Әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулардың; әдістемелік ұсыныстардың; әдістемелік нұсқаулардың титул парағы
жүктеу/скачать 168,5 Kb.
|
| 2-тақырып. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Сөзжасамдық тәсілдер. Сөзжасамдық мағына. Туынды сөздер.
Қоғамдағы жаңалықтар жаңа атауды қажет ететіні, ол қажеттілікті үнемі қамтамасыз етіп отыратын сөзжасам екені. Бұл тіл болғалы үнемі үздіксіз жасалып келе жатқан тілдік әрекет болғандықтан, тілдің сөзжасам жүйесі үнемі дамып, екшеліп, толығып қалыптасып отырғаны. Сөзжасамның дамуы, баюы, екшеліп бір қалыпқа түсуінің нәтижесінде өзіндік сөзжасамдық бірліктері бар, тәсілдері бар, орныққан, қалыптасқан заңдылықтары бар тілде сөзжасамдық жүйе-нің бары туралы. Ол сөзжасамдық жүйе арқылы өмірде пайда болған барлық жаңа заттар мен ұғымдардың аталуы қамтамасыз етілетіні, өмір қажеттілігін қамтамасыз ету үшін, тілдің сөзжасамдық жүйесінің қызмет ететіні туралы. Сөзжасамдық тәсілдер тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі заңдылықтары-ның біріне жататыны. Тілде жасалған сөздердің бәрі тілде қалыптасқан сөзжасамдық тәсілдердің бірі арқылы жасалады, өйткені сөзжасамдық тәсілдер жаңа сөздердің жасалу жолы, амалы екені. Қазақ тілінде көне замандардан бері қарай қалыптасқан үш түрлі сөзжасамдық тәсілдің бары: 1. синтетикалық тәсіл; 2. аналитикалық тәсіл; 3. лексика-семантикалық тәсіл. Сөзжасамның синтетикалық тәсілі, оның көне заманнан бері қолданылып, дамып, қазір сөзжасамда негізгі орын алатыны, оның анықтамасы. Синтетикалық тәсіл арқылы сөздің жасалуын іске асыратын тілдік бірліктер, олардың әрқайсысының атқаратын қызметі мен айырмашылықтары, сөз таптарына қатысы. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөздің туынды түбір аталғаны, тіліміздің туынды түбір сөзге байлығы. Сөзжасамның аналитикалық тәсілі де көне құбылысқа жататыны, қазір де сөзжасамда үлкен қызмет атқаратыны, оның анықтамасы. Аналитиклық сөзжасамда қызмет атқаратын тілдік бірліктер, олардың синтетикалық тәсіл бірліктерінен айырмасы мен ұқсас жақтары. Аналитикалық тәсілдің ішкі ерекшеліктері, түрлері. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздердің күрделі сөз аталып, оның ішкі түрлеріне байланысты күрделі сөздердің түрлері жасалатыны, сөзқосым тәсілі арқылы жасалған күрделі сөздердің қос сөз, тіркестіру арқылы жасалған сөздердің тіркесті күрделі сөз, қысқарту арқылы жасалған сөздердің қос сөз аталатыны, сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілінің де көне замандардан келе жатқаны, қазір бұл тәсілдің қызметінің азайғаны, осы тәсілдің анықтамасы. Лексика-семантикалық тәсіл бір кездерде термин жасауда қызмет атқаратыны. Бұл тәсіл сөздің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысатыны, осы тәсіл арқылы бір сөздің бірнеше сөздің қызметін атқаратыны. Сөзжасамдық мағынаның сөзжасам әрекеті арқылы жасалатыны, сөзжасамдық мағынаның сөзжасамдық бірліктер арқылы жасалатыны, сөзжасам әрекетіне қатысты тұрған сөзжасмдық бірліктердің бір-бірінен қатысы негізінде сөзжасамдық мағынаның жасалатыны. Сөзжасамдық бірліктердің сөзжасамдық тәсілдерге қатысының түрлілігіне байланысты олардың әр тәсілде сөзжасамдық мағына жасауға қатысты түрлі болатыны. Туынды мағынаның негізділігі. Туынды мағынаның түрлендірілген түрі. Көшірілген туынды мағына. Туынды мағынаның теңбе-теңдік түрі. Сөзжасамдық әрекеттің негізінде тілге қосылған сөздердің туынды сөз аталатыны. Яғни туынды сөздер тек сөзжасамға қатысты қолданылатыны. Туынды сөздердің тілде пайда болуы қоғамдағы жаңалықтарға байланыстылығы. Туынды сөздер сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалатындықтан, сөзжасамдық тәсілдердің түрлілігіне қарай туынды сөздердің де түрлі болатыны: туынды түбірлер, күрделі сөздер (біріккен сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер) туынды түбірлер. Туынды сөз бен туынды түбір дегеннің айырмасы мен олардың бір-біріне қатысы. Туынды түбірлердің синтетикалық тәсіл арқылы жасалып, оның құрамы негіз сөз бен жұрнақтан тұратыны. Негіз сөз бола алатын сөздер, олардың белгілері, түрлері негіз сөздің туынды түбір сөзді жасауда, жаңа мағына жасауда атқаратын қызметі. Жұрнақтың туынды түбір сөз жасауда мағына әсері, мағынаны өзгертетін және мағынаны түрлендіретін жұрнақтар, олардың сөз табына қатысы, өнімділігі, өнімсіздігі, сөздің құрамында жігі анық байқалатындары, түбірмен әбден кірігіп, қазір түбірден бөліп алуға келмейтін түрлері, олар арқылы жасалған сөздердің тек тарихи тұрғыда ғана туынды түбірге жататыны. Күрделі сөздер. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздердің бәрі күрделі сөздерге жататыны, олардың бәрі екі мағыналы лексемадан жасалып, бір мағыналы сөз жасайтын, оның күрделі сөз деп аталуы, күрделі сөздің анықтамасы мен түрлері. Біріккен сөз. Біріккен сөздер сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы, оның ішінде сөзқосым түрі арқылы жасалатыны. Біріккен сөз жасауға қатысатын тілдік бірліктер, олардың мағына жасауда атқаратын қызметі. Біріккен сөздің емлесі, оған қатысты қайшылықтар. Сөзқосым тәсілмен сөздердің құрамындағы сыңарлардың өзгеріссіз сақталуы мен түрлі өзгеріске түсуіне қарай олардың кіріккен сөздер мен кіріккен сөздер мен біріккен сөздер болып бөлінетіндігі. Кіріккен сөздердің көне құбылыс болып саналуы, оның ішкі ерекшеліктері мен бірікен сөздердің ерекшеліктері. Бұлардың сөз табына қатысы, тілде алатын орны яғни сөздік қордан алатын орны, түрлі сөз табына қатысы. Қос сөз. Қос сөздердің көне заманнан келе жатқаны. Қос сөздердің түркі тілдерінің ерекшелігіне жатып, басқа тілдерде көп қолданылмайтыны. Қос сөздердің анықтамасы, жасалу жолы, құрамы, сөз таптарына қатысы., сөздікте берілуі. Қос сөздердің анықтамасы, жасалу жолы, құрамы, сөз таптарына қатысы, сөздікте берілуі. Қос сөздердің құрамындағы сыңарларға қатысты заңдылық, қос сөздіңдердің түрлері: қосарлама қос сөз, қайталама қос сөз, оалардың әрқайсысының құрамы, мағынасындағы ерекшеліктер. Қысқарған сөз. Қысқарту әдісінде сөз мағынасы өзгермей, сөздің екінші варианты жасалады да, сөздің толық түрі мен қысқарған түрінің арасында мағыналық айырмашылық болмай, олардың лексикалық мағыналары тең болатыны, оның сөзжасамының ерекше түрі екендігі. Сөзді қысқарту әдісі – түрлі тілдерде жиі кездесетін, кең тарған әдіс. Тілдерді сөзді қысқартудың екі түрі бар: 1) қоғамдық қарым-қатынасқа қатысты сөздерді қысқарту. 2) күнделікті өмір, тұрмысқа қатысты сөздерді қысқарту. Қоғамдық қарым-қатынасқа байланысты сөздер, мекемелердің атаулары, қоғамдық ұйымдардың, қоғамдық ірі құбылысстардың атаулары, фирмалардың, кәсіптік орындардың атаулары, ғылыми еңбектердегі күрделі атаулар т.б. екені, олардың қысқарту жолы бары, олар ауызша, баспа бетінде, жарнамаларда т.б. жағдайларда қолданылатыны туралы. Күнделікті өмірде, тұрмыста қолданылатын сөздердің қысқартуына кісі аттарына жататыны. Бұл да әлемдегі тілдердің бәріне қатысты екені. Қазақ тілінде кісі аттарын қысқартып айту көне құбылыс. Кісі аттарын қысқартудың өз жолы қалыптасқаны (кісі атының басқы буыны сақталып, оған –еке, -қос, -а,-и қосымшаларын қосу, оған сый-құрмет мәні қосылуы. Кейде адамдардың қысқарған атының негізгі атқа көшуі. Құрамы өзгермей, мағынасы ғана өзгерген сөздер де туынды сөздер қатарына жататыны, бірақ оларды туынды сөздердің түрлері ретінде аталмай жүргені. Бұған лексика-семантикалық тәсіл арқлы жасалған сөздер жататыны. [1], [4],[6],[8],[10],[23], [24]. жүктеу/скачать 168,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|