Әңгіме оқытудың өдістері

Ертегілер көбінесе,  қара сөз  ретінде антылатындық- 
тан, оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгі- 
месі деп қараймыз.
Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де 
адам  баласының  еңбек  -   кәсіп  ету,  түрмыс  -   тірш ілік 
ету тәжірибесіне байланысты туған.  Ж аратылыс қүбы- 
лыстарын,  табиғат сырын  ж етік білмеген,  олардың не- 
ліктен  болатындығын  толық  түсінбеген  ертедегі  адам- 
дар әр нәрсені қиял етіп, өздерінің ауыр еңбектерін же- 
ңілдету жайын қарастырған. Сол үғым-түсініктерін, на- 
нымы мен сенімін әңгімелеп айтатын болған.
Ж ас үрпақ  тәрбиесінде ертегілердің  атқаратын  рөлі 
айрьщша. Қазақ ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған 
Ш .Уалиханов, Г.Н.Потанин, О.Әлжанов, Р.Дүйсенбаев, 
М.Көпеевтер  және  Н.Березин,  В.В.Радлов,  А.Е.Алек- 
торов, А.Ивановский, Л .Исаков, Ы.Крафтарболса, кейін 
бүл  и гіл ікті  істі  А.М елков,  М.Әуезов,  С.Сейфуллин, 
М.Ғабдуллиндер жалғастырған.
1*  Ертегіні оқу барысында  "бүл ойдан  шығарылған, 
өмірде  кездеспейді"  деудің  қ аж еті  ж о қ,  балы қты ң, 
жануарлардың сөйлемейтінін  балалардың өздері де бі- 
леді,  бірақ  ертегіде  кездесетіндерді  қиялдау,  олардың
көңілін көтеріп армандауға үйретеді.
2.  Оқушыларды кейіпкерлерге қарапайым мінездеме 
беруге үйретуде ертегілердің пайдасы мол. Ертегі кейіп- 
керлеріне берілетін мінездеме әдетте бір-екі айқын бел- 
гілерімен-ақ  түсінікті болып келеді.
3.  Қара  сөзбен  ж азы лған  ертегілер  мөтінге  ж ақы н 
үлгімен мазмүндалады. Кейде ертегіні оқымай-ақ, мүға- 
лім  оның  мазмүнын  қызықты  етіп  айтып  береді.  Егер 
өртістердің орындауындағы фонохрестоматияны пайда-
ланса, тіпті жақсы.
Ертегі балаларды жоспар жасауға үйрету үшін де өте 
қолайлы. Оны бөлімдерге бөлу, ат қою қандай суреттер 
салуға болатынын  анықтау,  т.б.  Осындай жүмыстарды 
ІІ-ІІІ сынып оқушылары орындай алады. Ал IV сыныпта 
ертегіге өз беттерімен жоспар жасау тапсырылады.
4.  Ж ануар туралы  ертегілерді  оқығанда дайындық- 
тың онша керегі жоқ.
85
I

5.  Кейбір ертегілерді пьесаға айналдырып  ңуыршақ
жасатып,  сыныптан тыс сабақтарда балаларға  орында- 
туға болады.
6.  Ертегінің  композициялың ерекшеліктеріне  қара- 
пайым бақылау жүргізіп үйрету керек.
Ертегілерді балалар  қызыға оқиды,  олардың мазмү- 
нын  бір  оқығанда-ақ  игереді.  Сондықтан  бірқатар  ер- 
тегілерді оқығанда жалпы идеясын ғана әңгімелеп, маз- 
мүнын үйде оқуға тапсыруға да болады.
Ертегілер оқушылардың ой қиялын дамытып, эстети-
калы қ сезімдерін үштай түсетін  бірден бір қүрал болып
табылады.  Ертегілердің  түрлері  өте  көп  деп  жоғарыда
айтып өттік.  Сол ертегілердің  қай түрі болмасын  бала-
ның ой-өрісін, тілін, дүниетанымын дамытады. Сондай-
ақ адамгерш ілікке,  өз Отанын қорғай,  сүйе білуге төр- 
биелейді. 
* 
,
Бастауыш сынып оқулықтарындағы берілген ертегі- 
лерді балаларға алдымен өзіміз  оқып беріп,  одан кейін 
балалардан түсінігін сүрап, дүрыс емес жерін сүрақ қой- 
ып толыңтыру арқылы да балалардың тіл байлығын, сөз- 
Д Ік  
қорын арттыруға өбден болады.  "Ертегі туған жерге 
деген  сүйіспенш ілікті  төрбиелейді,  өйткені  ол  халық 
шығармасы" деген болатын тамаша педагог В.А.Сухом- 
линский.  Ертегілердегі  батылдық,  ақылдылық,  отанға 
берілгендік  сияқты  қасиеттерді  сіңірген  кейіпкерлер 
балалардың  еліктейтін  түлғалары на  айналады.  Адам 
бойындағы қасиеттердің ара-жігін ажыратып, жағымды 
жаңтарын өзіне рухани азы қ етуге тырысады.
Баланың ж ан дүниесін байытып, дүниетанымын ңа- 
лыптастыратын әңгімелерді, ертегі-өлеңдерді, жыр-дас- 
тандарды төмендегіше іріктеп алуға болады.
1. 
Оларды  таңдағанда  оның  көлеміне  назар  аудару 
керек. Бүлдіршінге қозғалмай үзаң отьфу қиынға соғады.
7.  Мазмүны сабаңтыңтаңырыбына сөйкес болған жөн.
8.  Олар балаға қандай да болмасын қүндылыңты түсі-
нумен қатар, оның бойында өзіндік пікір туғызатындай 
болу керек.
86

Балалар әдебиетіндегі жүмбаңтар мен ертегілерді жет- 
кіншектердің жас ерекшеліктері мен білім дөрежесіне, 
санасына, қабілетіне қарай лайықтап таңдал алу керек. 
Осылай  таңдальщ  алынған  мөтіндер олардың  берілген 
материалдарды толың игеруіне, ой-өрісінің кеңейіп, тіл 
байлығының,  сөздік  қорының артуына игі  өсерін тигі- 
зетіні  сөзсіз.
Ертегі-әңгіменің балалардың көңіл-күйіне іш кі жан 
сезіміне әсер ететіндей, одан алған әсері есінде қалатын- 
дай мазмүнына жоғары мөн берілуі қажет.
1-сы ны пты ң  "Ана  тіл і"  оқулы ғы нда  (авторлары : 
С.Рахметова,  Ш .Әуелбаева,  Ә.Наурызбаева,  Р.Ізғүт- 
тынова,  С.Төжімбетова.  — Алматы,  1997  ж .)  берілген 
ертегілер "Ақымақ қасқыр", "Коктем" тарауында "Сау- 
ысқан  мен  кокек”,  "Халық  ауыз  өдебиеті"  тарауында 
"Арыстан  мен  түлкі”,  "Күш ік  пен  мысық"  деген  ерте- 
гілер суреттерімен берілген.
2-сы ны пты ң  "Ана  тілі"  оқулы ғы нда  (авторлары: 
С.Рахметова, П.Ж аманқүлова, Б.Қабатаева. -  Алматы, 
1998  ж .),  "Туған  елім,  Қ азаңстан”  тарауында  "Ақ  би- 
дай”, ”Асыл сөз тарауында "Байлық пен ақы л” деген ер- 
тегілер бар.
Сондай-ақ, "Үр тоқпақ” (48-бет, II бөлімнен түрады), 
"Ж аңсылық пен жамандың" (52-бет 4-болімнен түрады). 
"Адам болам десеңіз" тарауында " Сүт қалай үйыңтайды." 
(82-бет,  О.Әубөкіров).  "Еңбек түбі -  береке"  тарауында 
"Еңбекпен  ел  көғерер"  (122-бет,  С.Көбеев).  "Б ізд ің  
тілегіміз  -   достың”  атты ертеғілер тарауында үсыныл- 
ған.  "Тісі ауырған  Беғемот” (Рамм Фархади өзбек ақы- 
ны).
3-сыныптың "А натілі" оқулығының авторы: (Т.Өбді- 
көрімова, С.Рахметова, Б.Қабатаева. —
 Алматы, 1999 ж.).
"Маужырап барқыт ңоңыр күз" тарауында "Егінші мен 
қасқыр"  (28-бет,  Литван  ертегісі).  "Ж ақсыдан  үйрен" 
тарауында "Қүстар айтысы" (105-бет, Үндіертегісі). "Ең- 
бекпен ел  көгегер”тарауында  "Еңбекпен  тапқан  тиын” 
(Грузин  ертеғісі).  "Масатыдай қүлпырар  жердің ж үзі” 
тарауында  "Көктем  сөні”  (205-бет),  "Көжек"  (208-бет).
87

"Сарңылмас  ңазы на”  тарауында  "Ажалдан  қүтңарған 
асыл сөз” (261-бет. Ел аузынан жазып алған С.Бегалин). 
” Қарлығаштың қүйрығы неге айыр?” (267-бет).
Келесі 4-сыныптың,  "Ана тілі" оқулығында (авторы: 
С.Рахметова, Т.Әбдікөрімова, Б.Қабатаева).
"Арналыбүлақ -  асыл сөз” тарауьшда  "Өнеге” (53-бет).
"Әдептілік,  ар-үят -  адамдықтың белгісі" тарауында 
"Ең  ж аңы н  кім   ад ам ға?”  ертегісі  Сейфолла  Оспанов 
(246-бет).  "М енің  алы стағы   д о стар ы м ”  тарауы н да 
(Жапон ертегісі) жинаңталған  "Қүмырадағы  балақан" 
(298-бет.  Аударған  Ерғали  Әбілмәжінов) секілді ерте- 
гілер орын алған.
Бастауыш мектепте  ертегілерді  оқыту і с і " Ана тіл і" 
оқулығы  арқылы  жүзеге асырылады. Оқу-тврбие ісінде 
хайуанаттар  ж айындағы  кейбір  ертегілерді  оқытуда 
энңиклопедиялық әдістің өте  тиімді екеніне  көз жеткі- 
зуге болады.  Мәселен,  1-сыныптың  "Ана тілі"  оқулы- 
ғында  берілген "Сауысқан мен  көкек" ертегісін  өткенде 
оқушылардан осы қүстар туралы  небілетінін  сүраумен 
қатар, мүғалімнің сауысқан мен көкек  туралы қосымша 
мағлүмат бергені дүрыс. Бүдан біріншіден, баланың са- 
баққа  қызығуш ылығы  артады,  екіншіден,  танымы  ке- 
ңейеді, үшіншіден,  ертегі мазмүнына терең  бойлайды; 
төртіншіден,  тілдік  қоры,  қиялы   дамиды,  бесіншіден, 
ертегілерде қиял-ғажайып пен шындық араласып  жата- 
тынынпайымдайды, алтыншыдан,  мөтіндегі түсініксіз 
кейбір сөздердің  мағынасын  нақты  мысалдарымен оңай 
үштастырады, жетіншіден,  ш ығармаш ылық жүмысқа
дағдыланады.
Енді  осы  "сауысқан  мен  көкек"  ертегісінде  өтілген 
сабақ жоспарына  тоқталсақ:
1. Сабақтың  тақырыбы:  "Сауысқан мен көкек".
2. Сабақтың мақсаты:
а) Мөнерлеп оқу дағдысын  нығайта  түсу.
Сүраққа толық жауап беруге машықтандыру, дүрыс 
сөйлеуге үйрету, жүйелі баяндауға төселдіру, қүстардың 
өмірімен таныстыру.
88

б) Сездік қорын бвйыту,  ойьга,  қияльш дамыту, дүние- 
танымын  кеңейту.
в)Оқушыларды еңбекс үйгішті к ке, адалдыққа, адам- 
гершілікке, жауапкерш ілікке баулу, қүстарды қорғауға 
төрбиелеу.
3.Сабақтың өдісі: Энңиклогіедиялық сүраққа жауап, 
баяндау, түсіндіру, проблемалық оқыту,  салыстыру.
4. Сабақтың көрнекілігі: Көкек пен сауысқанның  су- 
реттері;
Сауысқан  үясының суреті, сөздер жазылған  карточ- 
к а л а р .
5. Сабақ барысы: Оқу қүралдарын дайындау.
-  Балалар, бүгін біз ж аңа ертегімен танысамыз.  Бүл 
қүстың өлі өз үясы жоқ. Ж үмыртқасын кез келген үяға 
тастапкетеді.Оны  басқа  қүстарбасып  шығарады,бала- 
пандары жетім өседі.
~ Балалар,  мен қандай қүс туралы  айтып түрмын ?
-  Көкек туралы не білесіңдер?
-  Басқа қүстар көкектің жүмыртқасын неліктен басып 
шығарады?  Оның себебі:  Көкек  өз  жүмыртқасын  "боя- 
малап  жүмыртқалайды,  яғни  басқа  қүстың  жүмырт- 
қасынан  үлкендігі  жөне түрі  жағынан  айнымайтын  бо- 
лады.  Сондықтан  да  басқа  қүстар  "өз жүмыртқам"  деп 
ойлайды.
Көкектің балапаны  өтепысықболады. Жүмыртқадан 
шығып, көзін ашқан  кезде  үядағы  басқа қүстың бала- 
пандарын үяның шетіне ысырып, қүлатып жібереді. Өз- 
дерінен  басқа  балапандар  қалғанш а  осылай өрекет  ете 
береді.  Бірақ  олардың  мүндай  қасиеті  4  күннен  кейін 
жойылады.
Көкек балапандарының осындай үнамсыз қасиеті бо- 
ла түрса да оларды қорғауымыз керек. Өйткені, табиғат- 
тағы кез келген қүстардың, аңның, өсімдіктің пайдалы 
жақтары бар.
-  Балалар, бүл қүс көкек сняқты емес.
Балапанның жағдайын ойлап, берік үя жасайтын қүс-
тар өте көп. Солардың бірі -  сауысқан. Ол бір күні  көрші
89

ағайыны  көкекпен  сөйлеседі.  Олар  не  туралы  сөйлесті
екен, білгілерің келе ме?
-  Ендеше "Сауысңан мен көкек" ертегісін тыңдайық. 
Сөздік  жүмысы:  (жеке  карточкаларға  мына  сөздер
жазылады)
Таспалап -  көктеп.
Ш ым  -   ш өптесін  ж ер д ің   ш ы м ы р  боп  б ай л ан ған
үстіңгі қабаты. 
*
Саз — су араласып батпаққа айналған топырақ. 
Кездесетін қиын сөздер алдын ала осылай карточкаға 
жазылып, алдымен буынға бөлініп, кейін түтас оқыты- 
лады. Қабырғаларын тамырларымен байланыстырады.
1. "Ағайыным үя салып берер" деген көкектің ойы не-
ге орындалмады?
2 . Көкек -  жетім.
Балапаны -  жетім емес.
3. Көкектің балапанын тастап кету себебі неде?
4. Қ азіргі кезде ата-анасы ж оқ немесе  шешесі тастап 
кеткен жетім балалар көбейіп кетті. Олар балалар үйінде 
тәрбиеленеді. Балалар анасын  сағынады, күтеді. Бірақ 
аналары "көкек ана " сияқты балаларын  іздемейді.
-  Сендер ана қандай болу керек деп ойлайсыңдар? 
Қорытынды жасату : ата-анасыз бала -  жетім.
Ата -анасының төрбиесін көрмейді. Адал еңбек етсең,
ойлаған ісің орындалады.
Ж оспар бойынша жүмыс.
1 .Сауысқан мен көкектің  өңгімесі (ертекшінің сө-
зінсіз  сахналау).
Қүстар үя салып жатады (қимылын келтіру).
Көкек пен  сауысқанның өңгімесі.
2. Сауысқанның үясы.
-  Тауып оқу, ертегі сюжет.
1) Сауысқанньщ үя салып жатңанын елестету, ауызша 
айту.
2) Ал енді көкек не істеп жатыр?
3)Салыстыру.
3. Қорытынды бөлім.
1) Ш ығармашылық жүмыс. Ертегіні өрі қарай жалғас-
тыру.
2) Мінездеме беру.

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: