Экология 7.1 Қоршаған ортаның экологиясы

7.Экология

7.1 Қоршаған ортаның экологиясы

Қоршаған ортаның ортақ мәселесі.

Адамдардың әр сатыдағы дамуы қоршаған ортамен тығыз байланысты болды. Бірақ үлкен индустриалды қоғам пайда болғалы табиғатқа адамдардың қауіпті араласуы тез күшейді, қоршаған ортаға кедергінің көлемі өсті, ол көп қырлы болды және қазір ол адамдарға түпкілікті қауіп тудырып отыр. Жұмсалған қайта қалпына келтірілмейтін топырақ түрлері өсіп келеді, эканомика салдарынан демалысқа шығатын жерлер көптеп кетті, осы жерлерге заводтармен қалалар салынуда. Бұл биосфераға тиімсіз әсер етеді - әсіресе біздің планетаға. Жердің биосферасына қазіргі уақытта өсіп келе жатқан антропогенді әсер ету қауіпті. Осыған орай бірнеше маңызды үрдістерді бөліп айтуға болады, бірақ олардың ешбірі экологиялық жағдайларды жақсартпайды.

Көп көлемді және мағыналы болып ортаның химиялық ластануы, өзіндік емес химиялық табиғи заттардан басталады. Оларға - газ тәрізді және аэрозольді өндіріістік-тұрмыстық ластағыштар жатады. Атмосферада көмір қышқыл газы жиналып, көбеюде. Бұл процестердің ары қарай дамуы адамзатқа қажеттілігі жоқ планетада орташа жылдық температураның көтерілуіне әкеліп соғады. Мұнай және мұнай өнімдері дүние жүзілік мұхиттарын қазіргі кезде жалпы көлемінің 1/5 бөлігін ластап отырғандығы экологтарды қатты алаңдатуда. Мұнайдың осынша мөлшерде ластауы гидросферамен атмосфера арасында газ және су алмасуы айтарлықтай бұзылуы мүмкін. Химиялық ластануының топырақ пестициды және оның қышқылдылығының жоғарлығы эко жүйенің құлдырауына әкеп соғады. Түгелімен қаралған барлық жағдайлар, ондағы ластаушы эффект биосфередағы үрдістерге айтарлықтай зиянын тигізеді.

Биосфераның ластануы.

Негізінде атмосфераны ластағыштың 3 негізгі көзі бар:

• 
  өндірістік кәсіпорын;
  
• 
  тұрмыстық пештер;
  
• 
  көліктер.
  

Зиянды газдар ауаға, өндіріске қажетті отынды жаққанда, тұрғын үйлерді жылумен қамтамасыз еткенде, көлік жүргізуде, тұрмыстық және өндірістік қалдықтарды өңдеу кезінде түседі. Атмосфераны ластаушыларды біріншіден атмосфераға үздіксіз бөлінетін және екіншіден осы бөлінген заттың түрленуі деп бөледі. Осылай атмосфераға түскен күкіртті газ сұр ангидридке дейін қышқылданады. Бұл су буымен әрекеттеседі де, күкірт қышқылы тамшысын береді. Күкіртті ангидрид аммиакпен әрекеттесіп, аммоний сульфатын түзеді. Осындай әрекетпен химиялық, фото химиялық, физика-химиялық реакциясының әрекетінде ластаушы заттар және атмосфера құрамы арасында басқа да екінші белгілер пайда болады. Планетадағы негізгі пирогенді ластау көзі болып: жылу электростанциясы, метеллургия және химиялық өндіріс пештерінде жыл сайын қатты және сұйық отынның 70% қолданылады.

Табиғи судың ластануы

Әрқандай су қоймасы немесе су көзі бұлақтары қоршаған ортамен байланысты. Бұл үстіңгі және жер асты су ағысының қалыптасу шартына, көлік жүргізу және әртүрлі жаратылыстар индустриясы, өндірістік және шаруашылық, тұрмыстық құрылыс әсер етеді. Осының салдарынан бұл құбылыстар судың сапасын бұзады. Ластану сулы ортаға берілгенде әртүрлі сәйкестік критериіне және мәселесіне байланысты жіктеледі. Осылай әдетте

• 
  химиялық,
  
• 
  физикалық,
  
• 
  биологиялық ластану түріне бөлінеді.
  

Бейорганикалық ластану. Тұшшы және теңіз суларын негізгі бейорганикалық (минералды) ластаушыларға әртүрлі химиялық қосылыстар, суда мекендейтіндерге зиянды улы заттар жатады. Мұндай заттарға: мышьяк, қорғасын, кадмин, сынап, хром, мыс, фтор кіреді. Бұлардың көбі адамдардың әрекетінен суға түседі. Ауыр металдар фитопланктонға сіңеді, содан кейін тағамдық тізбе арқылы ағзаға беріледі. Сулы ортаға қауіпті, зиян келтіретін бейорганикалық қышқылға кең диапозонды pH өндірістік ағыс (1,0 – 11,0) және сулы ортаның pH өзгерте алатын белгісі 5,0 немесе 8,0 жоғары, онда теңіз немесе тұшшы суларда балық pH 5,0 – 8,5 аралығында өмір сүреді. Гидросфераны минералды заттармен ластайтын және биогенді элементтері бар өндірістер ішінде тамақ өндірісін және ауылшаруашылықтарын ескерген жөн. Жерді дәрілегенде жердің жыл сайын 6 млн тоннаға жуық тұз жойылады. 2010ж олардың массалық үлесі жылына 15 млн тоннаға жетуі мүмкін. Қалдықтар сынап құрамы, қорғасын, локализованды мыс су жағасында кездеседі, бірақ кейбір қалдық түрлері сулы аймақтардан қашық жерлерге жеткізіліп тастайды. Сынаппен ластанғанда теңіз экожүйесінің бірінші өнімдері айтарлықтай төмендейді, фитопланктондардың өсуін тежейді. Сынапты қалдық негізінен су қосылыстарында немесе өзендерде жиналады. Ары қарай олардың көшуі метилды сынаптың жиналуына әкеп соғады.

Органикалық ластану. Теңізге құрлықтан әкелінген ерітінді заттардың теңізде өмір сүретіндерге деген маңызы зор. Су ортасында мекен ететіндерге минералды ған емес биогенді элемент, сонымен қатар органикалық қалдықтар әсер етеді. Жылына теңізге шығарылатын органикалық зат көлемі 300 – 380 млн тонна бағаланады. Ағынды сулар, суспензиясы бар органикалық әсер ететін немесе еритін органикалық зат, су тоғандарының жағдайына қатты әсерін тигізеді. Тұнып, суспензия түрінде құяды және микроорганизмдердің көбеюін уақытша тоқтатады немесе толығымен өмір сүруін жояды. Бұл үрдістер судың өзіндік тазалануына қатысады. Шіру кезінде түзілетін тұнбада зиянды қосылыстар және улайтын заттар түзілуі мүмкін: күкірттісутегі барлық өзен суының ластауына әкеледі. Суспензия әсері судың түбіне жарықтың түсуін қиындатады және фотосинтез үрдісін баяулатады. Судың сапасына негізгі санитарлық талаптарының маңыздысы болып ондағы оттегінің көлемінің керекті мөлшерде болуы жатады. Зиянды барлық ластайтын әсерлер, қалайда болса судағы оттегінің мөлшерін азайтуға септігін тигізеді. Жоғары бетті активті заттар – майлар, сұйық майлар, майлайтын құралдар және судың бетінде пленка құрайды, бұл сумен атмосфера ортасында газ алмасуына кедергі болады, судың оттегімен қанығуын төмендетеді. Белгілі көлемде органикалық заттар, көптегені табиғи суға үйренбеген ағындар арқылы өндіріс және тұрмыстық қалдықтарды өзендерге тастайды. Ластанған су қоймалары және су ағындары барлық өндірістік елдерде байқалады.

Топырақтың ластануы.

Жердің топырақ беті биосферада негізі компонент өзіндік ерекшелігімен ерекшеленеді. Дәл жер қабығы биосферада болып жатқан көп процесті анықтайды.

Топырақ құрамына органикалық заттандың, әртүрлі химиялық элементтердің, сонымен қатар энергияның тозаңданып тұруы маңызды. Топырақ қабаты биологиялық сіңіру функциясын орындайды, қиратқыш және әртүрлі ластағыштарды жояды. Егер биосферада осал жері болса онда биосферадағы қайтарылмайтын функциялардың өзі бұзылады. Сондықтан топырақтың маңызды биохимиялық мағынасын ескерген жөн, оның қазіргі жағдайын және антропогенді әсерінен өзгергенін ескерген жөн. Антропогенді әсер етуінің ең бір түріне пестицидтермен ластануы жатады.

Атмосферадағы қышқылдың жерге түсуі. Ең негізгі өмір маңызды жағдай қазіргі кездегі және болашақта болатын - атмосферадағы қышқыл жауын көбейеді және топырақ қабығы мәселелерінің өсуде. Қышқыл топырақты ауадан құрғақшылықты бөлмейді, бірақ бұлардың табиғи өнімдері төмен және тұрақсыз; олар тез бітеді және олардан аланатын өнім төмен. Қышқылды жаңбыр тек судың беткі қабатын ғана емес, сонымен қатар жоғарғы ауалы беткі қабатына әсерін тигізеді. Қышқылды жаңбыр шаруашылықтардың, адамдардың әрекетінен пайда болады. Осы оксиндер атмосфераға енгеннен кейін үлкен ара қашықтықта ауысады, сумен әрекеттесіп күкіртті күкірт, азотты, азотты және көмірқышқылды қапаға айналады да, қышқыл жауын негізінен су қосылыстарында немесе өзендерде жиналады. Ары қарай олардың көшуі метилды сынаптың жиналуына әкеп соғады.

Атмосферада мұнай, көмір, газ жаққан әсерінен болады. Шаруашылықта адам әсерінен атмосфераға оксинді күкірт, азот, күкірттісутегі және көміртегі оксиді екі есе өседі. Осыдан ауадағы қышқыл қалдықтары, жер асты және үстіңгі су мөлшері көбейеді. Осы мәселені шешу үшін систематикалық ұсынылған атмосфераны ластануын өлшегіш құралын кеңейту қажет.

Табиғатты қорғау – біздің ғасырдың тапсырмасы, әлеуметтік мәселе болып тұр. Қайта – қайта біз қауіпті естиміз. Қоршаған ортаға түскен қауіптің мәселесін көбіміз жағымсыз деп санаймыз. Бірақ замынның қарқынды дамуның күшімен барлық қиындықтармен күресуге мүмкіндігіміз бар.

Органикалық ластану. Теңізге құрлықтан әкелінген ерітінді заттардың теңізде өмір сүретіндерге деген маңызы зор. Су ортасында мекен ететіндерге минералды ған емес биогенді элемент, сонымен қатар органикалық қалдықтар әсер етеді. Жылына теңізге шығарылатын органикалық зат көлемі 300 – 380 млн тонна бағаланады. Ағынды сулар, суспензиясы бар органикалық әсер ететін немесе еритін органикалық зат, су тоғандарының жағдайына қатты әсерін тигізеді. Тұнып, суспензия түрінде құяды және микроорганизмдердің көбеюін уақытша тоқтатады немесе толығымен өмір сүруін жояды. Бұл үрдістер судың өзіндік тазалануына қатысады. Шіру кезінде түзілетін тұнбада зиянды қосылыстар және улайтын заттар түзілуі мүмкін: күкірттісутегі барлық өзен суының ластауына әкеледі. Суспензия әсері судың түбіне жарықтың түсуін қиындатады және фотосинтез үрдісін баяулатады. Судың сапасына негізгі санитарлық талаптарының маңыздысы болып ондағы оттегінің көлемінің керекті мөлшерде болуы жатады. Зиянды барлық ластайтын әсерлер, қалайда болса судағы оттегінің мөлшерін азайтуға септігін тигізеді. Жоғары бетті активті заттар – майлар, сұйық майлар, майлайтын құралдар және судың бетінде пленка құрайды, бұл сумен атмосфера ортасында газ алмасуына кедергі болады, судың оттегімен қанығуын төмендетеді. Белгілі көлемде органикалық заттар, көптегені табиғи суға үйренбеген ағындар арқылы өндіріс және тұрмыстық қалдықтарды өзендерге тастайды. Ластанған су қоймалары және су ағындары барлық өндірістік елдерде байқалады.