«Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару бағдарламасы» бойынша жарық көрді

Қандысу – ертіс алабындағы өзен. Шығыс Қазақстан облысының тарбағатай 
ауданында.  Бастауын  сауыр  жотасының  солтүстігіндегі  Шілікті  аңғарындағы 
бұлақтардан алып, Бұқтырма бөгеніне құяды. 
Қараөткел – ақмола өңіріндегі сауда бекеті. орта ғасырларда түркістан мен 
сібір  хандығы  арасында  жүрген  сауда  қарым-қатынастарында  Қараөткелдің  аты 
аталады.тарихшы  Ж.артықбаевтың  айтуынша,  Қараөткелде  сауда  1851  жылға 
дейін де қайнап жатқан. 
Қоғалы  –  алтынемел  жотасы  мен  Бұрымбай  таулары  арасындағы  тауаралық 
аңғар. алматы облысы, Кербұлақ ауданының Қоғалы өзенінің бойында. 
Құсмұрын – тобыл алабындағы көл. Қостанай облысының Қарасу, Әулиекөл 
аудандары аумағында.
Құланөтпес – теңіз көлі алабындағы өзен. Қарағанды облысының нұра, ақмола 
облысының Қорғалжын аудандары арқылы ағады. 
Қызылқұм шөлі – Әмудария мен сырдария аралығындағы құмды алқап. ауда-
ны 300 мың км² (оның 1/3 -інен астамы Қазақстан аумағында (Қызылорда, оңтүстік 
Қазақстан облыстарында).
Лепсі – Балқаш алабындағы өзен. алматы облысының ақсу, сарқант аудандары 
жерімен ағады. 
Маңырақ  –  сауыр  жотасының  батысындағы  аласа  жота.  Шығыс  Қазақстан 
облысындағы тарбағатай және зайсан аудандары жерінде. 

390
Қазақ өнерінің антологиясы
Матай – алматы облысы, ақсу ауданындағы кент. іргесі 1930 жылы түркістан-
сібір темір жолын салуға байланысты қаланды.
Мәртөк – ақтөбе облысындағы аудан орталығы. іргесі ташкент-орынбор темір 
жолының салынуына байланысты қаланған. 
Меңдіқара – Қостанай облысының солтүстігінде орналасқан аудан. 1930 жылы 
ұйымдасып, 1963 жылы қаңтарда құрылған.
Мұқыр – алматы облысы, Көксу ауданындағы ауыл.
Оңды – маңғыстау облысы, маңғыстау ауданындағы ауыл.
Өлеңті  –  ертіс  алабындағы  өзен.  ақмола,  Қарағанды,  Павлодар  облыстары 
жерімен  ағады.  Бастауын  ерейментаудың  500-550  метр  биіктіктегі  бұлақтарынан 
алып, Қаражар ауылының тұсында Әулиекөлге құяды. 
Сарытүбек – солтүстік Қазақстан облысы айыртау ауданындағы ауыл.
Саумалкөл  –  Қарағанды  облысы,  Қарқаралы  ауданының  солтүстік  батыс 
бөлігіндегі көл. 
Сілеті – ертіс алабындағы өзен. ақмола, Павлодар облыстары жерімен ағады. 
Талдыкөл – Қостанай облысы, Қамысты ауданындағы ауыл.
Талдықорған  облысы  –  Қазақстанның  оңтүстік-шығысындағы  әкімшілік 
аумақ. 1944-1959 және 1967-1997 жылдар аралығында жеке облыс болған. Қазіргі 
кезде алматы облысының құрамында. 
Таушық  –  маңғыстау  облысы,  түпқараған  ауданындағы  ауыл.  аумағында 
“дәніспан”,  “итолы”,  “Шақпақ  ата”,  т.б.  көпке  танымал  қорымдар  мен  тарихи 
ескерткіштер бар.
Теміртау  –  Қарағанды  облысында  нұра  өзенінің  бойында  орналасқан  қала. 
Бұрынғы самарқанд кентінің базасында 1945 жылы 1 қазанда құрылған. 
Терісаққан – есіл алабындағы өзен. ақмола, Қарағанды, Қостанай облыстары 
жерімен ағып өтеді. ұлытаудан басталып есілге құяды. 
Топар  –  алматы  облысы,  Балқаш  ауданындағы  өзен.  аралтөбе  елді-мекені 
тұсында тармақталып, маңқысты кентінің тұсынан Балқашқа құяды. 
Ұлытау – мыңдаған ғасырлық рухани аңызға айналған, ақындар жырлаған, сан 
ғасыр адамдарды баураған қазақ халқының құрметтейтін қасиетті жері. Қарағанды 
облысының аумағында орналасқан.
Форт-Шевченко  –  маңғыстау  облысы,  түпқараған  ауданының  әкімшілік 
орталығы. Каспий теңізінің шығыс жағында, ақтау қаласынан солтүстік-батысқа 
қарай 130 км жерде орналасқан. 
Шайыр  –  маңғыстау  облысы,  маңғыстау  ауданындағы  ауыл.  ауылда 
ақын  Қ.Күржыманұлы  мұражайы,  Құлбарақ  батыр  қорымы,  Шерқала  тарихи-
археологиялық ескерткіші орналасқан.
Шалқия  –  Қызылорда  облысы,  Жаңақорған  ауданындағы  кент.  елді  мекенге 
таяу жерде Шалқия полиметалл кен орны бар. 
Ырғайты  –  алакөл  алабындағы  өзен.  алматы  облысының  алакөл  ауданы 
жерімен ағады. Бастауын Жетісу алатауындағы мұздықтан алады. 

391
Айтыс 4 ТОМ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 
ӘДЕБИЕТТЕР
айтыс.  //алғы  сөзін  жазған  м.Әуезов.  Құраст.:  Ш.ахметов,    Б.ысқақов, 
К.сейдеханов. т.3. – алматы: Жазушы, 1966. – 619 бет.
айтыс.  //алғы  сөзін  жазған  с.мұқанов.  Құраст.:  Ә.алманов,  с.дәуітов, 
м.Жармұхамедов, ғ.мамутова, Ф.оразаева. т 1. – алматы, Жазушы, 1988. – 288 
бет.
айтыс. //алғы сөзін жазған м.Жармұхамедов. Құраст.: Ә.алманов, с.дәуітов, 
м.Жармұхамедов, ғ.мамутова, Ф.оразаева. т 2. – алматы, Жазушы, 1988. – 352 
бет. 
айтыстану: ғылыми жинақ. – астана: Жалғас-Print, 2013. – 420 бет.
айтыстың даму жолдары.  Жармұхамедов м. – алматы: ғылым, 1976.
асанов Қ. айтыс өнерінің публицистикалық сипаты. – астана: Фолиант, 2010. 
– 400 бет.
асқаров е. Жүрекжарды: Жыр жинағы. – астана: Фолиант, 2009. – 256 бет.
Әзірбаев  К.  айтыстар,  дастандар.  екі  томдық.  //Құраст.:  н.төреқұлов, 
Б.Әзірбаев. – алматы: Жазушы, 1984. – 352 бет. 
Бір қыз бен он алты ақын. //Құраст.: а.Қыраубаева. – алматы: Жалын, 1985 жыл.
дүйсенов м. Халық ақындары творчествосының көркемдік сипаты. – алматы: 
ғылым, 1982. – 180 б.
Жамбыл және қазіргі халық поэзиясы. //Құраст.: м.Байділдаев, с.негимов. ал-
маты: ғылым, 1975. – 271 бет. 
Жыр шашу: ақындардың республикалық екінші айтысы.  – алматы, Жазушы, 
1982. – 168 бет.
Жүз жыл жырлаған жүрек. Жолдасбеков м. – алматы: Жазушы, 1992.
Көкейкесті  әдебиеттану.  3  кітап.  //Құраст.:  р.нұрғали.  Қазіргі  айтыс:  дәстүрі, 
келешегі. – астана: Күлтегін, 2003. – 264 бет.
Қазақ  сөздігі.  (Қазақ  тілінің  біртомдық  үлкен  түсіндірме  сөздігі)  //Құраст.: 
н.уәли,  Ш.Құрманбайұлы,  м.малқаев,  р.Шойбеков  және  т.б.  –  алматы:  дәуір, 
2013. - 1488 бет.
Қазақстан.  ұлттық  энциклопедия.  1  том.  /Бас  ред.  Ә.нысанбаев.  –  алматы: 
Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы, 1998. – 720 б.

392
Қазақ өнерінің антологиясы
Қазақстан.  ұлттық  энциклопедия.  2  том.  /Бас  ред.  Ә.нысанбаев.  –  алматы: 
Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы, 1999. – 720 б.
Қазақстан.  ұлттық  энциклопедия.  3-том.  /Бас  ред.  Ә.нысанбаев.  –  алматы: 
Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы, 2001. – 720 б.
Қазақстан.  ұлттық  энциклопедия.  4  том.  /  Бас  ред.  Ә.нысанбаев.  –  алматы: 
Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы, 2002. – 720 б.
Қазақстан. ұлттық  энциклопедия. 5 том. /Бас ред. Б.аяған. – алматы: Қазақ 
энциклопедиясының Бас редакциясы, 2003. –720 б.
Қазақстан. ұлттық  энциклопедия. 6 том. /Бас ред. Б.аяған. – алматы: Қазақ 
энциклопедиясының Бас редакциясы, 2004.  −693 б.
Қазақстан. ұлттық  энциклопедия. 7  том. /Бас ред. Б.аяған. – алматы: Қазақ 
энциклопедиясының Бас редакциясы, 2005. −728 б.
Қазақстан. ұлттық  энциклопедия. 8  том. /Бас ред. Б.аяған. – алматы: Қазақ 
энциклопедиясының Бас редакциясы, 2006.  −704 б.
Қазақстан. ұлттық  энциклопедия. 9  том. //Бас ред. Б.аяған. – алматы: Қазақ 
энциклопедиясының Бас редакциясы, 2007. − 688 б.
Қазақстан айтыс ақындары: анықтамалық жинақ. //Құраст.: е.Қайназар. – ал-
маты: ан-арыс, 2013. – 280 бет.
Қалыбекова Ә. ұлық ием алғанда кеңдігіне. – алматы: 2011. – 334 бет. 
Құсанбаев с. Байғыз. – Павлодар: «ЭКо» ғөФ, 2001 жыл.
Құсанбаев.с. Жырлаумен өткен 20 жыл: Эссе-баян, айтыстар. – астана: Фоли-
нат, 2011. – 360 бет.
мәңгі көктем. осы күнгі қыз бен жігіт айтысы. //Құраст.: а.Бұлдыбаев. – алма-
ты: Жалын, 1988. – 328 бет.
негимов с. ақын-жыраулар поэзиясы. генезис. стилистика. Поэтика. – алма-
ты: ғылым, 2001.
өнердің аққан жұлдызы. Ә.Жанқұлиев жайындағы эссе-естеліктер, өлеңдер мен 
айтыстар. //Құраст.: а.Жанқұлиев. – алматы: ол-Жас, 2014. – 160 бет.
сыдиқов Қ. ақын жыраулар. – алматы: ғылым, 1974. – 240 бет. 
тоқсанбайұлы  Қ.,  Қожабайұлы  Б.  Бізге  де  сөйлер  кез  келер...  Шығармалар 
жинағы. – астана: Фолиант, 2008. – 392 бет.
Халық поэзиясы және бүгінгі өмір. //Жауапты шығарушы н. төреқұлов. – ал-
маты: ғылым, 1976. – 174 бет.
ысмайылов е. ақындар. – алматы: Қазмемкөркемәдеббас., 1956. – 340 б.
«AITYSKER» интернет порталы.

393
Айтыс 4 ТОМ
РЕЗЮМЕ
 
в іV том «антологии казахского искусства» включены лучшие 
айтысы 1957 – 1991 годов. 
в этих айтысах нашли отражение духовный подьем народа по-
сле победы во второй мировой войне, такие события, как: поднятие 
целинных земель, полет человека в космос, всеобщее социалистиче-
ское соревнование и как бы приближение призрачного коммунизма. 
отличием айтысов советского периода является то, что каждый акын 
воспринимает достижения и недостатки коллектива как свои.
если  каждое  произведение  отражает  как  в  зеркале  свое  время, 
то это правило применимо и к искусству айтыса тоже. в частности, 
воспевание труда советского человека, развития производственных 
очагов,  технического  прогресса,  победы  горняков,  жизни  народа  в 
годы поднятия целины нашли широкое отражение в этих айтысах. 
Конечно, айтысы тех лет тоже испытали влияние советской иде-
ологии. включенные в этот том материалы республиканского сове-
щания  народных  акынов,  организованного  1961  году,  айтысов,  по-
священных 50-летию и 60-летию Казахской сср подтверждают это 
наше мнение. 
в этот том «антологии казахского искусства» включены 43 ай-
тыса, которые отобраны и разделены на три раздела. в хронологи-
ческом порядке в него включены также айтысы таких акынов, как 
асельхан Калыбекова, асия Беркенова, есенкул Жакыпбеков, ерик 
аскаров, азимбек Жанкулиев, стоявщих у истоков обновления, но-
ваций айтысов перестроечного периода и после декабрьского вос-
стания молодежи.
антология предназначена для преподавателей и студентов кон-
серваторий, университетов искусств, и других высших учебных за-
ведений,  учителей  и  учеников  музыкальных  школ,  исследователей 
жанра айтыс, также широкого круга людей, кого интересует казах-
ское искусство.

394
Қазақ өнерінің антологиясы
Resume
 
Volume IV of the «Anthology of  Kazakh art» includes the best aityses 
of period 1957 – 1991. 
In these aityses reflected spiritual wake up of people after the victory 
in the Second World War, events such as: lifting of virgin lands, human 
space flight, the universal socialist competition and how to approach the 
ghost of communism. The difference of aityses of  Soviet period is that 
every bard perceives the achievements and shortcomings of the collective 
as their own.
If each work reflects as in a mirror the time, this rule applies to art 
aitys  too.  In  particular,  the  glorification  of  the  Soviet  labor  rights,  the 
development  of  production  homes,  technical  progress,  winning  the 
miners, the people’s life in the years of Virgin Soil Upturned were widely 
reflected in these aityses.
Of course, Aityses also have been influenced by Soviet ideology those 
years. Included in this material is the Republican People’s akyns meeting, 
organized in 1961, aityses, commemorating the 50 th anniversary and the 
60 th anniversary of the Kazakh SSR confirm it is our opinion.
In this volume «Anthology of Kazakh art» included 43 aitys who are 
selected and divided into three sections. In chronological order, it also 
includes  such  Aitys  akyns  as  Aselhan  Kalybekova,  Asia  Berkenova, 
Esenkul  Zhakypbek,  Eric Askarov, Azimbek  Zhankuliyev,  who  started 
the renovation, innovations of aityses of rebuilt period after the December 
uprising of youth.
Anthology  is  intended  for  teachers  and  students  of  conservatories, 
universities of the arts, and other higher education institutions, teachers 
and students of music schools, researchers of aitys genre,  a wide range of 
people who are interested in Kazakh art.

395
Айтыс 4 ТОМ
МАЗМҰНЫ
БІРІНШІ БӨЛІМ (1957-1969)
Файзолла  мен Әбілахат ....................................................................................4
Хамидолла мен Хамит ....................................................................................20
аманжол мен Бекболат ...................................................................................28
Бикен мен Әкбар ..............................................................................................38
темірбек пен Жұмабай ...................................................................................49
мұса мен Құдыкен ..........................................................................................56
Баймұқаш пен Шабалы ...................................................................................60
ержан мен Әзмұхамбет ..................................................................................65
Кенен мен Халима ...........................................................................................68
Болман мен Желеу ...........................................................................................72
Қалихан мен Әбікен ........................................................................................81
таубай мен аманжол .......................................................................................90
Қалқа мен есдәулет .........................................................................................97
Кенен мен есдәулет .......................................................................................104 

396
Қазақ өнерінің антологиясы
ЕКІНШІ БӨЛІМ (1970-1980)
Көкен мен Қалихан ........................................................................................112
мұқаш пен молдабай ...................................................................................116 
манап пен Әсімхан .......................................................................................125
Көкен мен Әбікен ..........................................................................................144
мұқаш пен Әсімхан ......................................................................................150
мүтәліп пен Қалдыбек .................................................................................157
Қасымхан мен ғалия .....................................................................................164
абай мен Әсімхан .........................................................................................174
тілеумұрат пен Қалидолла ...........................................................................185
Жұмаш пен айтуған .....................................................................................196
Шолпан мен елеусіз ......................................................................................204
манап пен надежда ......................................................................................222
Көкен мен Бүркіт ...........................................................................................233
ақтан мен Көлмағамбет ...............................................................................241
Қалихан мен сара .........................................................................................259
аяз бен Камал ................................................................................................274
ҮШІНШІ БӨЛІМ (1981-1991)
есенқұл мен Көпбай .....................................................................................280
есенқұл мен Әселхан ....................................................................................282
Әсия мен есенқұл ..........................................................................................288
Әсия мен ерік ................................................................................................297

397
Айтыс 4 ТОМ
Әзімбек пен Құдайберді ...............................................................................301
манап пен тәушен ........................................................................................308
Әзімбек пен Әселхан .....................................................................................317
дүйсенбай мен Әзімбек ................................................................................325
ерік пен Әселхан ...........................................................................................330
Қонысбай мен ерік ........................................................................................335
серік пен мэлс ..............................................................................................342 
серік пен Қуаныш .........................................................................................347
Әбдікәрім мен Әселхан .................................................................................357
ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР
ақындар туралы мәліметтер ........................................................................364
айтыстар туралы түсініктер ........................................................................375
сөздік  .............................................................................................................382
тарихи есімдер ..............................................................................................385
Жер-су атаулары ............................................................................................388
Пайдаланылған әдебиеттер ..........................................................................391
резюме ............................................................................................................393
Summary  .........................................................................................................394

398
Қазақ өнерінің антологиясы
ӘоЖ 821.512.122
КБЖ 84(5Қаз)-5
Қ 17
 
ISBN 978-601-7318-4-4 (т. IV.)
ISBN 978-601-7318-40-6 (ортақ) 
        

399
Айтыс 4 ТОМ
ҚАЗАҚ ӨНЕРІНІҢ АНТОЛОГИЯСЫ
АЙТЫС
IV ТОМ
Кітаптың шығуына жауапты Ш. Қойлыбаев
редакторы C. Негимов
дизайнері Б. Жапаров
техниикалық редакторы С. Жапарова
Беттеуші Ә. Байзақова
Корректоры И. Майынова

400
Қазақ өнерінің антологиясы
иБ №004
Басуға 12.10.2014 қол қойылды. Пішімі 60х90/16. офсеттік басылым. 
Қағазы офсеттік. Шартты баспа табағы 25,0. 
Шартты бояулы беттаңбасы 26,25. 
есептік баспа табағы 24.0 таралымы 2000. тапсырыс №