәліметтер барысында авторлармен қүрастырылған

Компанияның қаржылық тұрақтылық көрсеткіші бойынша келесі жағдайды көруге болады: қаржылық тәуелсіздік коэффициенті 2017 жылы 0,7; 2018 жылы 0,7; 2019 жылы 0,6 болды. Демек 2019 жылы 0,1-ге төмендеген. Қаржылық тұрақтылық коэффициенті 3 жылға да 0,9 болып, өзгеріссіз қалды.

Дебиторлық борыштар шоттарныда есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.

Кесте -14 2019-2020 жылдарға компанияның несие қабілеттілігін бағалау

Көрсеткіштер	2017	2018	2019	Топ қарыз 2017	Топ қарыз2018	Топ қарызг 2019	Рейт. коэф	Компания рейт 2017	Компания рейт 2018	Компания рейт 2019
Абсолютті өтімділік коэффициенті	0,32	0,46	0,43	1	1	1	30	30	30	30
Тез өтімділік коэффициенті	0,41	0,60	0,55	3	2	2	30	90	60	60
Ағымдағы өтімділік коэффициенті	1,79	1,27	1,19	2	2	2	20	40	40	40
Қаржылық тәуелсіздік коэффициенті	0,7	0,7	0,6	1	1	1	20	20	20	20
Барлығы балдар:							100	180	150	150
Е с к е р т у: кесте «Strategu» ЖШС-ның қаржылық құжаттары бойынша авторлармен дайындалған

Жоғарыда  аталғандай  еркін  бәсекелестік  жағдайында  кәсіпорын (фирма)  өндірген  өнімге  баға  автоматты  түрде  орнатылады.  Оған  нарықтық  баға  қалыптастыру  заңдары  әсер  етеді. Сонымен  қатар  әрбір  кәсіпкер  максимальді  мүмкін  пайда  алуға  тырысады. 

Осы  жерде  өнім  өндірісі  көлемін  өсіретін,  оның  толықтырылмаған  нарықтағы  қозғалысына  әсер  ететін  факторлардан  басқа,  осы  өнімді  өткізу  және  оның  өндірісіне  шығындарды  төмендету,  өндіріс шығындарын  төмендету  мәселесі  туындайды. 

Активтер	2017ж.		2018ж.		2019ж.
	сомасы, млн. тг.	үлес	сомасы, млн. тг.	үлес	сомасы, млн. тг.	үлес
1.Аса өтімді (А1)	26416,5	3,1	49211,2	5,3	52676,3	5,3
2.Тез сатылатын (А2)	7427,5	0,8	15621,5	1,7	14520	1,5
3.Жай сатылатын (А3)	112460	13,1	70798,3	7,6	77119,5	7,7
4.Қиын сатылатын (А4)	710036	83	791370,5	85,4	850497,6	85,5
қорытынды	856340	100	927001,5	100	994813,4	100
Е с к е р т у: кесте «Strategu» ЖШС-ның қаржылық маліметтері бойынша авторлармен дайындалған

Кесте -15 Өтімділік деңгейі бойынша баланс активі баптарының топтары
Дәстүр  бойынша  шығындарды  азайтудың  маңызды  жолдарының  бірі  болып  өндіріс  процесінде  тұтынылатын  ресурстардың  барлық  түрлерін тиімді  немесе  эконоиды  пайдалану:  еңбектік  және  материалдық.

Кесте -16 Төлеу жылдамдығы бойынша баланс пассиві баптарының топтары

Кестеде көріп отырғанымыздай тұрақты міндеттемелер (П4) үлкен үлесті алып отыр. 2017 жылы 582682 млн.теңге 68%, 2018 жылы 643853,3млн.теңге демек 69,5%, 2019 жылы 661003,2млн,теңге, демек 66,4%-ды құрайды.

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, оларға негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады.        

Міндеттеменің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап бұрындары берілген тұлғадан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде кредитордың құқығының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік талап болып табылмайды.

Жалпы табыс    компанияда   2018жылы 2017 жылға қарағанда  10,5%-ға өскен, 2019жылы 2018 жылға қарағанда 5,2%-ға өскен. Қаржылық табыс 2018жылы 6,9%-ға өссе, 2019 жылы 62,9 %-ға төмендеген. Қаржылық шығындар 2018 жылы 2,3%-ға төмендесе, 2019 жылы 8,8%-ға өскен. Жыл бойындағы табыс 2018 жылы 149,4 %-ға өссе, 2019 жылы 68,9 %-ға төмендеген.

Бұл кезде кредитор бірінші заңды тұлғаның келісімін талап етпейді, егер олар заң актілері мен келісім-шартқа қайшы келмесе. Құқық талабын азайту міндеттемелеріне жауап беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады.

Кесте - 18 Сатылған өнімнің өзіндік құны

Сатылған өнімнің өзіндік құнында үлкен үлесті персоналға кеткен шығын және қысқа мерзімді резервтер алады. Жалпы мөлшердің ішінде 2017 жылы 31,5%; 2018 жылы 31,7%; 2019 жылы 34,6% құрады. Қызметтерге кеткен шығын 2017 жылы 19,2%; 2018 жылы 15,8%; 2019 жылы 16,4% жетті.

Еңбек  өнімділігін  арттыру  оны  ұйымдастыруға  да  көп  көңіл  бөлу  қажет:  жұмыс  орындарын  дайындау,  оның  толықтай  жұмыс  жасауы,  еңбектің  арттыруға  басқада  әдістерді  қолдану[11].

Еңбек өнімділігін  арттыру  мақсатында  Кәсіпорындарда  жұмыс  күшінің  бәсеке  қабілеттілігін,  сапасын  жоғарылату  қажеттілігі  мына  факторлармен  анықталады: 

- Өндірістік  ресурс  ретінде  персонал  құнының  өсуі;

- Еңбекті  тиімді  қолдануды  және  ұйымдастыруды  жаңа  әдістерді  талап  ететін  бәсекелестер  тарапынын  қысым;

- Өндірісті  басқаруда  және  ұйымдастыруда  жаңа  әдістерді  талап  ететін  технологиялық  өзгерістер;

- Өз  жұмысшыларының  потенциалының  өсіміне  кәсіпорын  басшыларының  әлеуметтік  жауапкершілігі;

- Автоматтандырылған  жүйелердің  енгізілуі  және  оларды  басқаратын  жұмысшылардың  квалификациялық  деңгейінің  сәйкестілікті  талап  ету;

- Жұмысшылардың  интелектуалдық  дайындығын  арттырудың  қажеттілігі.

- Өндірістік  ресурс  ретінде  персонал  құнының  өсуі.

Кесте -19 Кәсіпорынның өтімділігі мен төлем қабілеттілігі көрсеткіштері

Абсолюттік өтімділік коэффициенті 2017 жылы 0,32; 2009жылы 0,46; 2019 жылы 0,43 болды. Ағымдағы өтімділік коэффициенті 2017 жылы 1,79; 2018 жылы 1,27 ; 2019 жылы 1,19 болды. Тез өтімділік коэффициенті 2017 жылы 0,41; 2018 жылы 0,60; 2019жылы 0,55 болды.

Дебиторлық қарыздың үлкеюi сату көлемдерiнiң үлкеюiне алып келедi, бұл меншiктi құралдардың алаңдатуына мүмкiндiк туғызады, артынан айналым капиталының төлем жасауы үшiн қарыздың тартуын қажеттiлiк не пайда бола алады және бұл (қарызға төлем есебiнен) шығындардың үлкеюiне келтiредi.

Кесте - 20 Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер

Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер ішінде үлкен үлесті жеке табыс салығы алады. Жалпы үлестің ішінде жеке табыс салығы 2017 жылы 37,3%; 2018 жылы 23,2%; 2019 жылы 18,4%-ды құрады. Қосылған құн салығы барлық салықтың ішінде 2019 жылы 22,6%-ды құрады.

Үш  өндірістік  фактор-еңбек  құралы,  еңбек  заты, еңбектің  өзі-өнімнің  өндірісі  және  өзінді  құнды  анықтайды. 

Басқа жағынан, коммерциялық қарыздың мерзiмдерiнiң кiшiрейтуiнде төмендейдi және дебиторлық қарыз, бiрақ сату көлемдерi азайяды және бұл дайын өнiмнiң сақтауы, сатып алушылардың жоғалтуы бойынша шығындарға келтiре алады. Қаржы жеңiлдiктерге қолдануға орындырағуға толтыруға керек болса.       

Кей жағдайда кредитордың келісімінсіз міндеттемелердің талабын азайтуға болмайды, өйткені жаңадан пайда болған кредитор бірінші кредиторға келеңсіз жағдай туғызуы мүмкін:

- тауар нарығында ол кредитор бәсекелес болып табылуы мүмкін;

- кредитор мен қарыз беруші (талабын азайтып беруші кәсіпорынның) бұрындары олардың арасында шаруашылық даудың болуы мүмкін;

- кредитор мен қарыз беруші бір-бірімен байланысты тараптар немесе бір-бірінен бөлетін түлғаларың болуы мүмкін т.б.

Дебиторлық қарызды басқарудың тиiмдiлiгiн жоғарылатады:

дебиторлық қарыздың кәсіпорын қызметіндегі рөлі;

дебиторлық қарыздың жіктелуі, түрлерін;

дебиторлық қарызының басқару әдістерін зертеу;

Қазақстан Республикасындағы компанияларды дебиторлық қарызды басқаруды бағалау және талдау.