Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| Екінші тарау.
ТІЛДІҢ НАҚТЫ МАЗМҰНЫ 1. Анықтама. Мазмұн мен бірлік Тілді құрайтын таңбалар – абстракциялар емес, нақтылы нысандар. Лингвистиканың зерттейтіні – таңбалар жəне олардың байланысы. Олар ғылымда нақты мазмұндар болып саналады. Алдымен, барлық мəселеде үстем болатын екі қағиданы еске түсірейік: 1. Лингвистикалық мазмұн таңбалаушыны таңбаланушымен сəйкес қою арқылы ғана пайда болады. Бір ғана элемент болған жағдайда мазмұн жоғалып кетеді. Онда біз нақты мазмұнның орнына қарапайым абстракциямен бетпе-бет келеміз. Біз үнемі мазмұнның бір ғана бөлігіне мəн береміз де, оның барлық жиынтығын қамтып тұрмыз деп ойлап қала береміз. Бұл, мысалы, біз ауызша сөз тізбегін буындарға бөлген кезде байқалады. Өйткені буынның фонологиядан басқа мағынасы жоқ. Дыбыстардың бірізділігі белгілі бір ойды білдіргенде ғана лингвистикалық қасиетке ие. Мұны ол жеке қарастырады. Бұл – тек физиологиялық зерттеулерге арналған материал. Өз таңбасынан ажыраған сəтте таңбаланушыға да қатысты дəл осындай жағдайды аңғарамыз. Ол да жеке қарастырылады. «Үй», «ақ», «көру» т.б. сөздер психологияға қатысты болып кетеді. Олар дыбыс бейнесімен байланысқан кезде ғана лингвистикалық мазмұнға айналады. Тілдегі түсінік дегеніміз – оның дыбыстық мағынасы. Дыбыстың нақты бір бөлігі түсініктің сипаты болып саналады. Екі жақты лингвистикалық бірлікті көбінесе тəн мен рухтан тұратын адамзат тұлғасымен салыстырады. Бірақ бұл сəтті салыстыру емес. Ең дұрысы, оны сутегі мен оттегіден тұратын су сияқты химиялық байланыспен түсіндірген ыңғайлы. Екі элементті жеке-жеке алып қарағанда, судың қасиетіне ұқсас еш нəрсе байқалмайды. 2. Тілдік мазмұн шектелмейінше, яғни оны дыбыстық тізбекте қоршап тұратын барлық нəрселерден алыстатпайынша, нақты анықталмайды. Мұндай шектелген мазмұндар яки бірліктер тіл механизмінде бір-біріне қарама-қарсы болады. Əуелгі кезде, лингвистикалық таңбаларды кеңістікте болуы мүмкін визуалды таңбалармен шатастырмай салыстыруға жəне мағынасы бар элементтерді ешқандай ақылға салмай-ақ, дəл осылай бөлуге болады деген болжам басым болды. Оларды белгілеу үшін жиі қолданылатын « form » ( форма, түр ) сөзі («ауызша форма», «зат есімнің формасы» тіркестерін салыстырыңыз) осы қателікті растайды. Бірақ дыбыстық тізбектің негізгі сипаты оның сызықтығына байланысты екенін білеміз. Егер жеке өзін алып қарасақ, бұл бар болғаны – құлағымыз анық айырып, өздігінен қабылдай алмайтын сызық, тұтас бір таспа сияқты нəрсе. Тізбекті ажырату үшін біз оның мағыналарын атауымыз керек. Біз таныс емес тілді естіген кезде, дыбыстардың бірізділігін қалай дұрыс сараптау керек екенін айта алмаймыз. Өйткені лингвистикалық құбылыстың тек қана дыбыстық сипатын қарастыру арқылы сараптама жасау мүмкін емес. Бірақ тізбектің əрбір бөлігіне қатысты болатын мағына мен қызметті білген кезде, ол бөліктердің бір-бірінен алыстайтынын, ал пішінсіз таспаның құрақтарға (сегменттерге) бөлінетінін көреміз. Алайда, сараптауда ондай жағдай болмайды. Қорытындылай келе айтарымыз, тіл дегеніміз – мағынасы мен құрылымына сəйкес қана зерттелетін шектеу алдындағы ( pre‐delimited ) таңбалар жиынтығы емес, ретсіз жиынтық. Тек зерделілік пен мұқият танысу ғана оның нақты элементтерін ашады. Бірліктің арнайы дыбыстық сипаты жоқ. Оның бір ғана анықтамасы мынадай: бұл – сөйлесу тізбегі кезінде, оның алдында жəне келесі келетін барлық нəрсені жоққа шығаратын дыбыстың ( кішкентай ) бөлігі. Ол белгілі бір түсініктің белгісі жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|