Әдебиет теориясы. 1-том

олардың кейбіреуі классикалық сонатадағыдай ырғақты болып келеді.
Пьеса сөйлеп жатқан сияқты емес, бейне бір əн салып тұрғандай. Онда
жүрген қадамдарды, сондай-ақ ырғақтар мен ишараттарды жасайтын
ырғақты қайталаулар бар. Егер 
«Урсонатты»
алғашқы еуропалық
тілдердің бірі дейтін болсақ, онда ол, негізінен, неміс, голланд, швед, дат
жəне норвег тілдерін топтастыратын герман тілдері тобын құрайтын еді.
Əсіресе неміс жəне швед тілдері ерекше байқалады. Өйткені Швиттерс
умлаутта 
rinnzkrrmüüüü
дыбысын жиі пайдаланған. Сондай-ақ неміс тілінің
дыбысталуына тəн 
r
жəне 
pf
дыбыстарын көбірек қолданғанына назар
аудару керек.
Rum!
Rrummpff? (немісше)
Rum!
Rrummpff t?
Rr rr rum!
Əрине, бұл өлеңнің ешқандай мағынасы жоқ деп есептесе де болар еді.
Бірақ арасында құлаққа таныс сөздер де естіліп қалады. Мысалы, «Rum»
сөзі немісше шарапты білдірсе, «herum» сөзі «айналасында» деген үстеуді
білдіреді. Бұл мағынада 
«Урсонат»
біз өзіміз біліп, талдай аламыз деп
ойлайтын тілдің көне түріне көбірек назар аудартады. Əртүрлі деңгейлерді,
жылдамдықты, қайталауды, ырғақты жəне фонематикалық кластерлерді
пайдалану неміс тілімен байланысты. Ол 
«Урсонатқа» 
тыңдарманның
музыка əлде сөз тыңдап отырғанына сенімді бола алмайтындай –
дыбыстарды біресе алға жылжытып, біресе басып тастап – өршіл жəне
мақсатты сезім үстейді. Өйткені 
«Урсонат»
ұғымға ауыр, бірақ əсерлі
сөйлемдер туындысы. Бұл дыбыс пен мағынаны эстетикалық бірлікте қайта
ойлауды талап ететін шығармалардың негізін қалаушы деп есептейтін жас
театр əртістерінің қызығушылығын тудырды.
Егер дыбыстық поэзия дыбыс пен мағына үндестігіне негізделген
қалыпты түсініктен ауытқыса, нақты поэзия да көру мен сезімге қатысты
қалыпты түсініктен алыстап кетеді. Төменде еуропалық авангардист,
бірегей визуалды суретші Франсис Пикабиа шығармашылығының нақты

өлең түріндегі үлгісі келтірілген.
Дадаизмдегі мұндай жаттығудың мəні – өлеңді оқымай тұрып, оған көз
жүгірткен сəтте-ақ қаншалықты поэзиялық ақпарат алатынымызды немесе
ынталана алатынымызды көрсету. Тіпті бірде-бір сөзін көрместен, тек
жолдар арқылы ғана қарапайым поэзия оқырмандары өздері оқыған
өлеңдерден дəл осыған ұқсас əсер алатын шығар. Басқаша айтқанда,
мұндай өлеңдер біздің суреттен алатын əсеріміз арқылы іс-əрекетімізді
қаншалықты сезінетінімізді сипаттайды. Мұнда сөздік белгінің де
жарияланғанына назар аударыңыз. Алайда бұл бейнелеу əдеттегі
поэзияның типографиялық түріне қатты ұқсап тұр. Сызықтардың өзінің
сипаттық мəні бар. Ұзын сызықтар – зат есімдер, қысқа сызықтар –
артикльдер, жалғаулықтар т.б.
Негізі, нақты поэзия ХХ ғасырда кеңінен тараған. Мысалы, Джордж
Херберттің «Пасха қанаттары» (
Easter Wings
) өлеңіндегі шумақтар
періштенің қанатына ұқсас болып келеді. 1633 жылғы нұсқасындағы
өлеңдері (олардың əрқайсысы өлеңнің бір не екі шумағынан тұрады) бір-
бір қанат сияқты. Сондықтан оны жоғарыдан төмен не болмаса кітапты бір
қырына бұрып алып оқуымыз керек. Қанаттың шеткі жақтары ұзындау
болады. Періштелердің қанаттарын біз солай елестетеміз. Өлеңнің мұндай
бейнесі бозторғайды да еске түсіреді. Өлеңнің бірінші жəне соңғы
қатарлары өте күшті риторикалық сипатта. Херберт күшейту (қанаттың
сыртқы жақтары) мен кішірейтуді (қанат бекітілетін жер) шебер
пайдаланған. Ол сондай-ақ ұшып-қонуды да көрсете білген. Негізі, екінші
шумақ (суреттелмеген) – қанаттың екінші жұбы; бұл өз қанатын
періштелердің қанатына жалғағысы келген ақынға тиесілі екенін көрсетеді.
1633 жылғы нұсқада қанаттардың əр жұбы кітаптың бір-бір бетіне

жазылды. Ал кітаптың тігісі ақынның періштелерге ұштасқан қанатын
білдірді.
ХХ ғасыр басында Гийом Апполлинердің каллиграммалары визуалды
тартымдылығымен əйгілі болған. Бұл – сөздерден тұратын пішінді
суреттер. Олардың ең сəтті шыққаны – «Жүрек тəжі мен айна» (
Heart
Crown and Mirror
) шығармасы. Айна – бұл шеңбер тəрізді сөйлемдер
құрайтын сөздерден тұратын, соңы басына қайтып айналып келетін үлкен
сопақ пішін. Біреулер бұл сөйлемдерді оның өзгеру бөліктеріне қатысты
оқыса, біреулері осы сопақ пішінді айнала оқиды. Ал айнаның беті болатын
ішкі кеңістігінен Гийом Апполлинердің есімін оқимыз. Осы жəне өзге
каллиграммалардағы бейнелер сызықты қозғалысты бұзады. Өйткені
бейнелер үйлесімі бар сөздерді құрудан гөрі форма құруға, сыртқы
көрініске көбірек ұмтылады. Бейнелі үлгідегі сөйлемдердің сөздері де
қисынсыз емес, əйтсе де басқа сөздердің қайда орналасқанына байланысты
оптикалық мəнге ие болу үрдісі бар.
Нақты поэзияның мысалдарын Чарльз Олсонның «Максимустың
жырларынан» (
The Maximus Poems
)
,
сонымен бірге Сьюзен Хау, Ханна
Вайнер мен Дуглас Мессерлидің əртүрлі жыр жинақтарынан көруге
болады. Расымен де, Стефан Малларме сияқты ақындар əріптермен, əріп
өлшемдерімен əрі беттегі сөздердің аралықтарымен тəжірибе жасай
бастаған кезде нақты поэзия өлең жазу өнеріндегі жаңа бағыттың маңызды
өлшемі болды. Əрине, бұрынғы поэзиялық кітап беттерінің типографиялық
көркемделуі мен дизайны қазіргі поэзиядан айтарлықтай дəрежеде алшақ
жатыр. Сондай-ақ кітап беттерін безендіру біртіндеп суретшілердің де
бейнелеу өнерін поэзияға айналдыруына ой салды. Мəселен, Том
Филлипстің «A Humument» (
бұл – A Human document деп қысқартылған

атау, яғни «Адам
(
зат
)
құжаты» 
(
қазақша – Адаматы». – Ред.
) кітабы
.
Бұл – əр бетіне сурет салып, бояп, өлең сияқты оқылатын, бір-екі ауыз сөз
ғана жазылған, бояумен өрнектелген поэзия. Лесли Скалапиноның «Танго»
(
The Tango
) шығармасы да суретші Марина Адамспен бірге жасаған
маңызды поэзиялық шығарма. Бұл еңбекте əріп те, сөз де жоқ. Əр беттегі
бейненің не деп сөйлеп тұрғанын оқымай-ақ ұғасың. Бейне бір бояулар үн
қатып тұрғандай.
24
Оқуға ұсынылған əдебиет
Перлофф Марджори, Крейг Дворкин (редактор). 
The Sound of Poetry/The Poetry of Sound
(2009)

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: