Ежелгі дәуір әдебиеті бес кезеңнен тұрады
XV-XVIII FACЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ
жүктеу/скачать 0,49 Mb.
|
Åæåëã³ ä?ó³ð ?äåáèåò³ áåñ êåçå?íåí ò?ðàäû
- Бұл бет үшін навигация:
- "жырау", "жыр айту", "жырламақ" деген сөздерден шыққан.
- (Е. Ысмайылов) "Жыраулар поэзиясы елдің саяси-әлеуметтік тіршілігін, ой-санасын, дүниетанымын көркем де бейнелі тілмен жеткізе білген бағалы қазына, " (Қ. Жұмалиев)
- Жыраулардың үш тобы: 1) Қорқыт, Аталық, Кетбұға, Сыпыра жыраулар; 2) Асан қайғы, Қазтуған, Шалкиіз (Шәлгез), Доспамбет жыраулар;
| XV-XVIII FACЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ
(ХАНДЫҚ ДӘУІР ӘДЕБИЕТІ) ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ Жыраулар поэзиясының негізгі өзегі - туған елі, оған деген сүйіспеншілігі, елдің бірлігі, бүтіндігі. Олар өмір, достық, адамгершілік, ерлік, тіршілік жайлы жыр шерткен. Жырау деген термин - "жырау", "жыр айту", "жырламақ" деген сөздерден шыққан. Түп төркіні байырғы "жыр", "жыршы" деген ұғымдар мен астасып жатыр. Жырау - ақын әрі шешен. 1. Ырғағы бар, ұйқасы белгісі өлшемге жататын өлеңді өздері шығаратын болуы шарт; 2. Сөздері терең мағыналы, сырты сұлу шешен сөздер, нақыл сөздер болып келуі керек; 3. Әлеуметтік өмірде кейінгілерге үлгі боларлықтай терең ойлы пікір айтуы қажет. Жыршы - ауыз әдебиетінің дәстүрін сақтаушы, батырлық, тарихи, ғашықтық жырларды айтып таратушы. Толғау - заманындағы әлеуметтік ірі мәселелерді қамтм алатын үгіт, дидактикалық өлеңдер. Толғауда ой желісі үзілмейді, тиянақты болады, жаңсақ ой болмайды, ой ҡүйесінде шашырандылық жоқ, кесек. Дауын да, шешуін де өзі айтады. "Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып, көбінесе заман, дәуір, өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық пен жамандық жайында ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған. " (Е. Ысмайылов) "Жыраулар поэзиясы елдің саяси-әлеуметтік тіршілігін, ой-санасын, дүниетанымын көркем де бейнелі тілмен жеткізе білген бағалы қазына, " (Қ. Жұмалиев) Жыраулардың үш тобы: 1) Қорқыт, Аталық, Кетбұға, Сыпыра жыраулар; 2) Асан қайғы, Қазтуған, Шалкиіз (Шәлгез), Доспамбет жыраулар; 3) Әбден толысып, кемелденген кезеңдегі өкілдер: Үмбетей, Жиембет, Тәтіқара, Ақтамберді, Бұқар жыраулар. Асан қайғы (XV ғ.), Қазтуған жырау (XV ғ.), Доспамбет жырау (XVI f.), Шалкиіз жырау (1465-1560), Жиембет жырау (XVII ғ.), Тәтіқара ақын (XVII f.), Қожаберген жырау Толыбайұлы (1663-1763), Ақтамберді жырау (1675-1768), Умбетей жырау (1706-1778), Бұқар жырау Қалқаманұлы (1668-1781), Шал ақын (Тілеуке Құлекеұлы, 1748-1819). • XV-XVIII ғасырлардағы жыраулар мұрасы бір жүйеге келтіріліп, текстологиялық екшеуден өткізіліп, алғаш жарияланған еңбек: ("Алдаспан" антологиясы, "Жазушы" баспасы, 1971) • Жыраулардың шығармашылығына тән ортақ сипат: (Философиялық Терең афоризм, шешендік сөз байлығы) Жыраулар толғауында көп кездесетін өлең үлгісі: (Эпиграмма, арнау Жырлары) "Ер Тарғын" жырында кемеңгерлік тұлғасы мен көрінген жырау: (Сыпыра- жырау) e "Өз өмірінде қолынан тоғыз ханды өткіліп, тоғыз ханды түзеткен кісі еді," сипатталатын жырау: (Сыпыра жырау) "Көгалға үйді тіктіріп, Сауулы інгендей ыңыранып, Байбіше саба піскен жер Шаралап қымыз ішкен жер, " - деген үзіндіде қандай мәселе сөз болып отыр (Туған жер) Асан қайғы Сәбитұлы (XV f.) Туған жері: Еділ бойында. Аңыз бойынша Сарыарқада -лытауда дүни: салған. Толгаулары: "Бұл заманда не гаріп?", "Ҡұйрығы жоқ, жалы ясоқ, құлан қайты күн көрер?", "Еділ бол да, Жайық бол", "Есті көрсең, кем деме". "Көлде жүрген қоңыр қаз", "Әй, хан, мен айтпасам, білмейсің"Таза мінсіз асыл тас", т. б. Күйлері: "Ел айырылған", "Асан қайғы", "Желмаяның жүрісі", "Зар" • Аңыз-жырларда Асан қайғымен және оның баласы Абатпен пікірлес болған: (Қазтуған жырау) • Асан қайғы 120 жасқа келгенде ел бастауды екі батырға жүктейді: (Абат пен Қазтуғанға (аңыз бойынша) Аңыз кейіпкеріне айналған жырау: (Асан қайғы) • Ш Уәлиханов Асан қайғыны кім деп таныған? ("Көшпенділер философы") "Бұл дәуірдегі алеумет тіршілігінің ең шешуші мәселесін әдебиет жүзіне түсіріп, алғашқы рет халық қамын ойлап, күңіренген қария - Асан…" - деген пікірдің иесі (М. Әуезов) • XV ғасырда өмір сүрген, Жәнібек ханның ақылшысы болған жырау: (Асан қайғы) • Асан қайғының әкесінің кәсібі: (Саятшы) • Асан аңыздарға қарағанда дүние салған: (Ұлытауда) Асан атына "қайғы" деген сөздің тіркесе айтылу себебі: (Халық қайғысын, мұң-зарын ойлаумен өткен адам) •Асан қайғы есімінің халық арасына кең таралуының басты себебі: (Е. аузында аңызға айналуы) • Қазақ хандығы құрылмай тұрғанда Асан қайғы болды: (Алтын Ордада) • Асан қайғы Қазақ хандығы құрылғанда болған: (Мемлекет ұраншысы) •Асан қайғы өз жырларында шебер қолданған тәсіл: (Психологиялы" параллелизм) " "Куйрыгы мысық, акула жоқ, құлан қайтіп күн көрер, Аяғы жоқ, қолы жоқ, жылан қайтіп күн көрер?" Өлең авторы: (Асан қайғы) • Асан қайғының өлеңі: ("Бұл заманда не ғаріп?") Бұл заманда не … Аққалада бөз … Жақсыларға айтпаған Асыл шырын сөз … Үзінді авторы және тармақтарына тиісті сөз: (Асан қайғы, ғаріп) • "Бұл заманда не ғаріп?" толғауы жарияланған жинақ: ("Алдаспан", антологиясы, "Жазушы" баспасы, 1971) "Ата жұрты бұқара, Өз қолында болмаса Қанша жақсы болса да, Қайратты туған ер ғаріп…" - деген өлең шумақтары Асан қайғының: ("Бұл заманда не ғаріп?" толғауы) "Қадірін жеңге білмесе, Бойға жеткен қыз ғаріп, " - деген жолдардың авторы: (Асан қайғы) «Асан қайғының "Еділ бол да, Жайық бол" деген образды тіркесінің мәні: (Кең пейілді болу және адамның жақсы мінездерін насихаттайды) •Асан қайғының "Еділ бол да, Жайық бол" өлеңінің негізгі көтерген мәселесі: (Береке, бірлік, татулыққа шақыру) «Асан: "Еділ бал да, Жайық бол, Емкімменен ұрыспа, " - деп шақырған: (Бірлікке) •Асан қайғының ашуды дұшпанға балайтын т Жайық бол") • Асан қайғының: "Ашу - дүшпан, артынан Түсіп кетсең қайтесің. Түбі терең қуысқа!". . деген өлең жолдары сақтандырады: (Теріс мінездерден) Асанның: Ердің құны болса да. Алдыңа келіп қалған соң, Қол қусырып барған соң. Аса кеш те, қоя бер, " - деген өлеңінде айтылатын негізгі ой: (Кешірімділік) •Асан қайғының "Есті көрсең, кем деме" толғауының құндылық сипаты: (Өсиетке, ақыл-нақыл, ғибратқа құрылуы) "Гылым жұрттан асты деп, Кеңессіз сөз бастама, " - деген ғибратты сөз алынған Асан қайғының шығармасы: ("Есті көрсең, кем деме") • Асан қайғының "Көлде жүрген қоңыр қаз" толғауында айтылған жайт: (Ғибратнамалық ойлар) "Көлде жүрген қоңыр қаз Қыр қадірін не білсін? Қырда жүрген дуадақ Су қадірін не білсін?" - сөзінің авторы: (Асан қайғы "Көлде жүрген қоңыр қаз") "Көлде жүрген қоңыр қал … қадірім не білсін? Қырда мүрәен дуадақ, қадірін не білсін?" Үзінді авторы мен тармақ тиісті сөздер: (Аса кайгы. 1. Қыр. 2. Су) Асан қайғы "Әй, хан, мен айтпасам, білмейсің" деген толғауын арналы (Жәнібекке) алсан ілдел қоныс көр, Желай мініп мер шалсам, Тапқан білмейсін?!" - Асан қайғының қай өлеңінен алынған шумақ? ("Әл Муны хан, мен айтпасам, білмейсің") "Тала мінсіз асыл тас, Су түбінде асатады. Тала міней асыл сөз, Ой түбінде экстінады." Осы шумақтың авторы: (Асан қайғы) • "Су түбінде жатқан тас, Жел толқытса шығады. Ой түбінде жатқан жатқан сөз, Шер толқытса шығады. " "Тала мінезі" асын тас…" - деген өлең жолдарындла қолданылған көркемдік тәсіл: (Синтаксистік параллелизм) Жерұйық іздеген жырау: (Асан қайғы) • Асан қайғының елді аралауына себеп болған: (Шұрайлы жер іздеу) • Асан қайғыға өмір бойы серік болған жануар: (Желмая) Желмая мініп, еліне жайлы қоныс, шұрайлы жер іздеумен өмір кешкен халық қамқоршысы: (Асан қайғы) "Желмая мініп жер шалсам, тапқан жерге ел көшір" деген ақылгөй сөздің несі (Асан қайғы) • Мерке жеріндегі Аспараны көргенде: "Ей. Аспара, көршіңмен тату бол, шөбім суын жетер!" - деген аңыз кейіпкері: (Асан қайғы) • Жетісуды көргенде: "Мынау Жетісудың ағашының әр бұтағы жеміс екен шаруаға жақсы қоныс екен, " - деген аңыз кейіпкері: (Асан қайғы) • Асан қайғының "Тау-тасы кем болғанда қой болып, ыңыранып жатады екен Тоқты қысыр қалмайты жер екен. " - - деген сыны қай жерге қатысты (Қызылтауға) • Асан қайғы "Базары мсақын - байымас, мазары жақын көбеймес," - депт сөздерді қазақ жерінің қай аймағына арнаған? (Шымкент, Сайрам) "Күладын құстың құлы еді". "Тышқан жеп менің түледі. " деген жолдардаг Асан қайғының ойын жеткізу үшін қолданған көркемдік құрал: (Тұспалда жеткізу) Арғымаққа міндім деп, Артқы топтан адаспа! Күнінде өзім болдым деп, Кеңлейілге таласпа! - деген өлең жолдарының авторы: (Асан қайғы) Асан қайғының әкесінің аты: ("Сәбит) Асан қайғының толғауы: (*""Әділдіктің белгісі") … Асан қайғының жыр(лар)ы: (***Бұл заманда не ғаріп?!"; ***Еділ бол да, Жайық бол"; *""Көлде жүзген қоңыр қаз") … Асан қайғы поэзиясының құндылығы: (*Келешек заманды болжау; *Ақыл-өсиет айту; "Қалың ел қамын ойлау) Асан қайғының атына "қайғы" сөзінің тіркесе айтылу себебі: (*Халық басына түскен ауыртпалықты ойлаған) жүктеу/скачать 0,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|