Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

ғы шумаңтың аяғында келген психологиялық кідіріс ой 
толасымен қатар түсіп, мысалдың мазмүнын, іш кі ойын 
меңзетіп,  аңғартады.
Сцрацтар мен тапсырмалар:
1.  Мысал-аллегориялық  шығарма.
2.  Мысал  өленді оқыту тарихынан түсінік бер.
3.  Мысал  оқытудың ерекшеліктерін  анықта.
4.  Мысалды  мөнерлеп оқу жолдарын көрсет.
5.  1-4  сыныптардағы  мысалдарды  топтастыр.
6.  Мысалдарды оқытудың төрбиелік  маңызы.
Бастауыш сыныптарда шешендік сөздерді 
оқыту
Ш ешендік сөздер  1-4 сынынтың оқулығына да енгі- 
зілген. Ш ешендік өнерге оқушыларды баулу бағытында 
би-шешендердің қысқаш а өмірбаяндары мен ел аузында 
қалған  өсиет  сөздері  берілген.  Ш ешендік  өнер  тарихы 
халы қ  арасында ауыз  әдебиеті  үлгісінде дамып  келген 
болса,  бүл  күнде  мектеп  бағдарламасына  арнайы  енгі- 
зіліп, оқушылардың жас ерекшелігіне, білім деңгейіне 
сөйкес  ш еш ен дік  сөздер  оқу лы қ  беттерінен  көрініс 
тапқан.  Ш ешендік  сөздер  сынып  ж оғары лаған  сайын 
күрделеніп, көлемі үлғая түскен. Мысалы:  1-сыныптың 
ана тілі  оқулығы  интегративті  оқулық  болғандықтан, 
қ азақ   тіліне  байланысты  "Қ анш а?  Неше?  Н еш інш і? 
сүрақтары на  ж ауап  беретін  сөздер"  деген  тақы ры пқа
Н.Оразалиннің  "Үш  би"  өлеңі берілген.  Осы  сабақтың 
барысында мақал-мәтел шешендік өнердің қайнар көзі 
болғандықтан,  сан  есімдерді  қайталау  ж үм ы стары на 
мынадай үсынбалар қолдануға болады:
1.  Ж еті атасын білген ү л , Ж еті ж үрттың қамын ж ер.
2.  Батыр бір өледі, қорқақ мың өледі.
3.  Ж аңбыр бір жауса, терек екі жауады.
4.  Е кі  айнасы  бар,  екі  найзасы   бар.  Сыртылдаған 
түяғы бар, бір желпуіш  сияғы бар.
5.  Еңбек -  адамның екінш і анасы.
112

2-сынып оңулығында шешендік сөздер, жүмбақ, жа- 
ңылтпаш,  мақал-мөтел,  аңыз,  ертегілермен үжымдас- 
тырылып берілген. Төле бидің "Ана арқасы мамықтай", 
"Ж ақ сы ж ігітб аігісі", "Кедейлік неден?", "Қазыбектің 
Төле бимен кездесуі", Әйтеке бидің "Ж ігіттің ж ақсысы” 
сияқты шешендік сөздері осы 2-сыныптың оқулыгында 
берілген.
Әйтеке бидің "Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін, ба- 
тыр болсаң, жауыңа найзаң тисін".  Қазыбек бидің  "Не 
қымбат?”  өлеңі  оқушыларға жаттыгу  жүмысын  орын- 
дауға беріл ген.
3-сыныптың оқулығында шешендік сөздер "Сарқыл- 
мас қазына" деп аталатын үлкен бөлімге енгізілген. Бүл 
ж олы   ш еш ендік  сөздер  қ азақ   халқы ны ң  үмытылмас 
асыл мүрасы айтыс және аңыз өңгімелерімен байланыс- 
тырылып  берілген.  Бүл  сыныпта  шешендік  сөздер  саз 
пәнімен пөнаралық байланыс жасайды.  "Абылай хан", 
"Төле бидің төрелігі",  "Қазыбектің шешендік сөздері”, 
"Бала Әйтекенің билігі",  "Әнет баба" -  деп аталатын ел 
аузынан  алынған  мазмүнды  мәтіндер  мақал-мөтелдер- 
мен жалғастырылып берілген.
3-сыныптың  ана  тілі  оқулығы  шешендік  сөздермен 
аяқталған болса, 4-сыныпта "Арнайы бүлақ -  асыл сөз” 
деген  тақы ры п  төл  оқулы қты ң  беташары  болып  түр.
4-сыныпта шешендік сөздер кең ауқымды, күрделі түр- 
де берілген. Олар 1-3 сыныптағы шешендік сөздерді то- 
лық қайталап өтеді. Бастауыш сынып оқулықтарындағы 
шешендік сөздер 4-сыныптың бірінші тоқсанында қоры- 
тындыл анад ы .
Сонымен қатар, бірінші сынып оқулығына енген мы- 
на ертегілерден шешендік сөз үлгілерін анық байқауға 
болады.  "Ақымақ  қасқыр"  ертегісіндегі  еш кінің  тап- 
қырлығы.  "Менің билейтін өнерім бар еді"  -  деп өзінің 
қулы ғы н  асы ры п,  сөз  тап қы ш ты ғы н ы ң   арқасы н да 
қасқырдың  улы  тырнағынан  аман  қалады.  Немесе  ел 
аузынан  алынған  "Зеректік"  өңгімесіндегі  жолаушы- 
лардың  сөз  тапқырлығы,  сол  сияқты  Ыбырай Алтын- 
сариннің  "Әке  мен  бала”  өңгімесіндегі  "Аз  жүмысты 
қиынсынсаң,  көп жүмысқа тап боларсың, азға қанағат
8-11
113

етпесең, көптен де құр қаларсың  , -  деген нақыл сөздері 
бала жүрегіне ізгілік үялатып, жігерлендіре түседі.
Сонымен қатар 1-сыныпта оқушылар халық ауыз әде- 
биетінің үлгілері тарауын өткен кезде Бөлтірік ш еш ен, 
Досбол, Қожанасыр, Алдар Көсесияқты кейіпкерлермен 
ж ақы н танысып,  олардың  тапқырлықпен  айтқан  аңыз 
әңгімелерін оқып біледі.
1-сыныпта  шешендік  өнерді  танытуда  мынадай  ше- 
шендік сөздерді  қолдану арқылы оқушы жүрегіне жол 
табамыз.  Мысалы,  мен  "Ш аңырақ  шуағы"  тарауында 
өтілген  "Ана"  туралы материалдарды игеру барысында 
ананың қамқорш ы, қорғаныш, ардақты екенін айта ке- 
ліп,Ғ.М үсіреповтың "Ана” повесінен: "Адамдане қасиет 
болса, бәрі ананың сүтімен, күннің көзінен алынған қа- 
сиет",  -   деген  үзінді  ж азды ры п,  ж уан  жөне  ж іңіш ке 
дауысты дыбыстарды таптыра отырып, Төле бидің мына 
"Бауырыңның  ж ы луы   кетпесін"  ш еш ендік  сөзін  қол- 
дандым.
Ә цгіменіц м а зм ц н ы  мынадай:
"Ж аугерш ілік ойраны тынышталған соң бір күндері 
ел-жүрт малын, бала-шағасын іздестіре бастапты. Жүрт- 
та  қалған  бір  кемпір үш  айлық  нөрестені  тауып  алып, 
бауырына басып көш ізімен жүре береді. Бәрі бір ауылға 
келіп   бас  қосқан  кезде  ж ал аң аш   нөрестеге  ек і  өйел 
таласып, үрыс-жанжал шығарады. Кемпірболса бөбекті 
ешқайсысына бермей, екеуін  биге ертіп келіпті.
Төле би  ш ырқырап  ж атқан  сөбиді  өуелді  аққүбаш а 
келінш екке  үсынады.  Ол  баланы  бетінен  сүйіп,  арқа- 
сынан  қанш а  қаққанмен  бала жылауын  тоқтатпайды. 
Енді  би  баланы  қараторы  келінш екке  береді.  Бүл  ке- 
лінш ек  баланы  қүйры ғы нан  ш өпілдетіп  сүйіп,  бауы- 
рына баса бергенде бала лезде жылауын қойыпты. Сонда 
Төлеби:
-  Емшегіңнің сүті кетпесін,
Бауырыңның жылуы кетпесін", -  деп баланы анасы- 
мен  қайта  қосыпты.  Немесе  "Не төтті?”  мөтінін  түсін- 
дірген кезде "Ж иренше шешен 2-ші баланың жауабына 
не себептен риза болды? Сендер қай жауапты қалайсың-
114

дар? " деп сүрау беру арқылы баланың ойын толың, жауа- 
бын наңты алу арқылы.
1.  Туған ананың күтімі жылы,
Туған үйдің түтіні жылы.
2.  Е ң а щ ы д а -т іл ,
Ең төтті де -  тіл.
Ең жүмсаң та -  тіл.
Ең қатты да -  тіл.
3.  Балалы үй базар.
4.  Балалы үйдің үрлығы жатпас  -  деген  сияқты  ма* 
қал-мөтелдерді қолдана келе Ф.Оңғарсынованың "Ең жа- 
қын адам" өлеңімен қорытындылау керек.
Оңушыларға ана туралы толық  мағлүмат  беруге бо- 
лады. Осы сабақтан кейін "Ана" туралы мазмүндама жаз- 
дырылды.
Сондай-аң "Ата көрген оқ жонар..." тарауындағы "Аң- 
сақалдың аң батасы" өлеңін өткізуде Төле бидің Қазыбек 
биге берген батасын қолдандым:
Атасызға ата бол!
Батасызға бата бол!
Арып-ашқан  ғаріптің
Ж ел жағына жота бол!
Панасызға пана бол,
Кек сақтамас бала бол!
Дос сүйініп,  қас сыйлар,
Асу бермес, дана бол.
Осындағы ата, бата, дана сөздерінің мағынасын түсін- 
діре келіп, оқушылардан, өздері білетін баталарын сүрау 
арқылы тақырыпты ашып алуға болады.
Сондай-аң төмендегі сабаң жоспарының үлгісі, төрбие 
сагаты,  тапсырмалар мен тест сүрақтары, көрнекіліктер 
осының айқын көрінісі.
Сабақтың тақырыбы:  "Ел бірлігін  сақтаған  бабала- 
рым".
Сабақтың мақсаты:
а) 
оқушыларға қазаңтың шешен де тапқыр, ақылгөй 
аталарымыз туралы мағлүмат беру;
ө) оқушыларға  билердің ел  аузында айтылған  өсиет 
әңгімелері туралы айтып беру;
115

б) 
оқуш ы ларға  отанш ы лды қ  тәрбие  бере  отырып, 
олардың ой-өрісін дамыту.
Сабақтың әдісі: Баяндау, түсіндіру.
Сабақтың түрі: Ж аңа сабақ.
Көрнекілігі: Билердің суреттері мен өсиеттері жазыл- 
ған плакаттар, бүктеме қағаздары.
Сабақтың барысы:
I. Үйымдастыру бөлімі.
II.  Кіріспе 
Баяндама оқу
"Үш кемеңгер дүлдүлім, сақтаған ел бірлігін".
III.  Негізгі бөлім.
1-оқушы:
Ойдың қозғап жасынын 
Ңайта туған ғасырым.
Төле би мен Қазыбек,
Әйтеке би — асылым.
2-оқушы: 
' 
’  ’ ^ 
* 
Айбын болған еліме,
Айдын болған көліме.
Айналайын үш биім,
Пана болған жеріме.
Елдік туын үстаған,
Ел намысын үштаған.
Қалың қазақ пір түтар 
Қасиетті үш бабам.
4-оқушы:
Ж аңбыр жаумаса жер жетім,
Басшысы болмаса ел жетім.
Үқпаса айтқан сөз жетім.
Атың ж ақсы  болса,
Ер ж ігіттің пырағы.
Балаң жақсы болса,
Ж ан мен төннің шырағы.
116

5-оқушы:
Атадан жаңсы үл туса игі,
Е лінің туы бол ады.
Атадан жаман үл туса,
Көшінің соңы чболады.
6-оқушы: 
\
Сөз атасы -  бірлік,
Анасы -   шындық.
7-оқушы:
Тату болса, ағайын жақын,
Ақылшы болса, апайың жақын.
Бауырмал болса, інің жақын,
Инабатты болса, келінің жақын.
8-оқушы:
Алтын үя -  Отан қымбат,
Қүт-береке -  атаң қымбат.
Кіндік кескен жерің қымбат,
Туып өскен елің қымбат.
9-оқушы:
Арадан ш ыққан, жау қиын,
Таусылмайтын дау қиын.
Ш анышқылаған сөз қиын 
Тыныштықпен өмір сүрмесе,
Бәрінен де сол қиы н.
10-оқушы:
Ниеті жаманның иманы кетер,
Әйелі жаманның мейманы кетер.
Ерден бақ таярда, қатыны қүтырады,
Елден бақ таярда, иті қүтырады.
IV. Қорытынды бөлім.
Сабақтың тақырыбы: "Үш би".
Сабақтың мақсаты:
А. Балаларға, үш би -  Төле би, Қазыбек би,  Әйтеке би
өмірімен таныстыру.
117

Ә.  Балаларды  халңымыздың  бір  туар  перзенттерін 
қадірлей білуге тәрбиелеу.
Б.  Б алаларды ң  м әтінді  мәнерлеп  оқу  ж әне  мөтін 
бойынша  түсінгендерін баяндап беру дағдысын ңалып- 
тастыру.
Сабақтың түрі: Ж аңа сабаң
Сабақтың әдісі: Сүрақ-жауап, өңгімелесу.
К өрнекілігі:  Үш  бидің  портреті,  м ақал  ж азы лған 
плакат, қосымша тапсырма.
Өткен сабақты сүрау.
Ж аңа сабақты түсіндіру.
-  
Балалар,  бүгін  біздер үш  би  таңырыбымен  таны- 
самыз. Қазаң халңы ертеде үш жүзге бөлінген, үлы жүз, 
орта ж үз,  кіш і ж үз. Үлы жүзді -  Төле би, Орта жүзді -  
Қазыбек,  кіш і  жүзді  Әйтеке  би  басқарған.  Осы  үш  би
елдің  ауы ртпалы ғы н  көтеріп,  елге  қүрметпен  қарап 
отырған үш дана.  Олар аңылды,  қайырымды, сөзге ше- 
бер  үш  бабамыз.  Төле  би Алматы,  Ж амбыл,  Оңтүстік 
ж ақтары н,  ал  Әйтеке  би  Орал,  Ақтөбе,  Атырау  батыс 
өңірлерінің халқын басқарган.
-  Балалар біз қай жүзге жатамыз?
-  Кіш і жүз.
-  Дүрыс-ақ, балалар!
Оқулыңпен  жүмыс.
-  Енді балалар, оқулықтың 171-бетін ашып, "Үш би" 
өлеңін жүргізіп отырамыз. Өлеңді өзім оңып шығамын, 
сосын  оқушыларға  оқыттырамын.  Мазмүны  бойынша 
жүмыс. Төле би ақылды, өділ адам болған. Қаз дауысты 
Қазыбек тапқыр, батыл, шешен атанған. Әйтеке би ше- 
шендігіне қоса ел басқарған. Қазақтың үш биі -  халың 
қамын ойлаған адамдар.
МАҚАЛ
Шешен сөз бастар,
Батыр қол бастар. /М ақалды түсіндіру/.
Ж аттығумен жүмыс
118

\  
117-жаттығу
Біздің сыныпта...  оқушы бар? Сыныпта...  парта тұр. 
Әр партада... баладан отырады.
-  Балалар, бұл жаттығу сын есімдерге берілген.
-  Кәне, кім теқтаға орындайды?
Қосымша тапсырмалар:
Үшінші,  екі,  бесінші,  төрт.
-  Балалар, мына сөздерге мысал келтірейік.
Сергіту сәті
Аспанға қарап ай көрдім,
Төменге қарап жер көрдім.
Оңға, солға бүрылдым,
Егеменді ел көрдім.
Қ азақ тарихындағы үлы шешендер
Ш ешендік  өнерді  ұстанған  адамдарды  шешен  деп 
атаған. Шешен адамдар ел ішіндегі дау-шарға араласып, 
шешімін таппай жатқан өр түрлі жанжалдарды, ру, жүз 
арасындағы қиын мөселелерді шешіп отырған.
Шешендер  көп  жағдайда  қазылық,  билік еткен.  Та- 
рихта өткен атақты билердің барлығы -  осы шешендік 
өнерді жетік меңгерген,  біртуар,  дарынды жандар.
Шешендер билік айтқан  кезде  қарасөзбен емес,  тақ- 
пақтап, мақалдап сөйлейтін болған. Әрі ақын, өрі шежі- 
реші,  тарихшы,  жыршы  -   жыраулық  қасиеттерге  бай 
би-шешендер хандардың ақылшы,  кеңесшілері ретінде 
мемлекеттік мөселелерге де араласып отырған.
Мысалы:  өз  Жөнібек ханның кеңесшісі  -  Жиренше 
шешен,  Асанқайғы,  ал  өз  Төуке,  Қасым  хан,  Абылай 
хандардың кеңесшілері  -   Төле би,  Қазыбек би,  Өйтеке 
би, Бұқар жыраулар болған.
Шешендер — үлттың салт-дөстүрлерін жетік білетін, 
тарихқа,  халы қ  шежіресіне жетік,  сауатты да  білімді, 
ең бастысы, ойын көркем де үтымды айта білетін адам- 
дар. Олар — сонымен қатар, керемет дипломат әрі қогам
қайраткерлері.  ("Ел аузынан").
119

Ш еш ендік  сөздерді  оқытуда  жасөспірімдер  сүйіп 
оқитын басылым "Үлан" газетінің пайдасымол. Есімдері 
осы күнге  дейін аталмай келген би-шешендердің өсиет 
сөздерін  осы  басылымнан  табуға  болады.  Сондай-ақ, 
бастауыш сынып оқушыларын шешендік өнермен жете 
таныстыру  үшін  көркемсөз  оқу,  сөз  сайысы,  мың  бір 
мақал, айтыс, сөз додасын  үйымдастырып немесе "Жас 
тілш ілер",  "Дарын  сияқты "  ш ағын  үйірмелер  аш ып, 
оқушылардың ақындық өнерлерін шыңдап, сөздік қор- 
л арын мо лайтуға бол ады.
Өзіміз  атап  айтқандай  3-сыныпта  шешендік  сөздер 
саз пәнімен пәнаралық байланыстаберілген. Балаларды 
ән-күй сабақтарында поэзиялық шығармалармен /ж ы р, 
терме, айтыс/ таныстыру барысында оқушылар шығар- 
машылықтың бір-бірінен ажырамас біртүтас дүние екені 
жөнінде түсінік алады.
3-сы ны пта  кейбір  тақы ры птар  айтыс  өнеріне  ар- 
налған. Мүндағы негізгі мақсат оқушыларға қазақ хал- 
қының  ш ығармаш ылығы  жөнінде  кеңінен  білім  беру 
ғана емес,  үсынылған  шығарманың төрбиелік мөнімен 
танымдық жағына көңіл бөліп,  халықтың поэтикалық 
шығармасы, толғау, айтыс, күй-тартыс өнерітөрізді төр- 
биелік мәні зор дүниелер туралы түсінік беру. Бүл туын- 
дылар баланың бойына адамгершіліктің ізгі қасиеттерін 
дамытып,  рухын  көтереді.  Осы  саз  пәнінен  3  тоқсан 
бойына айтыс өнерімен етене  жақын танысқан оқушы- 
лар оқу жылының соңғы тоқсанында ана тілі пөні бойын- 
ша шешендік өнерімен жақын танысады.
Ж алпы халық арасындағы  шешендікке,  ақындыққа 
байл анысты айты лған:
Шебердің қолы ортақ,
Шешеннің сөзі ортақ.
Өнер алды -  қызыл тіл.
Сөз тапқанға қолқа жоқ,  деген сияқты өсиет сөздері 
текке айтылмаса керек.
Қиналғанда тапқырлықпен жауап айтқан шешендер 
мен  билердің  түйінді  сөздері  осының  айқын  көрінісі. 
Шешендік сөздерді "Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні" 
деп айтуы да осыдан болса керек.
120

Ба тыс Қ азаң стан  университетінің ф илология 
ғы лы м ы ны ң докторы А.Қыдырш аев  ұсынған  кесте. 
Ш ешендік  сабағы ндағы   мәтінмен  ж үргізілер
ж ұмыс  әдістері мен ам алдары
Мэпнді тапдау
Өзіндік мэтін 
құрастыру
1 Мэтінді 
редакциялау
Мэтінді логнкалық
композициялық тұрғыда
жазбаша таддау
бейнетаспага жазылган
сейленген сөзге өзіндік
талдаумен
жазбаша
таядау жасау.
Баяндамаларга
ауызша
талдау жасау
Өзіндік тұсаукесер рэсімі 
Тірек сөздер 
бойынша мэтін 
кұрастыру 
1 
Таңдалган жэне 
тапсырылған такырыпка 
сэйкесті
сөз.
Бастапқы тұсы 
тапсырылган тақырып 
бойынша сөз.
Суырыпсалма сөз. 
1 
Баяндама_______________ _I
1  Өзіндік мэтіндерді 
редакциялау 
Стилистика бойынша 
жатгыгулар 
Гуманитарлық жэне 
техникалык 
бағыттагы мэтінді 
редакциялау
Шешендіктану негіздеріне оқытудьщ 
____ _________ Негізгілері________
мен амалдары
Көмекші
Коммуникативтік 
мүмкіндіктерді 
дамыту әдістері 
мен амалдары
Сөйлеу
мәдениетін
калыптастыру 
эдістері мен 
амалдары
Сөйлеу
техникасы,
жұмыс
әдістері 
мен 
амалдары
Шаршы топ
Алдында
сөйлеу
дағдыларын
калыптастыру
әдістері мен
амалдары
1. Өзіндік
тұсаукесер
рәсімі
1.  Мәтінге 
логикалық- 
композициялық 
талдау жасау
1.  Сөздікпен 
жұмыс  жасауга 
уйрету
(лексикология,
орфоэпия,
стилистика
бойынша
1.  Тыныс ал; 
жэне сөйлеу 
(тілдік 
тренинг)
1. Анке 
талау
2.  Окылган  мәтінді 
магнитофонға жазу 
арқылы  энгімелесу 
(ақпаратты 
трансформациялау)
1.  Тірек сөздер 
аркылы мэтін 
кұрастыру
2. Мэтінді 
редакциялау
2. Жаттыгу
2. Баяндама
сұрау
3. Тірек сөздер 
арқылы мэтін
кұрастыру
3. Өлен мен 
прозалык 
мэтіндерді 
мәнсрлеп оқу
З.Бейнетаспага
жаза
отырып,
таңдалган
такырып
бойынша сөз
4. Еркін пікір талас
4.  Тапсырылган 
тақырып 
бойынша свз, 
баяндама
4.  БеЙнетаспага 
жаіылгаи  сөзге
өзіндік
жазбаша талдау
121

импровизация
5. Коммуника- 
тивтік ойын
5.  Баскы  тұсы 
тапсырылған 
тақырып 
бойынша 
суырып салма
сөз
5.  Басқы  тұсы
тапсырылган
такырыпр
бойынша
эзірленген сөз
6.Тапсырыл- 
ған тақырып 
бойынша 
суырып салма 
с
ө
з
______________________________
7. Сөйленген 
сөзге ауызша 
талдау жаса
1.  Мақал.
2.  Өлең.
3.  Шешендік  сөз.
№ 5. Бүл шығарма кімдікі деп ойлайсың?
1.  Абай.
2.  Қазыбек.
3.  Төлеби.
№ 6 мәтіндегі "Атағажететуады” сөйлеміндегі "жете" 
сөзін  қай   тіркесп ен   өзгертіп ,  қ ар ам а-қ ар сы   мәнді 
сөйлем шығарады?
№  7.  Ж ете  туады  тіркесін ің   синонимдік  қатары н 
тауып ж а з.
№ 8. Осы мөтіндегі кері кетеді тіркесінің ж уық мөндес 
тіркесін  тап.
1.  _____________ _____________________________
2
___________________________________ _____________
№ 9. Төмендегі нақыл сөздің қайсысы мақал?
1.  А қы лж астан,
Асыл тастан.
2.  Арзанның сорпасы татымас.
№ 10.  Ақты ақ деп бағалар,
О, игі ж ақсы ағалар.
122

Өзегі талса, ел біткен,
Өзен бойын жагалар, — қай бидің сөзі.
1.  Әйтеке.
2.  Төлеби.
3.  Қазыбек.
Балалар,  179-жаттыгуда  "Жеті жүлдыз”  деген өлең 
берілген.
Ж еті жүлдыз санап шық,
Аты — Ж етіқарақшы.
Кетсең түнде адасып,
Беретін сол жол ашып.
V. Ж аца  сабақты  бекіту сцрақтары:
-
 Балалар,  бүгін,  біздер қандай  тақырыппен таныстық?
-  Үш  би.
-  Енді балалар,  "Жүлдыз теру" ойынын ойнаймыз. Ертеде 
бір  бала атасына  менің туған  күніме  жұлдыз  теріп  өкелші 
деп  өтінген  екен.  Атасы  немересінің  меселін  қайтарғысы 
келмей,  аспаннан  жүлдыз  теруге  кіріседі.  Енді  біз  қарияға 
к өмек тесейік.
-  Кіші жүзді кім басқарды?
-  Шешен деген сөзді қалай түсіндің?
-   "Неше?"  сүрағына жауап беретін мысал келтір.
-   "Нешінші?"  сүрағына жауап беретін мысал айт.
Қорытынды. Бағалау.
Ш ешендік өнерді қай тал ау ға  арналған тапсы рм а
№  1.  Берілген текст шығарма жанрының қай түріне 
жатады?
Үш  жолауш ы  келе  жатса,  алдынан  бір  адам  қарсы
шығып:
-  Беймезгіл жүрген түйе көздеріңе түспеді ме?  - деп 
сүрайды.
Жолаушының біреуі:
-  Түйенің оң көзі соқыр ма еді?
Ж оқш ы:
-  Иө, -  деп басын изейді...
1.  Ертегі;
2.  Әңгіме;
123

І
3.  Аңыз.
№ 2.  Жоғарыдағы мөтін қалай аталады?
1.  Ж оқ  іздеуші;
2.  Зеректік;
3.  Үрылар.
№ 3.  Мөтіндегі кейіпкерлер кімдер?
1.  Ж оқш ы ; 
-д,
2.  Жолаушылар;
3.  Би; 
іТ
4.  Түйе.
№ 4. Төмендегі мәтін шығарманың қай түріне жатады?
Бір бала бар -  
Атаға жете туады.
Бір бала бар -
Атадан өте туады.
Бір бала бар -  
Кері кете туады!
Шешендік  және  сөз  мәдениеті
1-сынып.  Оқушының дүрыс  сөйлеуін, сөз  байланыс-
тарын, сөз  қорын  молайту.
2-сынып. 
Шешендік  сөздер
  -   терең  оймен,  шебер
тілмен  айтылған халық шығармасы.Ол тапқырлық пен 
шешендікке  үйрететін  көркем  сөз  үлгісі  болып  табы-
лады.
3-сынып. Шешендік  сөзде  сөйлеу  айшықтары  мол 
қолданылады. Сөйлеу  айшықтарына қайталау, ритори-
калы қ  сүрақ, дауыс  ырғағы  жатады.
4-сынып.  Сөйлеу -  адамның  тіл  амалдарын  пайда-
лану  арқылы  пікір,  ой  білдіру  әрекеті. Сөйлеу  үш ін 
жүмсалатын тілдік амалдар—сөз тудыру, сөз тіркестері, 
сөйлем  қүру  ережелері — үзақ  ғасырлар  бойында  адам 
дардың пікір  алмасу төжірибиесі үстінде  қалыптасқан, 
көпш ілікке  ортақ  категориялар. Шешендік  сөз  алуан 
түрлі  амал-төсілдерге бай. Шешендік сөз  сырты  қандай 
сүлу болса, ішкі  мазмүны да терең мағынаны білдіреді.
124

1 -сынып
1. Төле би.
2. Әйтеке би.
3. Қазыбек би.
4. Б ала би.
2-сынып
1. Төле би.
2. Әйтеке би.
3. Қазыбек би.
3-сынып
1. Төле би.
2. Әйтеке би.
3. Қазыбек би.
4-сынып
1.Төлеби.
2. Әйтеке би.
3. Қазыбек би.
Үлы шешендер:
1 -сынып
1. Төле би.
2. Әйтеке би.
3. Қазыбек би.
4. Досбол шешен.
5. Бөлтірік.
2-сынып
1. Төле би.
2. Әйтеке би.
3. Қазыбек би.
4. Жиренше.
3-сынып
1. Төлеби.
2. Әйтеке би.
3. Қазыбек би.
4. Өнет баба.
5. Өйтімбет шешен.
4-сынып
1. Теле би.
2. Өйтеке би.
4. Қааыбек би.
5. Сырым батыр.
6. Асан қайгы.
Ү л ы   б и л е р :

III.  Көркем шығармалардағы шешендік  сөздер
Шешендік сөздер  1-4  сыныптың  "Ана тіл і”  оқулық- 
тарына бөлімдерге жинақталып, жаңадан іріктеліп жа- 
зы лған.  Ш еш ендік  өнерге  оқуш ы ларды   баулу  бағы- 
тында би-шешендердің  қысқаш а өмірбаяндары  мен  ел 
аузында қалған  өсиет  сөздері  көркем  шығармалардың 
түрлі  жанрлары  арқылы  берілген.  Ш ешендік  өнер  та- 
рихы оқушылардың жас ерекшелігіне,  білім деңгейіне 
сөйкес  бастауыш  мектеп бағдарламасына  арнайы  енгі-
зілген. 
‘
Көркем  ш ы ғарм алар д ағы   ш еш ендік  сөздер.
1 -4 сыныптар аралығындағы шешендік сөздер
1  1-сынып
1. -  Д  үниеде не төтгі?
-Ананың сүті.
-Не жүмсак?
-Ананың колы!
Ж иренш е шешен.
2. Ен ащы да - тіл 
Ен төттті де -  тіл
1 
Ен жүмсак та -  тіл 
Ең катгы да -  тіл.
Ж иренш е шешен.
3. «Аз жүмысты киынсынсан, көп жүмыска тап 
боларсын; азға канағат ете білмесен, көптен де күр
1  каласын».
Ы .А лты нсарин.
4. Атадан үл туса игі,
Ата жолын куса игі.
Өзіне келер үятын,
Өэі біліп түрса игі...
Т еле би.
Туған ананын күтімі жылы, туған үйдің түтіні 
жылы.
3-сынып 
1
Бір бала бар -  
, 
1
Атаға жете туады. 
1
Бір бала бар -  
1 
Атадан өте туады. 
1 
Бір бала бар -  
1 
Кері кете туады! 
1
Қ азы бек би.
Ашу -  дүшпан, акыл -  дос, акылыңа-ақыл кос. 
1
Қ азы бек би.
Жауға сілтер каруыцды еш уакытта жакынына
сілтеме! 
1
Қ азы бек би.
«Ә» дегені -  өділ бол
«К» дегені -  күншіл болма, көпшіл бол,
«Г»дегені -  ілтипатты бол
«М» дегені -  менмен болма,  мейірман бол. 
1
Қ аз дауы сты   Қ азы бек би.
I  2-сынып
1. Жаксы жігіт беягісі. 
1 
Түзде -  мырза. үйде -  күл!
Т еле би.
1  2. Жігіттің жампозы ел кориды,
Жігітгің жаманы жер кориды.
Әйтеке би.
I  3.  Кедейлік үш ағайынды. Онын түнғышы —
 
кежірлік, ортаншысы -  еріншектік, кенжесі -
үйкы.
Т еле би.
4. Бай болсан, хапкына пайдан тисін, батыр 
болсан, жауға найзан тисін.
Ә йтеке би.
4-сынып 
1
1. Өгізді өрге салма, канатың талар; наданға көзінді
салма, сағың сынар. 
I
2. Досына өтірік айтпа, сенімін кетер; дүшпаныңа 
сырынды айтпа, түбіне жетер. 
1
3. Бак -  үзатылған кыз,
Байлык -  еритін мүз.
Бала -  артга калған із.
Т еле би.
4. Су атасы -  бүлак, сөз атасы -  күлак, жол атасы -  
1 
түяқ.
С ы р ы м  баты р.
Біз казак деген мал баккан елміз, бірак ешкімге 
соктыкпай, жай  жаткан елміз. Елімізден күт-береке 
кашпасын деп, жеріміздін шетін жау баспасын деп, 
найзаға үкі таққан елміз, ешбір дүшпан басынбаған 
елміз, басымыздан сезді асырмаған елміз. 
1 
Досымызды сақтай білген елміз, дем-түзды актай 
білген елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын 
таптай білген елміз.
Қ азы бек би. 
1

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: