Бирунидің ғылым тарихындағы орны

Әбурайхан Бирунидің туғанына қазір 990 жыл болып отыр. Ғылым одан бері де дамып келе жатыр. Бируниден кейін дүниеге Коперник, Галилей, Ньютон, Ломоносов, Гаусс, Лобачевский, Дарвин, Менделеев, Курчатов тағы басқа ой алыптары келді, бұлар жаңа заманның ғылымын жасады. Жаңа заманның ғылымы Бируниді қалай бағалады?

Орта ғасырларда Европада ауызға аларлық ғылым болған жоқ. Бірен-саран жылт еткен оттай ғылыми еңбектерді кардиналдар мен сопылар табандарымен таптап сөндіріп отырды, ал ғалымдарды отқа жақты. Ұлықбектен кейін Шығыс ғылымының да шырағы өшті. Соның салдарынан Бирунидің еңбектері біраз уақыт иесіз қалды, ғалымның есімі ұмыт болды.

Өткен ғасырдың жетпісінші-жылдарында Бируни «қайта туды». Эдуард Захау «Ескерткіштер» мен «Үндістанды» тауып, жариялады. Бұларды оқыған европалықтар қайран қалысты. Шығыс халықтарын адам санатынан шығарып, мал ретінде бағалап дағдыланып кеткен Англия мен Германияның, Франция мен Италияның буржуазиялық оқымыстылары «Мың жыл бұрын өмір сүрген Азия ғалымы Бируни гелиоцентризмді Коперниктен бұрын, тартылыс заңын Галилей мен Ньютоннан бұрын, табиғи сұрыпталу теориясын Дарвиннен бұрын тапқан екен» деген хабарды қынжылып барып оқыды. Ақыры көздері жетті, Мойындауға тура келді. Бирунидің еңбектерін жинау, европалық тілдерге аудару және бастыру мәселесі көтерілді. Бұл жөнінде кейбір капиталистер қаржы босатып, едәуір «мырзалық» көрсетті. Олар Бируни кітаптары арқылы Шығыстың байлығын толығырақ білуді, тарихымен, әдет-ғұрыптарымен таныс болуды, сөйтіп Азия мен Африкадан өздеріне түсетін пайданы арттыруды көздеді. Соның нәтижесінде Бируни туралы жүздеген кітаптар жазылды.

Дүние жүзінің ғылыми жұртшылығы Бируниді данышпан ғалым деп таныды, одан ешқандай мін таппады, тіпті ғалымның өзі айтқан «жаңсақ сөздер» де шықпады. Бируни еңбектері ғылымның сан алуан салаларынан өзінің тиісті орнын алды. Ғалым Евклидпен, Архимедпен, Ньютонмен, Ломоносовпен тағы басқа ұлы адамдармен қатар қойылды.

Ғылым тарихында кейде бүкіл адамзатқа қызмет істеген, табиғаттың көптеген заңдарын ашқан, білім мен техниканы жаңа сатыға көтерген қайраткерді сол заманның ардақты ұлы дейтін салт бар. Кейде тіпті заманның өзін де ғалымның есімімен сипаттайды. Мәселен, біздің жыл санауымыздан бұрынғы III ғасыр - Евклид пен Архимедтің заманы, XVII ғасыр - Лейбниц пен Ньютонның заманы, XVIII ғасыр - Ломоносов пен Эйлердің заманы делінеді. Осы дәстүр бойынша Америка ғалымы Георг Сартон XI ғасырды Әбурайхан Бируни мен Омар Хайямның заманы деп атады. Бұл пікірді ғалымдардың бәрі де қолдады. Шынында да XI ғасырда Бируни мен Хайямнан асқан ғалым болған емес.

Бирунидің еңбектерін бағалау және оларды насихаттау ісіне Россияның ғалымдары белсене қатынасты. Жоғарыда айтылған академик В.Р.Розен Петербург университетінің профессоры болатын. Ол Россияда Шығысты зерттеу ғылымын дамытқан, араб тілінен ұзақ жылдар бойы лекциялар оқыған.

Бируни еңбектерінің қайта жасауы отаршылар тепкісінен жаншылып, тауы шағылған шығыс халықтарының рухын көтерді, мерейлерін үстем етті. Араб, парсы, үнді ғалымдары Бируни жөнінде әр түрлі монографиялар мен жинақтар шығарды.

Жаманнан жұрттың бәрі безеді. Жақсыны әр халық «өзіміздікі» дейді. Сол себепті Бируни жөнінде үлкен талас туды. Ғалымның көп жыл Ғазнада тұрғандығын дәлел етіп, парсы ғалымдары Бируниді Ираннан шыққан адам деді. «Үндістанды» қолдарына алып, үнді ғалымдары шықты. «Шығармалары қай тілде жазылғанын білесіңдер ме?» деп арабтар дауласты. Бұл таласты совет ғалымдары шешті.

Ежелгі грек ғалымдары Евклид пен Птолемей өмірлерінің ондаған жылдарын Мысырда өткізген. Бірақ оларды мысыр ғалымдары демейді. Ағылшынның ұлы математигі Ньютон ана тілінде бір де еңбек жазбаған, оның шығармаларының бәрі де латын тілінде. Алайда Ньютон итальян немесе латын емес. «Атом қазанын» алғаш жасаушылардың бірі - итальян физигі Ферми еді. Ол соғыс кезінде фашистердің қуғынынан қашып, Америка Құрама Штаттарына барып қызмет істеген. Бұған қарап Фермиді американ ғалымы деуге болмайды. Ғалымдардың қай халықтың перзенті екендігі олардың туып-өскен жері мен ана тілі бойынша шешіледі.

Бирунидің Орта Азиядан шыққандығын алғаш рет көрнекті орыс ғалымы, шығысты зерттеуші және тюрколог академик В. В. Бартольд айтты. Араб тілінің атақты маманы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты академик И. Ю. Крачковский Бирунидің Хорезмнен шыққандығын, оның 362-жылы зұльхиджа айының 2-нде туып, 440-жылы раджаб айының 3-нде (араб календары бойынша) қайтыс болғандығын анықтады. Біз жоғарыда бұл жылдар мен айларды қазіргі календарьға аударып келтірдік. «Бирун» сөзінің мағынасын түсіндіруші де И. Ю. Крачковский.

Бируни мұраларын зерттеуде Ғылым академиясының корреспондент мүшелері С.П.Толстов пен А.Ю.Якубовский, Өзбекстан Ғылым академиясының академигі Т.Н.Қары-Ниязов, Мәскеу университетінің профессоры А.П. Юшкевич елеулі табыстарға жетті. Тарихшы және археолог С.П.Толстов 25 жыл бойы Хорезмнің көне тарихын зерттеп, археологиялық қазу жұмыстарын басқарып келеді. Оның Мемлекеттік сыйлық алған «Ежелгі Хорезм мәдениетінің ізімен» атты белгілі кітабында Хорезмнің ерте кездегі ғылымы мен мәдениеті, тарихы айтылған. А.Ю.Якубовскийдің еңбектерінде Орта Азия мен Ғазна мемлекетінің қарым-қатынастары айқындалған. Көрнекті өзбек ғалымы Т.Н.Қары-Ниязов физика, математика, астрономия ғылымдарының ежелгі Орта Азияда даму жолдарын зерттеген. Оның «Ұлықбектің астрономиялық мектебі» атты монографиясында Бирунидің математикалық және астрономиялық еңбектері талданған. Физика-математика ғылымдарының докторы профессор А.П.Юшкевич Бирунидің математикалық шығармаларын түсіндіру және насихаттау жолында еңбек етіп келеді. А.П.Юшкевичтің «Орта ғасырлар математикасының тарихы» атты кітабында (орыс тілінде, 1961 жылы Мәскеуде шыққан) Бирунидің математикадағы табыстары, олардың кейінгі ғалымдарға еткен әсері жан-жақты баяндалған.

Әдем ғалымдарының бірсыпырасы Бируни еңбектерін зерттеп, олардан бүгінгі өмірімізде кәдеге жарайтын көптеген материалдар табуда. Бұл бағытта, жоғарыда айтылғандардап басқа, мына ғалымдардыц аттарын атап өтуге болады: В.Ю.Захидов - Бирунидің дүние тануы мен әлеуметтік көзқарастарын зерттеуші, С.Н.Григорян - Бирунидің философиясын зерттеуші, Э.Кольман - Бирунидің философиялық және математикалық еңбектерін зерттеуші, X.У. Садықов пен В.П.Щеглов - Бирунидің астрономиясын талдаушылар, Г.Г. Лемлейн мен А.М.Беленицкий - Бирунидің минералогиясын түсіндірушілер, Я. Г.Гулямов - Бирунидің гидрография жөніндегі еңбектерін түсіндіруші, А.А. Семенов - Бирунидің өмірбаянын, Г.Джалалов - Бируни шығармаларының түпнұсқаларын баяндаушылар. «Өткен буындардың ескерткіштерін» орыс тіліне аударушы филология ғылымының кандидаты М.А.Сальені де осылардың қатарына қосуға болады. Ол арабтардың әйгілі «Мың бір түн» ертегілерін 8 том етіп орыс тілінде жариялаған ғалым аударушы.

Қазір Әбурайхан Бирунидің есімі дүние жүзіне мәлім. 1948 жылы оның өлгеніне 900 жыл толуын мәдениетті елдердің бәрі атап өтті. Сол кезде араб елдері - Мысыр, Алжир, Тунис, Сирия т.б. Бирунидің туғанына 1000 жыл толу юбилейін өткізді. Араб жылында 354-355 күннен ғана болатындықтан, біздің 33 жылымыз араб календарының 34 жылы, ал 971 жылымыз - 1000 жылы болады. 1949 жылы 25 және 26 март күндері СССР Ғылым академиясы Мәскеуде Бируниге арналған ғылыми сессия өткізді. Өзбекстан Ғылым академиясының жанынан Бируни еңбектерін зерттеу және насихаттау жөнінде арнаулы комитет құрылды. Қазір бұл комитет жоспарлы түрде жұмыс істеп отыр. 1973 жылы ұлы ғалымның туғанына 1000 жыл толу юбилейі өткізілмек. Бұл бағыттағы дайындық жұмыстары жүргізіле бастады.

Ғылым тарихының жарты ғасырына «ие болған», артына өшпес із қалдырған ой алыбы - Бируни Қазақстан ғалымдарының назарынан тыс қалып келеді. Қазақ оқушылары әзір Бируниден бихабар. Ол жайында қазақ тіліндегі бірден бір мағлұмат осы мақалаға қол қоюшы бірінші автордың «Халық календары» атты кітабында келтірілген. Бирунидің қолжазбалары немесе олардың көшірмелері Үндістанда Делиден, Мысырда Қаирдан, Испанияда Мадридтен табылған. Осындай қолжазбалар Қазақстан жерлерінен де табылып қалуы мүмкін. Оның «Хорезм тарихы» атты аса құнды кітабы қолға түспей келеді. Егер табыла қалса, онда Орта Азия мен Қазақстанның тарихына байланысты бағалы деректердің болатындығы сөзсіз.

Қазіргі ғылымның орта ғасырлар ғылымынан сан жағынан да, сапа жағынан да зор айырмашылығы бар. Адамзат осы күні атом өзегін ақтарып, «жеті қат көкке» көтеріліп, табиғаттың бір талай асау күштерін жүгендегі отыр. Табиғатта жоқ көптеген заттар адам қолымен жасалып отыр. Мәселен, дүниедегі заттардың ең қаттысы - алмас Бируни жазып кеткен асыл тастардың бірі. Алмастың кеспейтін нәрсесі жоқ. Ал қазір ғалымдары алмасты басқа заттардан химиялық жолмен қорытып шығаратын болды. Жасанды алмас табиғи алмастан да қатты.

XX ғасырдың ғылымы аспаннан түскен жоқ, ол - ұзақ дамудың жемісі. Дамудың бұл жолында көптеген ардагерлер жарқын өмірлерін сарп еткен, забыр көріп, жапа шеккен. Архимед пен Ұлықбектің бастарын қанды қол қарақшылардың қылыштары кескен. Бруноны поптар бағанаға байлап өртеген. Ньютонның жарты өмірі жоқшылықта өткен. Хорезмнен Ғазнаға айдалған Бируни аяғына кісен, қолына бұғау киген. Олар осындай қара түнек заманда, өлім тырнағында жүріп болашақ ғылымның көрбілте соқпақтарын түсірген, сөйтіп бүкіл адам баласына қызмет еткен. Жолио-Кюри мен Эйнштейн, Циолковский мен Курчатов, Резерфорд пен Бор тағы басқалар сол соқпақтарды ғылымның тас төселген тақта жолдарына айналдырған.

Ұлы ғалымның жаны еңбектері мен идеяларында болады. Еңбектері мен идеялары өлмейтін ғалым, тәнінің өлгеніне қарамастан, өмір сүре береді. Әбурайхан Бируни - осындай, мәңгі жасай беретіп ғалым. Оның ғылыми табыстары ілгері басуда, дәлдігі арттырылып, тереңдетілуде. Ғалым бостандықты аңсаған еді. Қазір «Сақлаб жерінен» «Шін теңізіне», «Памир жоталарынан» «Солтүстік теңізіне» дейінгі байтақ жерлерде бостандық туы желбіреуде. Бируниге белгісіз болған Куба да бостандық аралы болып отыр. Құлдық құрсауы быт-шыт болып үзіліп жатыр.

Пайдаланған әдебиет:

Исқақов М.Ө., Кенжалин Т. Әбурайхан Бируни. Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары (ІХ-ХІх ғасырлары). Құраст: Исқақов Б. -Алматы, 1964. 95-131 б.

Атамды сұрасаң – жетесіз,

Анамды сұрасаң – некесіз.