«Ескерткіштер» мен «Үндістан»

Қысқаша «Ескерткіштер» деп аталатын кітап - Бирунидің есімін ғылым тарихында мәңгі қалдырған зор еңбек. Оның араб тіліндегі толық аты: «Китаб әл-Әсәр әл-Бакия әл-Құрын әл-Хакия». Қазақ тіліне аударғанда: «Бұрынғылардан қалған іздер бізге жеткен сөздер» болады. «Ескерткіштердің» дүние жүзінде үш нұсқасы сақталған, олар Лейпциг, Стамбул және Ленинград қалаларында. Лейпциг нұсқасын белгілі неміс ғалымы Э. Захау 1878 жылы Лейпцигте неміс тіліне, 1879 жылы Лондонда ағылшын тіліне аударып жариялаған. Бұларға қосымша ретінде арабша түпнұсқасы да басылған. Захау кітаптың атын «Ежелгі шығыс халықтарының хронологиясы» деген. Бұл аудармаларды оқыған европалық ғалымдар жаңа бір дүниеге келгендей болған. Осыдан кейін Бируни еңбектерін жинастыру, аудару, оларды зерттеу науқанға айналған.

Ленинград нұсқасы - «Ескерткіштердің» ең толық және ең ерте көшірілген (XIII ғасырда) нұсқасы. Оны 1957 жылы Өзбек ССР Ғылым академиясы орыс тіліне аудартып (аударушы М. А. Салье), «Памятники минувших поколений» деген атпен Ташкентте бастырып шығарды. Кітаптың атын біз осы аударма бойынша, «Өткен буындардың ескерткіштері» деуді лайық көрдік.

«Өткен буындардың ескерткіштері» - орта ғасырлар ғылымының энциклопедиясы. Онда адам баласының қолы жеткен білімдердің сан алуан салалары баяндалған. Кітапта халықтар тарихының, мәдениеттің, өндірістің, әдет-ғұрыптардың, астрономия мен математиканың, география мен геологияның, философия мен филологияның, физика мен медицинаның көптеген мәселелері өзара тығыз байланыстырылып карастырылған. Автор белгілі деректермен қатар өз зерттеулерінің қорытындыларын да келтіреді.

«Ескерткіштер» 21 тараудан құралған. Көлемі 60 баспа табақ. Шығарманың негізгі арқауы ретінде ежелгі халықтардың уақытты есептеу жүйелері - календарьлары алынған. Автор ежелгі мысырлықтардың, вавилондықтардың, еврейлердің, римдіктердің, гректердің, исламнан бұрынғы арабтардың, исламнан кейінгі арабтардың, парсылардың, үнділердің, соғдалықтардың, хорезмдіктердің, түркілердің тағы басқа көптеген халықтардың календарьларын талдап шығады. Календарьлар жөнінде жалаң пікір айтылмайды, олар білімдік маңызы бар жалпы сипаттаманың басты бөлімі болып отырады.

Бір халықтың календарын баяндау үшін ең алдымен сол халықтың географиялық мекенін, жер-су жағдайларын, шаруашылығының негізгі бағытын, даму және қалыптасу тарихын айту керек. Бұлай етпей, тек «пәлен халық уақытты былай есептеді» десек, оқушы ешнәрсе түсіне алмайды. Сондықтан Бируни қарастырған тақырыптарын кеңінен қамтып, географиялық және этнографиялық мағлұматтарды молынан келтіріп отырады. Бұл мағлұматтардың ғылыми маңызы орасан зор. «Ескерткіштерде» 85 түрлі ұлт пен халықтың, 290 түрлі жердің, 1400 тарихи адамның аты аталған, 60 кітаптан цитаталар келтірілген.

Әр халықтың даму жолы әр түрлі болған. Осыған байланысты олардың тілдері, түсініктері, экономикасы, әдет-ғұрыптары да әр түрлі болатын. Бируни бұл мәселелерді өзара салыстырып, себептерін түсіндіре отырып баяндайды.

Календарь теориясы астрономия ғылымына сүйенеді. Олай болса уақыт есебін сөз еткенде аспан денелерінің қозғалыстарын жақсы білу керек. Сондықтан автор көптеген халықтардың астрономиялық білімдерін, түсініктерін, қолы жеткен табыстарын талдайды, олардың ғылым тұрғысынан алғанда қаншалықты дұрыс екендігін көрсетеді.

«Ескерткіштер» күн мен түннің анықтамасынан басталады. Біріне бірі жалғас келетін күн мен түннің қосындысы тәулік болады. Күн мен түннің кезек алмасып отыру себебі түсіндіріледі. Тәуліктің басы әр халықта әр түрлі: мәселен, римдіктерше күннің шығуы, арабтарша - күннің батуы, гректерше - түн ортасы, үнділерше - түс кезі. Тәуліктерден айлар құралады. Айлардың атауларын былай қойғанда, ұзақтығы әр түрлі: араб айларында 29 және 30 күн кезек ауысып отырады, мысыр айлары әрдайым 30 күннен, рим календарының кейбір айларында 50 күн болған. Осының салдарынан жылдың ұзақтығы да әрқилы болып шығады: мысыр жылы 360 күн, еврей жылы 378 күн, араб жылы 354 күн т. с. с.

Жыл есебі де шытырман: бірінші жыл - еврейлерше - «Адам-атаның жаралған жылы», вавилондықтарша - Набонассардың патша болған жылы, христиан дініндегілерше - «Христостың туған жылы», арабтарша - Мұхаммедтің Меккеден Мәдинаға қашып барған жылы. Мұндай жылдар жалпы алғанда 200 түрлі. Демек, осындай шым-шытырық календарьларды бір адамның толық біліп, оларды зерттеп, өзара салыстырып, бірін біріне байланыстыра баяндап шығуы оңай жұмыс емес. Бұлай етуге тек ұлы ғалымның ғана өресі жете алады.

«Өткен буындардың ескерткіштерінде» көптеген халықтардың күндерді, апталарды, айларды және жылдарды есептеу жолдары айтылады, бір елдің календары бойынша көрсетілген уақытты басқа бір календарьдың уақытына аудару ережелері келтіріледі. Ережелер тиісті кестелер арқылы тусіндіріледі. Күндер мен айлардың, планеталар мен айырықша жарық жұлдыздардың араб, грек, латын, парсы, сирия, үнді, еврей, соғда, хорезм тілдеріндегі атаулары айтылады.

Көптеген календарьлардың бірінші жылы - дәуірі мәлімсіз болған. Тарихи окиғалар көбінесе «пәлен патшаның тахқа отырғанынан соңғы пәленінші жылы» деп баяндалып келген. Бируни, хронология есептерін бір жүйеге келтіру үшін, ертеде болған патшалардың аты-жөнін, туған-өлген және патшалық құрған жылдарын саралап шығуға мәжбүр болған. Мұның нәтижесінде календарь замандарының дәуірлерін анықтаған. Патшалар мен дін басқарушылардың тізімдерінде тарихи соғыстар, халықтардың күйзелген кездері айтылады, патшалар мен «пайғамбарлардың» өз мүдделерін көздеген адамдар екендігі сипатталады. Бұл бағытта «Ескерткіштер» Фердаусидің «Шаһнамасымен» ұштасып жатады.

Бируни амалсыздан, сол кездегі салт бойынша, анда-санда «алла» деп, Мұхаммедтің атын аузына алып отырады. Өйтпеске оның лажы да болмаған. Алайда байыптап оқыған адам «Ескерткіштерден» әр түрлі дінге қарсы пікірлерді аңғара алады. Мәселен, Бирунидің айтуынша, «Адам-атаның жаралған» уақытын құран бір түрлі, інжіл екінші түрлі, тәурат (талмуд - еврейлердің діни кітабы) үшінші түрлі айтады. «Топан суы қаптап, Нұх кеме жасады» делінетін уақыт та сондай. Үшеуінде де ешқандай дәлел жоқ. Демек, үшеуіне де сенуге болмайды. Осы сарынмен баяндап келеді де, ғалым «анығын алла біледі» деп жалтарып кетеді.

Календарь жөнінде кітап жазған адамдар Бируниден бұрын да болған. Бірақ Бирунидің календары ескі кітаптардың көшірмесі емес, ғылыми талдау болып табылады. Ралым календарь мәселелерін шешуде өзі меңгерген ғылымдардың бәрін пайдаланады. Ғасырлар бойы дәлелсіз қайталанып келген жалған түсініктерді ол адам санасынан мүлде аластауды мақсат етеді. Мәселен, ежелгі авторлардың (Евдокс, Калипп, Метон, Митрадор, Евктемон, Синан тағы басқалар) айтуынша әрдайым нисан айының 28 күні оңтүстіктен жел соғып, өзендер мен каналдардағы сулар жоғары көтеріледі. Бируни мұндай пікірлерге қарсы шығып отырады. Оның түсіндіруінше дәл сол күні оңтүстік желінің соғуы шарт смес, тіпті тынық болуы да мүмкін. Жел ыстық ауа мен салқын ауаның сапырылысуынан туады. «Сулардың көтерілуі» де бос сөз. Тигр мен Евфрат өзендері бәсеңдей бастағанда Амудария мен Ніл таси бастайды. Бұлак суының жоғары шапшуы оның қорының жоғары орналасуынан болады. Бируни былай дейді:

«Физика заңдарын білмейтін жазғыштар ондай құбылыстарды алланың әміріне сүйей салады... Судың қозғалысында талай тамаша сырлар бар, олардың бәрі табиғаттың әмірімен болады. Мәселен, Қимақ жерінде Мәңкүр деген тауда аузы батырлар қалқанының үлкендігіндей ғана бір құдық бар. Суы тұщы. Су әрдайым құдықтың бетімен бірдей болып тұрады, тасып төгілмейді. Ал мың сан қол келіп, аттарын суарса да ортаймайды. Оның негізгі қоры сол құдықпен бір деңгейде болуға тиіс.

Бұл арада айтылып отырған қимақ - орта ғасырларда Ертіс өзенінің төменгі сағасын мекендеген түркі тектес, қыпшақтарға жақын халық. Жоғары шапшитын су артезиан кұдығы.

Бір талай авторлар ұрым календарындағы екінші канун делінетін айдың 6 күні белгілі бір сағатта дүние жүзіндегі ащы сулар тұшиды деп жазып келген. Бируни мұны былшыл дейді. «Ешбір керемет, - дейді ғалым, - ащы суды тұщы суға айналдыра алмайды. Ал ащы суға тұщы су көп қосылса, судың дәмі өзгеруі мүмкін. Мәселен, Мысырдағы Тинніс деген көл сондай. Жайшылықта оның суы ащы. Бірақ Ніл тасып, көлге қосылғанда көл суы тұшиды, Ніл тартылғанда қайтадан сор болып қалады».

Діни кітаптарда мынадай аңыздар да келтірілген: «Мұхаммед пайғамбардың төбесіне келгенде Күн үш сағат тоқтап тұрған», «Моисей - Мұса пайғамбардың әулиелігінен бір өзен кейін қарай ағып, диірмендерді бүлдіріп кеткен», «Дұға оқыса шаян шақпайды» т. с. с. «Бұларды растарлық, - дейді Бируни, - дәлелді мен табиғат заңдарынан таба алмадым».

Ертедегі оқымыстылардың көпшілігі оқығанын да, естігенін де шындық деп санап, талғаусыз қабылдай беретін. Бируни өз жолымен жүрген. Ол ескі материалды ғылым елегінен өткізіп барып қорытынды жасайды, өз еңбегі мен өзгенің еңбегінің арасып ашып отырады. Кітаптың «Жыл санаудың жоғарыда баяндалған жүйелеріндегі айлардың сапалары туралы» деп аталатын бесінші тарауы мынадай сөздермен басталады:

«Мен алдыңғы тарауда әр халықтың жыл санау жүйесі өзінше екенін айттым. Осыған байланысты әр жүйедегі айлардың басы мен айлардағы күндердің саны әр түрлі болады және бұл айырмашылықты тудыратын себептер де алуан түрлі болып отырады. Енді осылардың ішінен өзім анық білетін мағлұматтарды ғана келтіремін де, өзім анығын білмейтін және ғылыми жағынан сенерліктей адамдардан мағлұмат алмаған мәселелерді баяндауға тырысудан аулақ боламын». Бұл үзінді Бирунидің байсалды, әділ және кішіпейіл ғалым болғандығын тағы да дәлелдейді.

«Өткен буындардың ескерткіштері» былай аяқталған: «Бұл кітаптың оқушылары үш түрлі болуы мүмкін. Өзім сияқты оқушылар менімен пікірлес болар да, сіңірген еңбегім үшін алғыс айтар. Білімі менен жоғары оқушылар олқы жерлерін толықтырып, қайырымдылық көрсетер, жаңсақ айтылған сөздерім бола қалса, кешірім жасар. Оқушылардың үшінші тобының білімі тайыз. Олардың көпшілігі білімді менен үйренуге ұмтылар, ал бірен-саран білімсіз озбырлар сөз таластыруды ойлар, бірақ оған абыржымаймын. Өйткені мен ғылым сатысында пасықтардың құлашы жетпейтін биіктемін».

Ал «Үндістан» делінетін кітап - Бирунидің екінші үлкен еңбегі. Оның толық аты: «Тахрир ма лил-үнд мін мақала мақбұла фил ақыл ау марзула» - «Үнділердің көңілге қонатын ілімдерін де, ақылға симайтын қате түсініктерін де баяндап беру кітабы». «Үндістанның» дүние жүзінде сақталған жалғыз нұсқасы (1159 жылы көшірілген) Лондонның ғылыми кітапханасында. Жоғарыда айтылған неміс ғалымы Эдуард Захау оны 1887 жылы Лондонда араб тілінде, 1888 жылы екі том етіп ағылшын тілінде, 1925 жылы Лейпцигте неміс тілінде басгырып шығарған. Ағылшынша аудармасы 1910 жылы екінші рет басылған. Доктор Захау Бируни еңбектерін тауып, оларды араб, ағылшын, неміс тілдерінде жариялап, ғылымға зор еңбек сіңірген.

«Үндістан» 1031 жылы жазылып аяқталған, Махмұд сұлтан бұдап алты ай бұрын өлген болатын. Бируни дәстүр бойынша бұл кітапты Махмұдқа арнауға тиіс еді. Бірақ автор дәстүрге қарамаған, еңбегін ешкімге арнамаған. Ғазнауилардың Үндістанға жасаған жорықтарын баяндаған тарауларда ғалым «Әмір Махмұд», «Махмұд сұлтан» деп өте шығады, оны сөз етпейді. Жалпы алғанда кітап Махмұдтың саясатына карсы бағытталған. «Гүлденіп тұрған елді Махмұд күл қылып ұшырып жіберді» дейді Бируни.

«Үндістан» 80 тарау, оның 40 тарауында үнділердің астрономиялық және математикалық білімдері талданады, үнді ғалымдарының табыстарымен қатар «ақылға симайтын» қателіктері көрсетіледі.

Үнділердің ежелгі және орта ғасырлардағы астрономиясы жан-жақты зерттеледі, көптеген үнді астрономдарының аттары аталып, еңбектерінің тізімдері, жасаған таблицалары - «сиддханттары» келтіріледі. Арабтар Үндістанның жайын осы кітапті оқып біледі.

«Үндістанның» қалған 40 тарауы Үндістанның табиғаты мен мәдениет тарихына арналған. Оларда Үнді жерінің шекаралары, ауа райы, таулары мен өзендері, өзендердің тасу және қайту мезгілдері, қайдан басталатындығы, әр түрлі халықтары, олардың тілі, мекені, кәсібі, діні, әдет-ғұрыптары айтылады. Үнділердің мәдениеті арабтардың, парсылардың және ежелгі гректердің мәдениетімен салыстырылады. Мұндай мазмұны бай, өрісі кең шығарма орта ғасырларда болған емес.

Үндістанның көп ұлтты халқы, тарихтарын мүлтіксіз жазып кеткендігі үшін, Әбурайхан Бируниге борышты. Үндістан мен Пакистанда ұлы ғалымның есімі осы күні де зор құрметпен аталады. Үнділердің қазіргі атақты ғалымдарының бірі Хамид Раза 1944 жылы Лагор қаласында шыққан «Үндістанның байырғы мәдениеті» атты (ағылшын тіліндегі) көлемді еңбегінде былай дейді: «Үнді мәдениетінің шым-шытырық мәселелерін түсінуде және оларды жұртшылыққа түсіндіруде орта ғасырлардың, тіпті қазіргі заманның авторларының ешқайсысы даңқы өшпес Әбурайхан Бируни сияқты табысқа жеткен емес. Бирунидің «Үндістаны» ежелгі мәдениет пен ғылымды қадір тұтудың, адамзатқа деген мейірімділіктің айырықша үлгісі болып табылады».

Бируни Махмұдтың «дін үшін» шапқыншылық жасауына наразылық білдіріп отырды, жазықсыз жәбірленген халықты аяйды. Ол діндердің бәрінің де түпкі негізі бір - қулық пен надандық, бірінен бірінің принциптік айырмашылығы жоқ, бәрі де дәлелсіз, сондықтан дін үшін соғысудың ешқандай қажеті жоқ деген қорытынды жасайды. «Үнділердің салты бізден мүлде басқа, - дейді ғалым. - Олар біз иланатын сөздердің бір де біріне сенбейді, ал біз сенбейтін жәйіттердің бәріне де нанады. Шариғат жөнінде өзді-өзінің арасында талас бола қалса, ауызша айтысады да қояды, дін үшін ешқайсысы да жанжалдаспайды». Демек, дінге бола жанжалдаспайтын үнділер - ақылды халық, дін үшін соғыс бастайтын сұлтан - есуас адам. Бұдан кейін Бируни былай дейді: «Надан адамдар әр халықта бар. Ал олардың жұртқа ақыл айтқыш пысық көсемдері әлгілердің өздерінен асқан надан. Іс жүзінде шәкірттері сияқты, ұстаздары да оңбаған». Бируни халықтардың бәрін бірдей бағалайды, кейбір ұлттарды қорлауға қарсы шығады. Абдолла Джабали деген араб «Жұлдыздар ғылымы» атты кітабында дүниедегі ең асыл халық - арабтар, ең топас халық - парсылар деп жазған. Бируни оны былай деп масқаралайды: «Оның сөз саптауына қарағанда арабтар меп парсылар қырылыса беруі керек, арабтар «асылдығын» көрсете беруі керек... Қарамай біткеннің бәрін парсыларға жаға берген... Бәдәуи арабтардың тіпті құранда айтылған қылықтарын есіне түсірсе, Джабали парсыларды жамандап, арабтарды мақтау орнына тірідей жерге кірер еді».

«Үндістан» - халықтар достығын насихаттайтын, ғылымға жүгінетін, діннен аулақ еңбек. Ол жөнінде академик В. Р. Розен 1888 жылы былай деп жазған:

«Бұл - Батыс пен Шығыстың ежелгі және орта ғасырлардағы ғылыми әдебиетінде өз саласында ешбір теңдесі жоқ бірден бір ескерткіш. Одан қарына тартпайтын, діни, нәсілдік, ұлттық және касталық мінеп-кесушіліктен және ойға сіңген ескілікті пікірлерден аулақ тұратын, сақ және көреген, жаңа ғылымның нағыз құдіретті құралы - салыстыру әдісімен баяндалған, білімнің шегін жете түсінетін, бірен-саран немесе шала тексерілген фактілерге сүйенуден гөрі үндемей кетуді мақұл көретін, көз-қарастарының кеңдігі қайран қалдыратын сынның, бір сөзбен айтқанда - қазіргі сөз мағынасындағы нағыз ғылымның лебі соғып тұрады».

Бирунидің ғылым шыңдарына шығуына, заманынан көш жер озып кетуіне, мәңгі өшпес еңбектер қалдыруына оның прогрестік көзқарасы мен жаңашыл ғылыми-зерттеу әдісі себеп болды. Ғалым дүниені материядан құралады, материя табиғи күштердің әсерімен дамиды деп түсіндіреді. Ол табиғи күштерді араб тілінде кувваи тәбия деп атады. Материя үнемі өзгеріп, қозғалып тұрады. Ол жөнінде «Үндістанда» былай делінген:

«Материя нақтылық шапанын киіп, әр түрлі нәрсе болып көрінеді... Өсіру дегеніміз - бір нәрсені өзгертіп, екінші бір нәрсеге айналдыру. Болмыс әрдайым қозғалыста және өзгерісте болады, табиғаттың күші, міне, осында».

Бируни өзінің ғылыми-зерттеу әдісінде төменде келтірілген сегіз түрлі қағидаға сүйенеді.

1. Зерттеуші ескі әдеттерден, бақталастықтан, олжа түсіру мақсатынан арылуы керек.

2. Табиғат құбылыстарын түсіндіргенде табиғи заңдылықтарға, анық фактілерге, тәжірибеге ғана жүгінуі керек, «кереметтерге» сенбеуі керек. Табиғатты шариғатқа тіркеп шатастырмау керек;

3. Мәселені зерттеуді сол мәселені құрастыратын бөлімдерден бастау керек;

4. Зерттеу жұмыстарында дедукцияға сүйену керек, оған сезім арқылы алынған деректерді арқау ету керек;

5. Ғылыми қорытындылар жасау үшін асықпай, әбден ойлану керек;

6. Құбылыстарды бақылай білу керек, ол жөніндегі әр түрлі пікірлерді салыстыру керек;

7. Әр түрлі құбылыстарды зерттегенде белгіліден белгісізге қарай, жақыннан алысқа карай, нақтыдан жалпыға қарай аттап отыру керек;

8. Ертеде болған құбылыстарды зерттегенде олардың тарихын біліп алу керек;

Бирунидің бұл нұсқаулары қазір де күшін жойған жоқ.