Әдебиет теориясы. 1-том

Алжасқан делқұлының үндеуі оқи алмайтын көрсоқыр жанға беріледі.
Дегенмен бұл үндеудің аллюзиясы аса дамымаса да, ол келесі көріністе
бұрмаланған əділдік сипатымен əлдеқалай байланысты секілді əсер
қалдырады. Демек Лир (бұл жерде ол, құдайларға ессіз хат жазған Тит
Андроникке қарағанда, айқын емес) дүниенің тəртібі үшін қисынсыз талап
қойып жатқандай.
Соңғы актідегі рыцарлық жекпе-жек Лирдің қиялы мен бастан өткерген
оқиғасында ненің бұрмаланғанын жорамалдау арқылы тəртіпке бағынған
əлемнің ықтималдығын еске салады. Бірақ пьесада айқастың орын тебуі
оның Лир мен Корделияның жеңілгенінен кейін жəне Корделияның асылып
қалуы мен Лирдің өлімі секілді қайғылы апатқа ұшырау алдында болып
өтуі, айқаста көрінетін тəртіптің шектеулі екенін меңзейді. Негізгі іс-əрекет
сюжет астарын түрлі жолдармен қиындатып, шынайы трагедиялық
жағдайда оның моральдық əдеби формулаларындағы сəйкессіздікті
көрсетеді. Мысалы, Дувр жартасы эпизодынан кейін суреттелетін
ақылынан адасқан корольдің ұйпа-тұйпа түрі Глостердің даусын алған
əсерімізді өзгертеді. Лирдің ақ пейілді ұрылардан қашуға ұмтылған
əрекеттері, кейіннен өзін солардың тұтқыны ретінде есептеуі де
шарасыздық. Оның «тəтті қиялға» жетелейтін арманының табиғаты
Глостердің Эдгардың «тəртібіне» физикалық һəм қиял тұрғысынан
бағыныштылығын тым жеңіл етіп көрсетеді. Пьесаның соңында, біз соқыр
əкесі жерге құлаған кезде, оны «жоғары қарауға» демеп жіберген əрі рухани
тұрғыдан 
өсіп-байыған 
Эдгардың 
Лирге 
келгенде, 
дəл 
осындай
ұйғарыммен бірдеңе өзгертуге қауқарсыз екенін байқаймыз (5.3.312).
13
Лирдің қайғы-қасіреті ауыр, мейлі Эдгардікі, мейлі Альбан герцогінің сөзі
болсын, кез келген жайдары яки жігерлі сөз оны бұл қайғыдан арылта
алмайды. Ендеше, Кент айтқандай, жан жарасын өлім ғана жазады.
Пьесаның соңындағы Альбан герцогінің сөзі Эдгардікінен гөрі əлдеқайда
таптаурын да жаттанды. Солай бола тұрса да, бұл сюжет оқиғаның
астарындағы ең маңызды, бəлкім, ең айқын тұсты меңзейді. Сюжет астары
қаншалықты анық болғанымен, негізгі сюжеттің тасасында қалады. Өткен
оқиғаларды сипаттауда Альбан герцогі тақуалық оптимизмге бейім болды:
Зұлымға зауал дəл сол бойда жеткені –
Көзі бар екен ғой тəңірінің көктегі. (4.2.78–80) (Ə.К.)
Лирдің ажал сəті тақаған сəтте пьесаның жоғары санаттағы кейіпкері

ретінде, ол герцогке лайық түйінді сөз айтады:
Ұлы падишаның жеңілейтіп қалған талайын,
Өле-өлгенше өзіне бердік билікті. (Ə.К.)
(Эдгар мен Кентке): Міндеттеріңе кірісіңдер бұрынғы,
Еш кетпейді екеуіңнің де еңбегің.
Аққа жақ қой – абырой да атақ та,
Опасызға – көр азап пен тауқымет!
Көрген күндерін, көрдіңіздер ғой өздерің!
О! Қараңыз, қараңыз! (5.3.298–304) (Ə.К.)
Мұнда өмірдің нақты шындығы формуланы бұзады: корольдің азап шегуі,
оның Корделияның өлім алдындағы халін сыздықтатып жеткізуі һəм өз
өлімі. Сюжет астарындағы айқын түрде ерекше көңіл аударатын
жеңілдетулер (
simplifications
), бейтрагедиялық формалар негізгі сюжетте
Альбан герцогі секілді қосалқы кейіпкерлердің сөзіне дейін созылады.
Өйткені екі əрекет бір-бірінен еш ажырамайды. Ең соңында, «Не айтқымыз
келгенін емес, нені сезінетінімізді айтуымыз керек» (
Speak what we feel, not
what we ought to say’
) (5.3.324) деп жариялайтын Эдгардың өзі. Екі сюжет
те өзара вербальды. Тақырыптық байланыста құрылғанына қарамастан,
əртүрлі қиял əлемін бейнелейтін Миддлтон мен Роулидің «Құбылма» (
The
Changeling
)
 
ойынына қарағанда, 
«Король Лирдің»
екі актісі бір-бірінен
онша алшақ емес.
Кейіннен 
«Король Лирдегі»
ұқсас əңгімелер бір-бірімен байланысты
екенін аңғарамыз. Əрі бұл əңгімелер бір-біріне сəуле түсіреді. Сюжет
астары ішінара дидактикалық иллюстрация ретінде қызмет атқарады.
Əйткенмен, архаикалық стильге («Гамлет» пьесасындағы Гонзаго секілді)
түбегейлі бой ұрмайды. Шығарма рыцарь романсы, ортағасырлық мораль
пьесасы секілді көне əдеби үлгілерді жаңғыртады. Некесіз ұл сияқты
кейіпкерлер ұяттан жұрдай макиавелли сияқты, ал Лирдің үлкен қыздары –
ант аттаған макиавеллистер. Сондай-ақ Эдгардың, Глостердің тіпті
Эдмундтың дидактикалық тілі сюжет астарының ұғынықты болуына ықпал

етеді. Лир бастан кешкен оқиғаға өрнегін салу үшін бізді қайталап шақыру
арқылы оның дидактикалық маңызы негізгі сюжетке деген көзқарасымызға
өң береді. Біздің Лирдің ауыр азабына кешіріммен қарауымыз патшаның
кедей-кепшікке аяушылықпен қарайтын сезімінен бөлек. Бұл сезім Лирдің
жағдайы мен Глостердің басына түскен тауқыметтің ұқсастығынан
туындайды. Көрсоқыр жан – Лир жай-күйінің физикалық имиджі,
эмблемасы. Глостер көзі көрген сəтте шалынып қалғанын сөз етеді. Ал Лир
өзінің шау тартып, есінен адаса бастағанын мойындайды, яғни шындықты
оң қабылдайды.
Алайда сюжет астарының тұжырымдамалары біршама жеңілдетілген. Қос
жанарынан айырылған соң, Глостердің байқағандары оқиғаның қасіретіне
сəйкес келмейді. Сонымен қатар салт-жоралғының шындықты бейнелейтін
һəм күш-қуаттың ізгілікпен қосылған тұсындағы жекпе-жектің ретке
салынған əлемі архаикалық болып саналады. Негізгі іс-қимыл мұндай
жеңілдіктерді одан əрі қайрай түседі. Жақсы болсын, жаман болсын,
Лирдің тауқыметін Глостердің жағдайы секілді дəрежеде есепке алуға
болмайды. Бəлкім, бір жағынан, корольдің қасіреті өзі жасаған əділдік
ұғымына өзінің де, өзгелердің де күшімен еңсерілмейтін кез келген
зұлымдыққа шамалас емес. Оның күнəсі өзіне жасалған күнəдан да ауыр.
Лир де, Корделия да «Жақсылық ойлап, жамандыққа жем болып, қапы
кеткендердің біз емес шығар алды-арты» (Ə.К.) (5.3.3–4) дегендей, фəниде
жалғыз жазықсыздар емес. Эдгар əкесінің соқырлығынан əділдіктің қандай
да бір нышанын байқаса, Корделия Лирдің қылмысы яки ағаттығы
жайында бірдеңе пайымдаудан үзілді-кесілді бас тартады: «Еш себеп жоқ,
еш себеп жоқ!» Бірақ бұл əдепкі немесе заңды үкімнің нəтижесі,
Глостердің тағдырын жолға салатын, оған мəн-мағына сыйлайтын
шарттылық Лирге қолданылмайды. Драмалық стереотип жəне моральдық
афоризм арқылы немесе екі сюжетте формалды əдіс пен негізгі материал
қосылған жердегі Глостердікі сияқты, Лирдің тартқан күллі зардабы да,
оның перзенттерінің жаратылысы да айқын емес. Лирдің бастан өткергені,
шындығында, трагедиялық əрі қаһармандық сипатта. Бірақ оның
қаһармандығы қайғы жұтқандығымен ғана өлшенбейді, өйткені ол жерде
Глостер де шерменде. Оның қаһармандығы Лирдің басынан кешкенін
сипаттау үшін трагедиядан қашқақтайтын əдебиет формаларының басы
ашық қауқарсыздығында жатыр.

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: