Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

Ш ығарманың мазмүнын айту.
Мүғалім  өзі ж атңа айтқан,  не оңып  берген  мәтіннің 
м азм үны н  оқуш ы ларды ң  түсінген-түсінбегенін  білу 
үш ін   сүраң тар  қою ға  болады .  Ол  сү р ақ тар   өтілген 
ш ы ғарманы ң  мазмүнын  беретіндей  болуға  тиіс.  Егер 
оқуш ы лар  қой ы лған   сүр аң тарға  ж ау ап   берсе,  онда 
олардың әңгіме мазмүнын түсінгені.
Міне,  осындай  жүмыстар  ж үргізу  арқы лы   мүғалім 
оқыған  мәтінді  оңуш ылардың  ңанш алы қты   үқңаны н 
байқауына болады.
Оңыған  м әтін н ің   м азм үны н  айтуды ң  өзі  түрліш е 
болады:  оқығанның  мазмүнын  мүғалімнің  ңалауына, 
ты ңдауы на  қарай  айту,  даяр  ж оспар  бойынша  айту, 
толық және қысқаш а айту. Мүғалім шығарма мазмүнын 
олардың қай түрімен айтңызамын десе де ерікті,  тақы- 
рыпты  мүғалімнің  ж атқа  айтуы  немесе  оқуы  оқушы- 
ларға  үлкен  әсер  етеді.  Бүдан  оқуш ылар лөззат  алуға 
жаттығады.
г) Ш ығармаға жоспар жасау.
О қуш ы лар  бөлім -бөлім ге  бөліп  оқы п ,  м азм үны н 
айтқан  соң  осы  бөлімдерге  ат  қоюга,  жоспар  ж асауға 
көшуге болады.  Мысалы:  "  Сауысқан мен көкек  ” ерте- 
гісін  алатын  болсаң,  оқушылар  оқып  алады  да,  бөлім- 
бөлімге бөліп, әр бөлімде не жайында айтылғанын үғып, 
оған орай бөлімге ат қояды.
Ш ығарманы бөлімге бөліп оқыту күн сайынғы сабаң- 
та іске асқанымен,  бөлімдерге үнемі ат қойғыза беруге 
болмайды.  Мүның өзі -  қиын жүмыс. Сондыңтан мүга- 
лім оқулықтағы жоспар ж асап, бө лімдерге ат қою қо лай- 
лы материалдарды ғана үсыну керек. Сонымен, бірінші 
рет  бөлімге  бөліп  оқы тқанда,  оқуш ы лар  материалды 
саналы түсінгеніне көз жеткізсек, екінш і рет оқығанда, 
оған жоспар жасау жағын қарастырамыз.
Ж о сп ар   ш ы гар м а  м азм ү н   кө р сететін   о қ и ға н ы ң  
жүйесін  білдіреді.
Ж оспар жасау жүмысы екі түрлі жолмен іске асады.
1.  Өңгімені бөлімге бөлу.
2.  Бөлімдерге ат ңою. Оны төртіптеп жазу.
72

Оңушылар өңгімені  бөлімге бөлу үшін  ондағы ойды 
және қосымша мәселелерді анықтайды.
Оқу жылының  басында істелетін  жүмыстарды  жос- 
пар жасауға дайындық деуге болады. Мүнда суретті жос- 
пар жасалады. Ол үшін мына сияқты жүмыстар жүргі-
зіледі.
1.  Оқулықта берілген суреттердің қайсысы мәтіннің 
қай бөліміне жататынын анықтау жөне оған ат қою. Егер 
суреттер  оқиғаны  толық қамтитын  болса,  тағы  қандай 
суреттер  салуға  болатынын  ойлау,  қиялындағы  сурет- 
терге ат қою.
2.  Мүғалім өңгімеге, неертегіге бірнешесурет береді. 
Оны оқушылар шығарманың желісі бойынша реттейді
3.  Бөлінген бөлімдерге қандай суреттер салуға бола- 
тынын оқушылардың өздері айтады, оған ат қояды.
4.  Берілген  тақырыптарды  шығармалардың  желісі 
бойынша реттейді.
5.  Мүғалімнің берген тақырыптары бойынша шығар- 
маны әр бөлікке бөледі.
6.  Мүғалімнің берген жоспарын дайындайды.
Мәтінге байланысты үйымдастырылатын сөздік
жүмысы
Оқу  сабақтарында  сөздік  жүмысына  арнайы  кезең 
бөлінбейді. Ол сабақтың өн бойында жүреді. Мәтінді дү- 
рыс  қабылдау  үш ін  сөздік  жүмысын  ж үргізбейінш е 
мақсатқа жету мүмкін емес.
Сөздік  жүмысын  үш  кезең  бойынша  ж үргізуге  бо- 
лады.
1.  Мәтінді оқуға дайындық кезеңінде.
2. Шығарманы оқу барысында.
3. Оқып болған соң.
Мөтінді оқуға дайындық кезеңінде шығарманың маз- 
мүнын  үғы нуға  қиындық  келтіреді,  сөздер  түсіндірі- 
леді. Оның түрлері мынадай:
— термин;
— мағынасын түрлендіретін сөздер;
73

-  грамматикалық емлесі қиын сөздер;
-  кейбір тіркестер;
-  маңал-мөтелдер;
-  мөтіннің қоршалған түрі;
-  сүрақтар мен тапсырмалар.
Сөздік жүмысын оқып келе ж атқан материалды үзіп 
тастап ж үргізу оқушылардың көңілін алаңдатады. Сон- 
дықтан  да  оқу  барысында түсіндіруге  көп  әуес  болмау 
керек.
Өлең оқу барысында қиын сөздерді түсіндіруден ау- 
лаң болған дүрыс. Өйткені, бүдан өлең ырғағы бүзылады. 
Сөздік жүмысы тек қиын сөздермен шектелмейді. Басқа 
да бал аның тілін, ойын дамыту үш ін жүмыстардың түр-
лері берілуі қажет. Олар:
1.  Мөтінде синоним сөздер бар ма, болса оны  қалай 
үғындыру керек? Қалай ңолданамыз?
2.  Синонимдері  болмаса  архаизм,  истаризм  секілді 
басқа  да  сөз  түрлері  кездеседі.  Осыларды  үғы нды ру 
жүмыстары баланың сөздік қорын дамытады.  Мүғалім 
мөтінді  оқымас бүрын  шығармадағы мазмүнын  түсіну 
қиын және көркем сөздерді қарап алады да, шығарманы 
о ң у ш ы л а р ға  ж е т к із у   бары сы н д а  қ а й   к езең д е  қ ай  
сөздерді түсіну керектігін анықтайды. Сөздік жүмысын 
ж үргізу оқушының  мәтін мазмүнын жете түсінуіне әрі 
тілдік ңорын байытуға игі ыңпал етеді.
Сөздік жүмысын түрлендіріп жүргізуге болады:
"+"  -ж а ң а б іл д ім
-б ілм ед ім .
"?”  — мен үш ін ж аңалы қ.
"V”  -б іл ем ін .
Мысалы: "Райымбек бастауы” әңгімесі бойынша мы- 
надай сөздік жүмысын үсынуға болады.  Ол тіл дамыту 
жүмыстарымен байланысты.
74

1
нам ы сш ы л
баты р
рухты
тапқыр
киелі
касиетті
сезімтал
Әлденді.
Күш жинады. > Беті бері ңарады.
Д енсаул ығы жаңсард ы .
2
.
К үтілетін  нәтиж е
Ең алдымен шығып 
өз ойын ашық айтуға 
үйрету
Әдістері
Іскерлік
дағдыны
қалыптастыру
Практикалык
Қажет болса
іс-әрекетте 
і
Белсенділік
көзқарастар
болу
өзгерту
СЫНИ ТҮРҒЫСЫНАН
ОЙЛАУ
Басқаларды
Қарым-қатынас жасауға
Өз ойын
тыңдай
үйрету
тұжырымдай
білу
білу
Осы бағдарламаға сай мынандай сабақтар жүрғізуге 
болады.
75

Мысалы: Б.Бұлқыш ев  Ана
I. Қызығушылығын ояту.
4-тонқа бөліп отырғызылады
алдымен  "Кубизм"  әдісі
қойылады
Топтың жүмыс үрдісіне байланысты міндеті:
1.  О қуш ылар  бір-бірімен  пікірлесе  отырып,  ортақ
рытынды  шығарады.
2.  Тақырыптың түсініксіз жерлерін айқындайды.
3. Топтың сүрақтарына жауап береді.
4.  Қорытынды шығарады,  өз пікірін дәлелдейді.
II. Мағынаны тану.
ІЫ8ЕКТ стратегиясы бойынша жүмыс.
"V"  -б іл ем ін .
"+ ”  -ж а ң а б іл д ім .
" -"  -  білмедім.
”?"  -  мен үш ін ж аңалы қ.
Стратегия:  Джиксо-1.
Мөтін 4 логикалық бөлімге бөлінеді. Топтағы адамдар 
1,2,3,4-ке  санау  арқылы  өзара бөлінеді.  Мөтінің  1-бө- 
лігін  1-лер,  2-бөлігін-2,  3-3,  4-4  топтарға  оқуға  тапсы- 
ры лады .  О қуш ы лар  өздерінің  тиісті  бөлігімен  оқып 
танысады. Әр топ бөлек-бөлек өз жүмыс тобын қүрайды. 
Келесі  кезекте  үж ы м   мүш елері  бастапқы   топтармен
76

ңайта-қайта  табысып,  өздерінің үйреніп  келген  бөлік- 
терінің мазмүнын ортаға салады.
III.  Ой-қозғау.
Стратегия: 5 жолды өлең.
Аяулы  да аң сүт берген анашым
баласын
бейнесі
жомартсың
Стратегия:  2 жаңты күнделік.
Мэтіннің әсер еткен тұстары
Сол әсер еткен тұстарға пікірі
Әкскурсияда білгендерін пайдалану
Оқушылар мен мүғалім өңгімесінің қай-қайсысын да 
байланыстыру оте тиімді. Осы эксурсияда көрген-білген- 
дерін оқушыларға оқулықтағы шығармалармен танысу 
ж үмы стары нда  пайдаланы п,  үйретудің  м аңы зы   зор. 
Алдын ала сүрақ берудің қаж еті жоқ. Ш ығарма оқыла- 
тын  жағдайда ғана оның  мазмүны  бойынша  2-3  сүраң 
қоюға болады.
1. Мөтінді оқуға дайындық кезінде.
2. Ш ығарманы оқу барысында.
3.  Оңып  болған соң мөтінді оқуға дайындық кезінде 
шығарманың мазмүнын үғынуда дайындау.
4. Затты табиғи жағдайда баңылау  жөне оны экскур-
сия  кезінде.
5. Түрлі суреттер арқылы сөздердің мағынасын ашып 
көрсету  кезінде.
з) 
Оңу  сабаңтарында  көрнекі  ж әне  технологиялық 
ңүрал дарды пайдалану.
77

Мәтінді қабылдаттыру үпгін істелетін
жүмыстардың маңы зы
Оңушыларға  мәтінді  ңабылдаттыру  үш ін  осындай 
түрлі  әдістерді  қолданып,  сабақты  жаңартып  отырса 
қүба-қүп.  Ол  үшін  ең  алдымен  дүрыс  мәнерлеп  оқуға 
көп  көңіл  бөлу  керек.  Оқушылардың  білім алуы -  ең 
алдымен  мәтінді  қабылдауы  болып  табылады.
Сцрацтар мен тапсырмалар:
1.  Бастауыш сыныпта оқушыларға  мөтінді  саналы түрде 
ңабылдаттырудың негізгі мәселелері.
2.  Мәтінді қабылдау үшін істелетін жүмыстар.
3.  Мөтін.  Мөтін түрлеріне түсінік бер.
4 .  Мөтінді  қабылдауға  оқушыларды  психологиялық  жа- 
ғынан  дайындау.
5.  Мөтінді саналы түрде түсініп оқуға дағдыландыру.
6.  Шығарманы  сауатты  оқып,  мазмүнын  айту.
7.  Жоспар ңүру.
8.  Мөтінге байланысты сөздік жүмысы.
9.  Экскурсияда білгендерін  пайдалану.
10.  Мөтінді  қабылдаттыру үшін істелетін  жүмыстардың 
маңызы. 
, 
:  \
11.  Мөтін ңабылдаттыру үшін істелетін жүмыстарға жос- 
пар  жаса.
5-тақырып. Көркем ш ығармалардың кейбір
түрлерін оқыту
Әдеби  шығарма  өмірді  түсінуге  көмектеседі.  Ақын- 
жазуш ылардың  идеясы,  көркемдік  шындығы,  шығар- 
маның  мазмүны  арқылы  оқуш ыларды  баурап,  оларға 
түрлі сезім,  ой туғызады, өмірге көзқарасын қалыптас- 
тырады. Көркем өдеби шығармалардың мүндай ерекше- 
ліктері өзіндік өдістемені қажет етеді.
Бастауыш сыныптың ана тілі оқулықтарына көркем 
шығарманың мынадай жанрлары енгізілген: өлең, жүм- 
бақ,  өңгіме,  мысал,  ертегілер,  ж аңылтпаш тар,  мақал- 
мөтелдер,  айтыс,  шешендік сөздер, ғылыми мақалалар 
мен очерктер, т.б.
78

Б астауы ш  сы ны пта өленді оқы ту
Көркем сөзді мәнерлеп, өлеңді мәнерлеп оқып, ж атқа 
айтудың, оқушылардың шығармашылық түйсігін қалып- 
тастыруда маңызы зор.
Өлең сөздің тыңдаушыларын өзіне баурайтын сазды, 
өуезді  өрнек-нақыш ы,  эмоңиялық  бояуы,  үні,  дыбыс 
әуені, мәні, табиғаты ауызекі естілгенде ғана ашылмақ. 
Осындай  сиқырлы  күшінен  де  болар,  үлы  Абай  "Өлең 
сөздің  патшасы,  сөз  сарасы"  деген.  Өлең сөздің  ңүды- 
ретті қасиетін бала бойына ерте бастан сіңіру, зердесіне 
ж еткізу -  оңу-тәрбие ісінде үлкен мәнге ие.
Ж аңсы өлең жақсы оқылмаса, оның өңі қашады, маз- 
мүны сүреңсіз,  өсерсіз шығады.
Өлең сөздің ырғаң, үйңас, бунаң, тармақ, шумақ кіді- 
рістері -  қара сөзбен жазылған шығармалардан даралап 
түратын белгісі. Осы ерекшеліктер өлеңді ауызша оқы- 
ғанда, ж атқа айтқанда арнайы ескертіледі.
Бастауы ш   сынып  оқуш ы лары на  берілген  өлеңдер 
алуан түрлі болып келеді. Кейбір өлеңдер белгілі бір оқи- 
ғаға  қүрылса,  ал  енді  бір  тобы автордың  көңіл-күйіне, 
асқаң ойының мағынасын білдіреді.
Өлеңдерді оқу тәртібін шамамен былайша көрсетуге 
болады:
1)  Өлең оқылмас бүрын оның мазмүнына қарай оқу- 
шымен әңгіме өткізіледі. Бүл өңгімеде өлең ішіндегі оқу- 
шылардың  үғымына  ауыр-ау деген  бейнелі  сөздер  мен 
сөз тіркестерінің  мағынасы түсіндіріледі.
2)  Өлеңді  ырғағына  келтіре,  мөнерлеп  алдымен  мү- 
ғалімнің өзі оқып  шығады.  Оқу барысында балалар кі- 
таптарын жауып, тыңдап отырады.
3)  Оңушылар  өлеңге  әуелі  іш терінен  көз  ж үгіртіп 
өтеді де, сонан кейін оны дүрыстап оқиды.
4)  Өлең мазмүны талданады. Кейбір көлемдірек өлең- 
дер бөлім-бөлімге бөлініп, ал қысқа өлеңдер түтас талда- 
нады.
5)  Өлеңді 2-ші рет ңорытындылау мақсатында оқуға 
дайындың  жүмысы  жүргізіледі.  Оқу  техникасы  (шап- 
шаң, жай) дауыс сазы, хормен оқу, жеке оңушыға оқыту, 
т.б. жүмыстар.
79

Дауыстап оңуға үйрету үшін қойылатын талаптардың 
бірі -  мөнерлеп оқу. Ол дауыс интонациясы арқылы дү- 
рыс оқу,  мөтіндегі негізгі ойды ж еткізу,  автордың көз- 
қарасын беру,  кейіпкерлердің көңіл-күйін  сезіну.  Сон- 
дықтан  әр  сөз,  сөйлем  дүрыс  оқылуы  керек.  Мөнерлеп 
оқуға дауыстың да қатысы бар. Оған дауыстың күш і мен
дауыстың қарқыны жатады.
Өлең  ш ум ақтары   бір-біріне  байланы ссы з  түрады. 
Мүндай өлеңдердің бір таңырыптан екінш і тақырыпқа 
тез  ауы сы п ,  тез  өзгеру  себептері  б ал ан ы ң   ж асты ң  
ерекш еліктері  мен  білім  деңгейіне  байланысты.  Екін- 
шіден,  баланы  қорш аған  ортаның  өр  алуан  ж аңалы қ- 
тарына байланысты  өзгереді.  Үшіншіден,  табиғат  бай- 
л ықтары мен он дағы түрлі қүбыл ыстардан, тез әсер алу- 
ына байланысты бір тақырыптан екінш і таңырыпңа тез 
ауыса береді. Төртіншіден, өзін қоршаған ортаның және 
табиғат сырларын білуге ынталанған бала тілі ж аңа шы- 
ға бастағанда-ақ шамадан тыс көп сүрақтар қояды. Ша- 
мамен айтқанда бала ата-анаға бір күнде ең кемі 250-300-ге 
дейін  сүрақтар  қояды.  Б ала  сөзі  сүраңтан  басталады. 
Баланың бір сүраңтан  екінш і сүраққа тез ауысып  оты- 
руы оның әр нәрсенің себеп-салдарын білуге тырысаты- 
нына байл анысты. Балаларға арналған өлең-тақпақтары 
да әр  алуан  болып  келеді.  Мүндай  өлеңдерде  түсінікті 
болуы үшін қайталаулар да жиі кездеседі. Қайталау, өлең 
айырмасы,  өлең  қүрылысы,  формасы,  көлемі,  өлшемі, 
варианттары,  портрет,  пейзаж,  гипербола,  кейіптеу се- 
кілді суреттеу тәсілдері балаларға арналған халың өлең- 
дерінде ерекше орын ал ады . Бүл өдебиеттік түсініктерді 
бастауыш сыныпта беру қажет.
Өлеңдердің  тәрб и елік  м әні
Б аланы   сәби  кезінен-аң  көркем  сөзге  қүш тар  етіп 
баулу  қаж ет,  өйткені  олар  сол  үйренгенімен  балабақ- 
шадан  мектепке  барады.  Онда  көркем  әдебиетке,  ана 
тіліне деген ынтасы арта түседі, туған өдебиетін сүйетін
болады. 
.  ■
  ■. г  
і
 ,  .: -
80

Көркем  әдебиет  — өмір  оқулы ғы .  Көркем  өдебиет 
арқылы бала қоршаған тірш ілік дүниесімен танысады, 
толассыз болып жататын өмір өзгерістерін пайымдайды, 
адамдардың іс-әрекетіне көзқарасы қалыптасады.  Сөй- 
тіп, көркем әдебиет — жас буынның сана-сезімін өсіріп, 
ақыл-есін дамытьш, оларды жоғары адамгершілікке төр- 
биелейтін өмір оқулығы, тәрбие қүралы болып игілікті 
міндет атқарады.
Адамгершілік қасиеттердің алғаш қы дағдыларын бө- 
бектер бойына сіңіруде көркем сөздің, өлеңдердің атқа- 
ратын қызметі ерекше.
Сүрақтар мен тапсырмалар:
1.  Өлеңді  оқытудың  бастауыш  сыныптағы  ерекшелігін 
түсіндір.
2 .  Өлеңдердің төрбиелік мәні.
3 .  Өлеңді  өдебиеттік  түсінікпен  оқыту  (шумақ,  тармақ, 
қайталау,  портрет,  т.б.).  1-4  сыныптар.  Ана  тіліндегі  өлең 
түрлеріне талдау жаса.
Б астауы ш  сы ны пта  әңгімені оңыту
Оқушылар  оқыған  материалының  мазмүнын  дүрыс 
қабылдап,  ондағы  негізгі ойды  жақсы үғыну үшін  оқу 
сабақтарында алуан түрл і жүмыстар үйымд астыры лады. 
Мүндай  жүмыстар  оқылатын  материалдың  сипатына, 
оқуш ылардың  ж асына,  дайындықтарына,  білімі  мен 
дағдылану дөрежесіне  байланысты  іріктеледі.  Оқушы- 
лар әңгімені дүрыс қабылдау үшін негізінен, мынандай
жүмыстар жүргізіледі.
1.  Әңгімені қабылдауға оқушыларды психологилық
дайындау;
2.  Әңгімеге байланысты сөздік жүмысын жүргізу;
3.  Әңгімені оқу;
4.  Оқыған өңгіменің мазмүнын айту;
5.  Әңгіменің жоспарын жасау;
6.  Әңгіменің мазмүны бойынша жүргізілетін шығар-
машылық жүмыстар.
Әңгімені  қабылдауға  оқушыларды  психологиялық 
дайындау.  Көркем  шығарма  жазуш ының  сөзі  арқылы
б-п
81

жасаған  көркем  бейнесі,  суреті  арқылы  қабылданады. 
Әңгімені оқыған кезде оқушыда елес (адамдардың порт- 
реті, табиғат көрінісі, т.б) туады. Бүл оқуш ының сезімін 
де  қозғайды. 
• 
щтшд
Мәтінде кездесетін ж аңа сөздер мен қиын үғымдарды 
түсіндіруді үмытпағаны  жөн.  Әңгіменің  ішіндегі  түсі- 
ніксіз сөздердің мән-мағынасын біліп алмайынша, оның 
мазмүнын үғу балаларға өте қиынға соғады. Ал оқулық- 
тардағы өрбір өңгімедегі осы түсініксіз болады-ау деген 
сөздердің барлығын теріп алып, мөтіннің аяғына сөздік 
ретінде бере беруге болмайды.
Ә ңгіменің м азм үн ы н   айту
Оқығанның мазмүнын жүйелі айтып берудің тәрбие- 
лік мәні бар.  Оқушы әңгімелеу арқылы дауыс ырғағы, 
бет-бейнесі көмегімен өз көзқарасын білдіреді. Оқушы- 
ның  баяндау  барысынан  әңгімені  қанш алы қты   терең, 
то л ық қабылдағанын байқауға болады.
Ж ақсы  үғынған әңгімені баяндағанда оқушы сөздерді 
таңдауға,  оларды  грамматикалық ж ағынан дүрыс қол- 
дануға, дүрыс сөйлеуге жаттығады. Баяндаудың тіл да- 
мыту үш ін маңызы зор.
Әңгіменің мазмүнын айтқызу екі түрлі жолмен іске 
асырылады:
1.  Толық;
2.  Іш інара.
Көлемі шағын әңгімелерді дайындық барысында то- 
лы қ  баяндатты ру  қаж ет.  Іш ін ар а  м азм үндау  көлемі 
үлкен өңгімелер бойынша жөне бөлімге бөліп оқу, жос- 
пар ж асау барысында, көбіне қорытынды әңгіме кезінде 
іске асады.
Баяндап беруде бастауыш сынып балаларына әңгіме- 
нің үлгісі  әсер  етеді.  І-ІІ  сынып  оқуш ылары  әңгімені 
ж атқ а  айтып  береді.  Оқушы  өз  сөзімен  де  әңгім елей 
алады. 
-і-.-
 
•  ч'.! 
.і
Ш ы ғарм аға ж оспар ж асау
Ж оспар  өңгім енің  мазмүны н  көрсететін  оқиғалар 
ж үй есін ен   түрады .  Ж осп ар  ж асау   ж ү й есі  ек і  түрлі 
жолмен іске асады:
82

1.  Әңгімені бөлімге бөлу;
2.  Бөлімдерге ат ңою, оны тәртіппен жазу.
Оңушылар әңгімені бөлімдерге бөлу үшін ондағы бас-
ты ойды және қрсыша мәселелерді анықтайды.
Жоспар жасау  әңгіменің  мазмұнын  толың  та терең 
түсінуге  мүмкіндік береді. Бөлімдерге бөлу проңесі әң- 
гімені  бір рет  түтас  оқып  шыңқаннан  кейін,  қайталап 
оқу  кезінде  іске  асады.  Ж оспар  кейде  қорытынды әң- 
гіме кезінде жасалады, кейде оны жасап келуді үйге де 
тапсыруга болады.
ІІІ-ІУ сынып оқушылары түтас әңгімені өздері бөлімге 
бөліп, әр бөлімге ат қою  жүмысын атңара алады. Яғни, 
әр әңгімеге  жоспар жасайды.
Мүндай жағдайда мүғалім тек "Бүл бөлімде не туралы
айты лады ?”  деген  сүрақтар  арқы лы   балаларға  бағыт 
беріп отырады.
Әңгімені бөлімге бөліп оқыған сайын әр бөлімге ат қоя 
беруге болмайды. Өйткені, әңгімеге ат қою —
 күрделі жү- 
мыс, көп ойлануды ңажет етеді.
Сондықтан қай материалға жоспар жасау керек, қай- 
сыларын бөлімге бөліп, біраң ат қойғызбай-аң оқытуға 
болады?  Қайсыларын  оңушылар  өздері,  қайсыларын 
мүғалімнің көмегімен бөледі? Олардың барлығын мүга- 
лім алдын ала ойластырады.
Жоспар немесе бөлімдерге ат қою бастауыш  сынып- 
тарда  өуелі  хабарлы  сөйлем  түрінде,  кейін  бірте-бірте 
сүраулы сөйлем, сосын атаулы сөйлем түрінде жасалады.
Әңгіменің  м азм үны   бойы нш а  ж үргізілетін
ш ы ғарм аш ы лы қ  ж үм ы стар
Бүл жүмыстар, біріншіден, оқылған материалды терең- 
ірек меңгеруге мүмкіндік туғызса, екіншіден,  балалар- 
ды  өз  беттерімен  ойланып  жүмыс  істеуге  талаптанды- 
рады.  Бастауыш  сыныптарда үйымдастыруга болатын 
шығармашылың жүмыстардың негізгілері:
а) өңгіменің баяндалу түрін өзгертіп өңгімелеу.
Мысалы, өңгіме I жақпен баяндалса, III ж аңқа айнал- 
дырып,  керісінше де өңгімелеуге болады.
83

ә) оқылған әңгіменің мазмүнын толық өзгертіп баян- 
дау. Ж үмыстың бүл түрін үйден орындап келуге тапсы- 
руға болады. Мүнда оқушылар өңгімедегі оқиғаға үқсас 
өз бастарынан өткен,  немесе өздері қатысқан не көрген 
оқиғалары жонінде айтады.
Ж үмыстың бүл түрі де оқылған өңгіменің мазмүнын 
балалар толық та саналы меңгерген кезде ғана үйымдас- 
тырылады. Мүндай жүмыс балаларды өз беттерімен ой- 
лануға, ізденуге және әңгімедегі жүйені пайдалана оты- 
рып,  өздіктерінен  әңгіме  қүрастыруға,  оны  қүрастыру 
барысында  көптеген  сөздерді  еске  түсіріп,  іш інен  қа- 
жеттілерін таңдап алуға үйретеді.
б) 
оқылған әңгіменің мазмүны бойынша суреттер са- 
лу. Ж үмыстың мүндай түрі өңгімедегі оқиғаны нақты- 
лай түседі. Әңгіменің мазмүны бойынша сурет салу оқу- 
шылардың елестету қабілеттерін арттырып, қиялын да-
мытады.
Сонымен, әңгіменің мазмүны бойынша жүргізілетін 
жүмыстардың барлығы да балаларды өз беттерімен ізде- 
нуге үйретіп, ақыл-ойы мен дүние танымын кеңейтуге, 
тілін  дамытуға септігін тигізеді.
Сцрацтар мен тапсырмалар:
1.  Әңгіме оқытудың өдістері.
2.  Бір өңгімені талдап,  жоспар жаса.
3 .  Жай жөне күрделі жоспар қүр.
4.  Өңгімеге  байланысты  шығармашылық  жүмыстарды 
көрсет.
Б астауы ш  сы ны птарда ертегілерді оқы ту
Ерте-ерте  ертегі,  ертегі  сы р  ш ертеді
Қ азақ  ф ольклоры ндағы   м азм үны   терең,  тіл і  бай, 
тақырыбы  өр  алуан,  оқиғасы  қы зғы лы қты   шыгарма- 
лардың бірі -  ертегілер.  Ол өдеби мүрамыздың ең көне 
түрі болса да, осы күнге дейін өскелең үрпақты жан-жақ- 
ты  төрбиелеуде  м аңы зы н  ж ой м аған   ж ан р .  Ертегі  -
көркем фантастикалық шығарма.
84

Ертегілер көбінесе,  қара сөз  ретінде антылатындық- 
тан, оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгі- 
месі деп қараймыз.
Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де 
адам  баласының  еңбек  -   кәсіп  ету,  түрмыс  -   тірш ілік 
ету тәжірибесіне байланысты туған.  Ж аратылыс қүбы- 
лыстарын,  табиғат сырын  ж етік білмеген,  олардың не- 
ліктен  болатындығын  толық  түсінбеген  ертедегі  адам- 
дар әр нәрсені қиял етіп, өздерінің ауыр еңбектерін же- 
ңілдету жайын қарастырған. Сол үғым-түсініктерін, на- 
нымы мен сенімін әңгімелеп айтатын болған.
Ж ас үрпақ  тәрбиесінде ертегілердің  атқаратын  рөлі 
айрьщша. Қазақ ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған 
Ш .Уалиханов, Г.Н.Потанин, О.Әлжанов, Р.Дүйсенбаев, 
М.Көпеевтер  және  Н.Березин,  В.В.Радлов,  А.Е.Алек- 
торов, А.Ивановский, Л .Исаков, Ы.Крафтарболса, кейін 
бүл  и гіл ікті  істі  А.М елков,  М.Әуезов,  С.Сейфуллин, 
М.Ғабдуллиндер жалғастырған.
1*  Ертегіні оқу барысында  "бүл ойдан  шығарылған, 
өмірде  кездеспейді"  деудің  қ аж еті  ж о қ,  балы қты ң, 
жануарлардың сөйлемейтінін  балалардың өздері де бі- 
леді,  бірақ  ертегіде  кездесетіндерді  қиялдау,  олардың
көңілін көтеріп армандауға үйретеді.
2.  Оқушыларды кейіпкерлерге қарапайым мінездеме 
беруге үйретуде ертегілердің пайдасы мол. Ертегі кейіп- 
керлеріне берілетін мінездеме әдетте бір-екі айқын бел- 
гілерімен-ақ  түсінікті болып келеді.
3.  Қара  сөзбен  ж азы лған  ертегілер  мөтінге  ж ақы н 
үлгімен мазмүндалады. Кейде ертегіні оқымай-ақ, мүға- 
лім  оның  мазмүнын  қызықты  етіп  айтып  береді.  Егер 
өртістердің орындауындағы фонохрестоматияны пайда-
ланса, тіпті жақсы.
Ертегі балаларды жоспар жасауға үйрету үшін де өте 
қолайлы. Оны бөлімдерге бөлу, ат қою қандай суреттер 
салуға болатынын  анықтау,  т.б.  Осындай жүмыстарды 
ІІ-ІІІ сынып оқушылары орындай алады. Ал IV сыныпта 
ертегіге өз беттерімен жоспар жасау тапсырылады.
4.  Ж ануар туралы  ертегілерді  оқығанда дайындық- 
тың онша керегі жоқ.

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: