Оқудың сапалық қасиетінің ек ін ш і бір түрі — түсін ш

соғады.  Бүған  қарағанда,  олар  ауызша  айтылған  өңғі- 
мені тез қабылдап, өз сөздерімен жеткізе алатынын бай- 
қатады. Өйткені ауызша айтылған сөзді қабылдауда бала 
үннің,  дауыс  ырғағының  қалай  естілетініне  көңіл  бө- 
леді. Айтылудағы дауыс интонаңиясы мөтін мазмүнын 
дүрыс  түсінуге  көмектеседі.
Мәтінді өз бетінше оқығанда оқудың түрі мен техни- 
касын /сапасы н/ жақсы меңғерген, сөздік қоры мол бала 
тез түсініп, түсінігін айтуы мүмкін.  Ал керісінше жағ- 
дайда мүндай іс-өрекет жүзеге аспайды.
Оқушы оқығанын саналы түрде түсініп, толық қабыл- 
дауы үшін  мүғалімге  көптеген  жүмыс  түрлерін  ойлас- 
тырып,  өдіс-төсілдерді  іріктеуіне  тура  келеді.  Мүндай 
жүмыс түрлерін шамамен төмендегідей бағытта топтап 
көрсету ге болады:
I.  Оқытылатын  мөтінге  байланысты  мүғалімнің  өз 
дайындығы.
1.  Оқушыға оқытылатын  мөтіннің  қаш ан  оқытыла- 
тынын, оның мазмүнын, ондағы айтылатын негізгі идея- 
лы қ ойды мүғалімнің күні бүрын толың білуі.
2.  Оқу материалының көлемін,  ауыр-жеңілдігін,  өт- 
кен  материалмен  байланыстылығын  ескеріп,  саналы 
түрде түсініп  оқуға  итермелейтін  өдіс-төсілдерді ірік- 
теуі.
3.  Мөтінде  кездесетін түсініксіз  сөздер мен  образды 
ой оралымдарын бала лексиконына ендіру,  мағынасын 
түсіндіру жүмыстарын ойластыруы.
4.  Үзақ мөтіндерді бөлімдерге бөліп, ат қоюы. Шығар- 
маның идеялық мазмүнына сөйкес қорытынды ой дайын- 
дауы.
II. 
Мөтінді  түсініп  қабылдауы  үш ін  оқушылармен 
жүргізілетін жүмыстар:
1.  Оқытылатын мөтінге дайындық ретінде алдын ала 
экскурсияға шығару, өр түрлі төжірибе жасату.
2.  Өтілетін тақырып мазмүнын толыңтыратындай қо- 
сымша сыныптан тыс оқу материалдарын беру, оқыту.
3.  Ж үмбақтар,  мақал-мөтелдер,  тақырыптық сурет- 
тер іздету.
61

4. 
Ән, табиғаттану, бейнелеу өнері сабаңтарында өті- 
летін  мәтіндерге  сәйкес  жүмыстар  жасату.  /М атериал 
осы  нәндермен  байланысты  болатын  ж ағд ай д а/.  Мы- 
салы,  Наурыз  мерекесі немесе,  8-наурыз  мерекесі  қар- 
саңында  осы тақырыпта  алдын ала өндер үйрету,  жыл 
мезгілдеріне байланысты суреттер жинату.
III. 
Ж аңа  материалды  түсініп  қабылдау  үшін  сабақ 
үстінде жүргізілетін жүмыстар:
1.  Кіріспе өңгіме.
2.  М үғалімнің мөтінді түтас баяндауы не оқып беруі.
3.  Сөздік жүмысы.
4.  Бөлім-бөлім  бойынша  оқуш ы ларға дауыстатып 
оқыту.
5.  Сүрақ-жауап  арқылы  не түсінгендерін,  қалай тү- 
сінгендерін  байқау.
6.  Іштен оқу.
7.  Қ аж етті  ж ағдайда  оқуды ң  басқа  түрлерін  іске 
асыру. Мысалы: рөлге бөліп оқу, теріп оқу, бөлімге бөліп
оқу.
8.  Түсінгендері бойынша бөлімге ат қою, мазмүндық 
сурет салу, мазмүнына сөйкес мақал-мөтел айту.
9.  Осы өңгімеге үқсас, идеялық ойын аш а түсетін қо- 
сымша өңгімеге өлең, т.б. айту.
10. Мөтінді қалай қабылдағанын байқау, алған білімін 
білікке айналдыруға бағытталған қорытынды өңгімеге
өткізу. 
.  ■■ 
■
_
И
Осындай жүмыс түрлері өз жүйесін тауып жүргізіл- 
генде  ғана  бала  оқу  материалын  толық  түсініп,  өзінің 
бойына рухани азы қ алмақ.
Бастауыш  сынып  оқушыларын  дүрыс  оқуға үйрету 
үшін  қойылатын  талаптың бірі  — мөнерлеп  оқу.  Дауыс 
интонаңиясын  сақтап  оқығанда ғана бала дүрыс  оқиды 
өрі  оқы ғаны н  түсінеді.  Бүдан  ш ығатын  қорытынды: 
оқудың сапалары бірімен-бірі тығыз байланысты, бірін- 
бірі толықтырып  отырады.  Түсініп  оқу үшін  дүрыс оқу 
керек. Мөнерлеп оқу үшін оқып отырғанын түсіну керек. 
Мөнерлі оқылмаса, дүрыс оқыды дей алмаймыз. Еңдеше 
бастауыш  сыныпта  мөнерлеп  оқуға  үйрету  сауат  ашу
62

кезеңінен  басталады.  Сауат  аш у  кезеңінің  дайындың
Ал
үлгісі -  мүғалімнің өзінің дауыс интонаңиясы.  Мөнер- 
лен оңу дегеніміз -  дүрыс оңу, сонымен бірге дауыс инто- 
нациясы арңылы сөйлем не мөтіндегі негізгі ойды жет- 
кізу,  мазмүндың  ой  екпінін  ңоя  білу,  кейіпкер  көңіл- 
күйін  сезіне  оңу.  Екінш і  сөзбен  айтңанда,  ңарапайым 
сөйлеу  тіліне  ж аңы н,  еркін  оңу,  дауысты  ңүбылтып, 
тындаушысына әсерлі етіп жеткізу.
Баланы  мәнерлеп оңуға үйрету үшін мүғалімнің өзі 
мәнерлеп оңу техникасын ж етік біліп,  оның оңушыла- 
рына меңгерте алатындай дәрежеде болуы керек.
Көркем  ш ығарманы  мәнеріне  келтіріп,  әсерлі  оңу 
үшін ең алдымен дыбыстау мүшелерінің ңызметіне,  өр 
дыбыстың жасалуына,  естілуіне,  оңылуына баса назар 
аударып, түрлі жаттығулар жасатып отырған жөн. Оңу- 
дың,  сөйлеудің  мөнерлі  болуы дүрыс,  еркін дем  алуға 
байланысты.  Оңу  процесінде  ауаны  керегінше  жүтып, 
сыртңа бірден сарңып шығармай, ерікті түрде дем алып, 
орынды  пайдалана  білсек,  бүл  мәнерлі  оңудың  негізгі 
ңүралы бол маң.
Мәнерлі оңуда дауыстың маңызы зор. Дауыс сөйлеу 
мүшелері  мен  ауаның бір-біріне соңтығысуымен жаса- 
лады. Соның ішінде дауыстың ажыратылуы дауыс шы- 
мылдырығына тікелей  байланысты.  Дауыс  шымылды- 
рығында пайда болған үн ңуыс мүшелері арқылы өткенде 
әр  түрлі  реңге  ие  болады.  Сөйлеу  мүш елерінің  физи- 
ологиялың  ңүрылысында  кемш іліктер  болмаса,  дауыс 
таза, күшті шығады. Ал сөйлеу мүшелерін күтпей, суың- 
ңа шалдырса,  дауыс  ңырылдап,  дауыс  шыңпай  немесе 
міңгірлеп, түсініксіз болуы мүмкін.
Өр адамның  өз дауысы  болады,  өйткені  өр адамның 
өзінше  анатомиялы ң,  физиологиялың  ерекш еліктері 
бар.
Дауыстың өзіндік сапасы болады, олар: дауыс күші, 
ңарңыны,  тембр.
Сөйлеу, неоңу кезінде дауыс күші бірде жоғары, бірде 
төмен болады.  Мысалы:  Қүмырсңа мен  ңара  қоңыз  бір 
сыныпта оқып жүр.
63

Қүмырсңа күн сайын бес  алып,  қоңыздың күнделігі 
екіге  тола берді деген  сөйлемдерде  көтеріңкі  дауыспен 
оңылатын  сөздер  —
  бір  сыныпта,  күн  сайын,  екіге,  ал 
ж ай, төмендеп оқылатын сөздер — оқып жүрді, алып, то- 
ла  берді,  артынша  бір  қалы пта оқылатын  сөздер  — ңү- 
мырсқа мен қара қоңыз, қүмырсқа бес,  қоңыздың күн-
делігі.
Осы сөздерді оқудағы дауыс қарңыны /те м п і/ орташа 
болып келеді. Бүл сөйлемдерді тез оқуға болмайды.
Ал дауыстың тембрі /  қүбылуы/ тыңдаушыға әсер ете- 
тіндей  болуы  керек.  Қ үбы лта  оқу  ш ы ғарм аны ң  маз- 
мүнын дүрыс түсінгенде ғана іске аспақ.
Дауыстың қүбылуын, әсіресе мысал жанрында беріл- 
ген көркем шығармаларды оқығанда анық байқауға бо- 
лады.  Мәнерлеп  оқуда  дикңияны ң  мәні  зор.  Д икңия 
сөйлеудің  тазалығы  мен  ашықтығы.  Бастауыш  сынып 
мүғалімдерінің, дикңиясы аш ық, таза болуы керек, сөй- 
леу тілінде мүкіс болмауы керек.  Ол үш ін  мүғалім ды- 
быстардың жасалуының артикуляңиясын жаңсы біліп, 
сөйлеу барысында оны дүрыс қолданып, оқушыларынан 
да соны талап етіп, түрлі артикуляңиялы ң жаттығулар 
жасап  отырғаны  жөн.  Мәнерлеп  оқуда дауыс  ырғағы- 
интонацияның орны бөлек. Көркем сөз оқушы адамның 
шығармадағы кейіпкерлердің көңіл-күйі, іш кі сезімін, 
жан-дүниесін тыңцаушыға сан алуан дауыс сазы арқылы 
ж еткізу ін   интонация  дейміз.  И нтонация  дүрыс  болу 
үшін оның элементтерін дүрыс,  бір-бірімен үштастыра
пайдалануымыз  керек.
Олар дауыс күш і, тембрі, екпін, паузатүрлері, сөйлеу
/м елодия/ нормативтік дауыс ырғағы.
Д ау ыстың күш і, темпі /қ а р қ ы н /, /  тембрі/ туралы жо- 
ғарыда түсінік беріліп кетті. Енді қалған элементтеріне 
қы сқаш а түсінік  берелік.  Интонацияны  сақтауда  кіді- 
рістерді дүрыс  пайдалануды ң маңы зы   зор.  Кідірістер 
/п ауза/л оги калы қ, психологиялың, грамматикалық бо- 
лып 3-ке бөлінеді. Әрбір сөйлемде айтылатын ойға қазы қ 
болатын жеке сөз,  не сөз тіркестері болады.  Бүл сөздер 
сөйлемдегі басқа сөздер мен сөз тіркестерінен көтеріңкі
64

оқылып,  тыңцаушының назарын өзіне аударады.  Мүн- 
дай  сөйлем  ішіндегі  мағына  жағынан  мәні  басым  сөз- 
дерге логикалық екпін түсіріліп, логикалық кідіріс жа- 
салып, мәнерлі оқылуы керек. Мысалы, Сүлеймен деген 
патша кірпі мен Қарғаға былай деп бүйрық береді:
-   Сен,  қарға,  бір  күнде жер дүниені  аралап,  жақсы 
сайрайтын ңүс тап.  /Қ азаңты ң халық ертегісінен/.
Бүл сөйлемде логикалық кідіріс " Сүлеймен деген пат-
бір  күнде"  деген  сөз  тіркестерінен
ша
II
"сен,  қарға"
і і
соң жасалады.  Өйткені, ой екпіні осы тіркестерге түсіп 
түр.
Логикалық кідіріс жасап, ой екпінін дүрыс білу үшін 
сөйлем  мағынасын,  сөйлемдегі  сөздердің  бір-бірімен 
грамматикалық байланысын таба білу керек.
Психологиялық  кідіріс  текстің  мазмүн-мағынасын,
ондағы  кеиіпкердщ   іс,  өрекетіне,  оның  көңіл-күиінің 
қүбылуы на  байланысты  оқылады.  Мөтінді  оқығанда 
психологиялық кідіріс дүрыс жасалса, тыңдаушы әрі қа- 
рай не болатынын тағатсыздана күтеді.
Біраз сайрасам қайтеді ?.. " депті бүлбүл жалынып. 
Жолбарыс:

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: