Дебиторлық қарызды басқару бойынша жасалатын іс-шаралардың экономикалық тиімділігін бағалау

Басқаруда дебиторлық қарызды жабу оның жеделдігін түсiну болып табылады, бiр жағынан, дебиторлық қарыздың үлкеюi сату көлемдерiнiң үлкеюiне алып келедi, бұл меншiктi құралдардың алаңдатуына мүмкiндiк туғызады, артынан айналым капиталының төлем жасауы үшiн қарыздың тартуын қажеттiлiк не пайда бола алады және бұл (қарызға төлем есебiнен) шығындардың үлкеюiне келтiредi. Басқа жағынан, коммерциялық қарыздың мерзiмдерiнiң кiшiрейтуiнде төмендейдi және дебиторлық қарыз, бiрақ сату көлемдерi азайяды және бұл дайын өнiмнiң сақтауы, сатып алушылардың жоғалтуы бойынша шығындарға келтiре алады. Қаржы жеңiлдiктерге қолдануға орындырағуға толтыруға керек болса. Жеңiлдiктер нақтылы мерзiмге төлегенде бiрнеше пайыздарға сатып алуды бағаның кiшiрейтуiнде болғанда мерзiмдер бойынша сонымен бiрге көлемдер бойынша танып бiледi: бағаға аласалауы арналған тауар сатып алушы көрcетiлген көлемнiң алуында алады.

Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдары алып қарасақ та олардың барлығы да қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білу мүмкін емесе. Дегенмен де қаржылық есеп беру кезінде жыл бойы жұмсалған шығындры жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалудың салдарынан елеулі айырмащшылықтардың да пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:

• 
  Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі
  

• 
  Дебиторылқ қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі
  

Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық борыштың таза өзідік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көпетеген кәсіпоырндар мен ұйымдар да бұл әдістердің екеуі де кеңінен қолданылады[20].

Бұнда күмәнді борыштардан шеккен нақты шығындар сатудан алынатын таза табыстан есептелінген арасындағы қатынастардың орташа пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.

Күмәнді қарыздарда бағалу үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиге стаудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:

• 
  Негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған
  

• 
  Алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек
  

Яғни, дебиторлық қарыздың үлкеюi жабдықтаушылар қарыздың төлеуi үшiн қаржысыздыққа жиi алып келедi және несие берушыларға жоримыз, кәсiпорынның қаржы орнықтылығын төмендетедi; сатып алушылары бар есептеулердiң тиiмдi әдiсiнiң дәлелдеуi және тапсырма берушiлермен. Осы шаралар дебиторлық және кредиторлық қарызбен басқару жүйесiнiң әбден жетiлдiруiне мүмкiндiк туғызып, сонымен бiрге оның қаржы күйлерiн жақсартады.