Қазақ-қырғыз тіліндегі сөздердің түбірі еш уақытта өзгермейді. Қазақ-қырғыз сөзі өзгергенде аяғына жалғанған қосымшалар арқылы өзгереді. - Қазақ-қырғыз тіліндегі сөздердің түбірі еш уақытта өзгермейді. Қазақ-қырғыз сөзі өзгергенде аяғына жалғанған қосымшалар арқылы өзгереді.
- Тіліміздегі қосымшалар:
- 1) жалғау,
- 2) жұрнақ,
- 3) жіктеу болып бөлінеді.
Байқап қарасақ, жалғаулар сөздің түбіріне ұйқасады. Сөздің түбірі жуан айтылса, жалғанған жалғау да жуан айтылады. Сөздің түбірі жіңішке айтылса, тіркелген жалғау да жіңішке айтылады. Сондықтан жалғаулар қос болады. - Байқап қарасақ, жалғаулар сөздің түбіріне ұйқасады. Сөздің түбірі жуан айтылса, жалғанған жалғау да жуан айтылады. Сөздің түбірі жіңішке айтылса, тіркелген жалғау да жіңішке айтылады. Сондықтан жалғаулар қос болады.
- Тіліміздегі жуан айтылатын жалғаулар мыналар:
- 1) -ның, -дың;
- 2) -ға, -қа, -а, -на;
- 3) -ды, -ны, -н;
- 4) -да, -нда;
- 5) -дан, -нан;
- 6) -дар, -лар.
Бұлардың жіңішке айтылатын жұптары мыналар:
- -нің, -дің;
- 2) -ке, -ге, -е, -не;
- 3) -ні, -ді, -ін;
- 4) -де, -нде;
- 5) -ден, -нен;
- 6) -лер, -дер.
Қазақ-қырғыздың өзіне меншікті түпкі сөздерінде бұлардан басқа жалғаулар жоқ. «Тіл – құрал» да осыны айтады.
Шеттен келген сөздерге -дә, -ндә, -дән, -нән, -ләр, -дәр деген жалғаулар бар деушілерге тілімізге кірген жат сөздерді тексергенде жауап береміз.
Жалғаулар айрықша сөз емес, сөздің мүшесі, буыны. Өз алдына айтқанда, бұларда мағына жоқ, сондықтан бөлек айтылмайды.
Қазақ-қырғыз тілінде шын жұрнақтар өте көп, бұлар сөздің мағынасын өзгертіп, туынды сөздер тудырады. - Қазақ-қырғыз тілінде шын жұрнақтар өте көп, бұлар сөздің мағынасын өзгертіп, туынды сөздер тудырады.
- Шын жұрнақтың бәрі қос болады. Жуан түбірге я тұқылға жуан түрінде жалғанады, жіңішке түбірге я тұқылға жіңішке түрінде жалғанады. Бұл туралы сыпаттың керегі жоқ.
- «Тіл – құралда» мынадай шын жұрнақтар көрсетілген. Есімдерде: -шы (-ші), -лық, -дық, -тық (-лік, -дік, -тік), -шылық (-шілік), -шыл (-шіл), -шық (-шік), -ша (-ше), -құй (-күй, -гүй), -лы, -ды, -ты (-лі, -ді, -ті), -сыз (-сіз), -лас, -дас, -тас (-лес, -дес, -тес), шаң (-шең), -а (-е), -ла, -да, -та (-ле, -де, -те), -ғар, -қар (-кер), -сын (-сін), -шыла (-шіле), -дай (-дей), -дағы (-дегі), -ар (-ер), -ғыл (-гіл), -лау, -дау, -тау (-леу, -деу, -теу).
- Етістіктерде: -с, -н, -дыр (-тыр), -л, -т, -тыйтыр, -сыйтыр, -қыз, -ғыз (-кіз, -гіз), -қыйла, -ғыйла (-кійле, -гійле), -ңқыра (-ңкіре), -у, -м, -с, -ш, -қыш, -ғыш (-кіш, -гіш), -уыш, -ғый (-гій), -қ (-к), -қын, -ғын (-кім, -гін), -ма (-ме), -ба (-бе), -мал, -бақыл (-бекіл), -мақыл (-мекіл), -ақ (-ек), -н, -лық (-лік), -ұул (-үул), -ман (-мен). Бұлардың бәрі қос айтылады, сингармонизмге толық көнеді.
Достарыңызбен бөлісу: |
