Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| Composition is
Explanation ). Орыс кинорежиссері Андрей Тарковский қудалауда жүріп қайтыс болды. Кейбіреулер тіпті қазірдің өзінде оның фильмі шағын оқиғаға негізделген десе, өз отандастары оның фильмдерінен бас тартты. Тарковскийдің «Айна» ( Зеркало ) фильмінде үсті-басы малмандай су болған əйел өртеніп, күлге айналған жапандағы жалғыз үйдің бөлмесіне кіреді. Бұл баяндаушының арманы яки естеліктері сияқты. Ал сол естеліктердің ішінде дəл осы өртенген үй де бар сияқты. Киносүйер қауымды өзіне баураған элементтер мыналар: əйел, орман, көз жастары… жəне отта өртеніп жатқан хат. 19 Мулленнің өлеңдері, көп жағдайда, 2002 жылы Колорадода болған «Хейман өртімен» ( The Hayman Fire ) байланысты. Колорадоның тарихындағы ең үлкен өрт жатқа айналған күйеуінің хаттарын өртемек болған орманшы əйел Терри Бартонның əрекетінен басталған. Бартонға төрт рет өрт қойды деген айып тағылды. Бартонның ашуы – Мулленнің өлеңінің соңғы жолдарынан көрініс тапқан объективті коррелят. Бұл өрт Колорадо штатына ауыр қайғы əкелді. Сондай-ақ бұл осындай жағдайдағы əйел сезінетін жан азабы мен жиналған бар ашуының объективті корреляты болып саналады. 137000 акр жерді өртеп жіберу адамның өз өміріне деген ақылға сыймайтын, еш мағынасы жоқ, ойсыз сезімге ерік беріп, айта салған жалғыз жауабы сияқты. Өз өміріне өкпелі, басқалардың қайғысын сезіне білмейтін, өмірден түңілген жандар бəрінен осылай (бүкіл отбасын өлтіру, содан кейін өзіне-өзі қол салу, ғимараттарды жару, орманды өртеу) құтыламын деп ойлайды. Мулленнің поэзиясы əртүрлі дискурстармен (ақпараттық, академиялық, сипаттамалық, лирикалық) жанама байланысқан. Бірақ Сильвия Плат, Дениз Левертов, Джон Берриман жəне басқа да өзі еліктеген ақындарға тəн субъективизм мен рухани əлемді іздеуде өз шегінен шықпайды. Мулленнің орманшы əйелдің ойсыз əрекетін психологиялық сараптауға немесе түсінуге тырыспағаны анық. Ол осы оқиғаға алып келген жағдайдың мағынасыздығын да əспеттеп, тіпті бізге «мұнысы дұрыс емес» деген ойға жетелейтін Терри Бартонның өміріндегі болған жағдайды контекстен тыс сараптау туралы ойын айтқан. «Өрт солай болады, оның ешбір ережесі жоқ; белгісіз орманшы, 2001 жыл, жаз». Оқуға ұсынылған əдебиеттер Чарльз Бернстайн. A Poetics (1992) Баррет Уоттен. Total Syntax (1984) Жаңа сөйлем Жаңа сөйлем ( The new sentence ) – тілдік поэзия қозғалысынан шыққан жəне просодия болған кездегі синтаксистік қолданыс, контекстің сыртында талданатын прозаға қатысты қозғалыс. Оның дəл қазір оқып отырған сөйлеміңізден айырмашылығы – «жаңа сөйлемнің» арнайы анықтамалық өзегі болмайды. Оған Рон Силлиманның шығармалары жақсы мысал болады. Ол осында, шегіршін ағашының Астында тұрды. Өзіне-өзі тым сеніп тұрды. (М.С.) Силлиманның жаңа сөйлемінде сөйлем синтаксиске бөлінбейді. Силлиманның жаңа сөйлемдегі дескрипторларының тізімі келесідей: (I) Абзац сөйлемді реттейді. (II) Абзац – өлшем, логика немесе дəлел емес. (III) Сөйлемнің ұзындығы – өлшем бірлігі. (IV) Сөйлем құрылымы ауыспалы сəтте өзгереді əрі көп мағынаға ие болады. (V) Силлогикалық қозғалыс (а) шектеулі; (б) бақыланады. (VI) Негізгі силлогикалық қозғалыс алдыңғы жəне соңғы сөйлемдердің арасында болады. (VII) Екінші силлогикалық қозғалыс бүтіндей абзацқа я болмаса жалпы шығармаға қатысты. (VIII) Силлогикалық қозғалысты шектеу оқырманның назарын тілдік деңгейде не тілдік деңгейге өте жақын, яғни сөйлемнің деңгейінде кейде одан төмен ұстап отырады. 20 Жаңа сөйлемді пайдаланатын поэзияда абзац бірнеше бірліктер қарастырылатын сөйлемдер қатарының еркін жиынтығы болады. Абзац тек өлшем бірлігі болып қалады əрі оның құрамындағы сөйлемдер бір-біріне логикалық тəуелді құрылым қызметін атқармайды. Ауыспалы сəтте сөйлем құрылымын өзгерте отырып, Силлиман грамматикалық ықтималдықтармен, ережелермен бұзылатын элементтерді қайта топтастыру/алмастыру арқылы өзгеретінін атап өткен. Карл Гарриманның «Оның жастықтың үстінде жатқан қолының сырт жағы да бекер емес» деген сөйлемі жаңа сөйлемге жатады. Өйткені логикалық тұрғыдан «қол» деген сөзге сөз дескрипторы ретінде бекер деген сөзді қосып қолдану түсініксіз еді, «қол» деген сөзге «жуу» немесе «ұстау» деген сияқты сөздерді тіркеу логикалық тұрғыдан əлдеқайда қисынды болар еді. Силлогистикалық қозғалыс дегенде, Силлиман сөйлемнің өз өлшем бірлігіне қатысты логиканы айтып тұр. Негізгі логика сөздерге (морфемдерге) немесе олардың шағын топтарына басты назар аударылған тиянақты ойдың тобын біріктіретін сөйлемдердің аясынан аспайды. Алайда абзац деңгейінде я болмаса жалпы деңгейде қызмет атқаратын екінші логиканың болуы да мүмкін. Силлиманның жаңа сөйлемдер тобының мысалын Гарриманның «Ол үшін» ( For She ) деген шығармасынан таба аламыз: «Оның жастықтың астында жатқан қолдары ғайып болып кетпеген. Біз бір-біріміздің сөзімізді ести алмадық. Ваннадағы ластықтың өзі арсыздық. Біздің арамызда қаншама жылдар жатыр. Мен мазасыз түндерден кейін, орманнан құр сүлдері шыққан Максинді бейтаныс жанмен бетпе-бет кездестірдім. Мен өзгеше тұңғиықтан келдім. Қызылды-жасылды салтанатты дүние иттердің өршелене үргеніне ұқсайды». Бұл мысалда есімдіктер мен дейктикалық көрсеткіштер (-да, -ге, -ден, - нан) түрленген (немесе өзгерген) сөйлемдерге қарсы қалыптылық сезімін тудырады. Мұндай жазбаларға қатысты барынша дəстүрлі термин – паратаксис (салаласа байланысу) қақпайлауға көне қоймайтын проза. Жаңа сөйлем осыған əдеттегі пайдаланып жүрген тілдегі грамматикалық өзгерістер мен жергілікті тілдің айырмашылықтарын қосады. 21 Оқуға ұсынылған əдебиет Рон Силлиман. The New Sentence (1987) жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|