Элеуметтік және гуманитарлык ғылымдар кафедрасы
жүктеу/скачать 32,5 Kb.
|
1 2
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланылған әдебиеттер
| Музыкалық өнер.
19 ғасырдың 2-жартысындағы қазақ классикалық музыкалық шығармаларының негізгі мотиві – халықтың езгілерге қарсы азаттық күресі. Бұл шығармаларда қазақ халқының ұлттық болмысының ерекшеліктері: мейірімділік пен жомарттық, батырлық пен жан дүниесінің кеңдігі көрініс тапты. Тәттімбет Қазайғайұлы (1815–1862) – көрнекті күйші-композитор, 19 ғасырдағы қазақтың классикалық домбыра музыкасының негізін салушылардың бірі, шертпе күйдегі теңдесі жоқ автор және күйшінің орындаушысы. Тәттімбет қазіргі Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы жерінде дүниеге келген. Орта жүздің Қаракесек руынан болған. Тәттімбетті 13-17 ғасырларда жасалған күй-аңыздар мен эпостық күйлер қызықтырды. 1842-1845 жылдары Тәттімбет Қарқаралы уезінде болыс билеушісі болды, бірақ өз еркімен қызметінен кетті. 1855 жылы делегация құрамында ол Петербургке барып, II Александрдың тәж кию рәсіміне қатысты. Тәтімбеттің 40-тан астам күйлері сақталған. Тәттімбет дәстүрлі юойдың классикалық үлгілеріне ие: «Боз айғыр», «Бозторғай», «Алшағыр». Қазақ аспаптық музыкасының таңдаулы туындыларына оның «Саржайлау», «Былқылдақ», «Көкейкесті» күйлері жатады. Құрманғазы Сағырбайұлы (1818–1889) – тамаша күйші-композитор, қазақ аспаптық музыкасының классигі. Құрманғазы Бөкей Ордасы жерінде, Жиделі бойында дүниеге келген. Құрманғазының домбырадағы алғашқы ұстазы Ханбазар болды. Оның басты ұстазы күйші Ұзақ еді. Құрманғазы өзінің «Кішкентай» күйін 1836-838 жылдардағы Бөкей Ордасындағы көтерілістің басшысы Исатай Таймановқа арнаған. Құрманғазының «Сарыарқа» күйінде туған жердің, шексіз даланың азаттығы жолындағы халықтың мызғымас ерік-жігерінің уәждері естіледі. 1880 жылдың аяғында Құрманғазы ақыры Астрахань губерниясының Сахма ауылына көшіп келіп, сонда жерленген. Құрманғазының 60-тан астам күйлері сақталған. Композитордың «Балбырауын», «Қызыл қайын» би күйлері де бар. Құрманғазы есімі Алматы консерваториясына және мемлекеттік қазақ ұлт аспаптар оркестріне берілді. Дәулеткерей Шығайұлы (1820–1887) – атақты күйші-композитор, домбыра музыкасындағы лирикалық бағыттың негізін салушы. Дәулеткерей Кіші жүздің дала ақсүйектерінен шыққан, қазақ хандарының ұрпағы болған. Оның көзқарасының қалыптасуына Бөкей Ордасындағы 1836-1838 жылдардағы көтеріліс әсер етті. Дәулеткерей Орынборда білім алған қазақ жастарымен байланыс орнатқан. Уақытша кеңестің төрағасы Г.Ващенконың қолдауымен 1851 жылы Сіргелі руының сұлтан-әміршісі болып сайланады. 1855 жылы Дәулеткерей Шығайұлы қазақтың құрметті делегациясы құрамында император II Александрдың таққа отыруына орай Ресей империясының астанасы Санкт-Петербургке барды. 1862 жылы Дәулеткерей «қазақ күйлерінің атасы» Құрманғазымен кездеседі. Дәулеткерей Шығайұлының 40-қа жуық күйі белгілі. «Қос алқа», «Қыз Ақжелең», «Ақбала қыз», «Көрком ханым» күйлерінде әйелдің нәзік психологиялық портреттерін сомдаған. «Ващенко», «Топан», «Қоңыр» күйлерінде ең нәзік сезімдік бастан кешулер беріледі. Біржан сал Қожағұлұлы (1834–1897) – қазақтың көрнекті композиторы, әншісі, ақыны. Біржан сал қазіргі Ақмола облысы, Көкшетау жерінде дүниеге келген. Ол 20 жасында ән жаза бастады. Біржан салдың композиторлық қабілетінің қалыптасуына 1865 жылы Абаймен кездесуі әсер етті. Оның 40-қа жуық әні сақталған, оның тамаша үлгілері «Біржан сал», «Айтбай», «Ләйлім-шырақ». Біржан салдың билік басындағылардың іс-әрекетіне деген ашуы «Адасқақ», «Жанбота» жырларында көрініс тапты. Біржан сал дарынды ақын, айтыстың теңдессіз шебері болған. Оның 1871 жылы Жетісуда Орта жүзден шыққан қазақ ақыны Сара Тастанбекқызымен ақындық сайысы жанр классикасына айналды. Жаяу Мұса Байжанұлы (1835-1929) – көрнекті халық композиторы, ақын-публицист. Жаяу Мұса Павлодар облысы Баянауыл тауындағы Жасыбай көлінің жағасында дүниеге келген. Омбыдағы орыс мектебінде оқып, алғашқы әні «Қыздар-ай» («Әй, қыздар») әнін шығарған. Өткір тіл, ақындық ғажайып дарын иесі ол өзінің ең әйгілі «Ақсиса» («Ақ чинт») әнін тудырды. Осы әні үшін атақты би Мұса Чорманов Мұсаның жалғыз жылқысын тартып алады. Сол кезден бастап халық әншіні Жаяу Мұса («аяқ Мұса») деп атайды.1860 жылы Жаяу Мұса революциялық көзқарасы үшін Тобылға жер аударылады. Екі жылдан кейін ол полковник Черняевтің Шымкент пен Әулие-Атаға жасаған жорығына қатысып, Черняевтің жауыздығына тап болып, еліне қашып кетеді. Дұшпандар оны жалғыз қалдырмай, әскерге айдады. Патша әскерлерімен бірге Польша мен Литвада болды. Еліне оралған ол бүкіл Дала ақынына танымал болды. Жаяу Мұса Ш.Уәлихановты жақсы білетін, Ы. Алтынсарин «Кел, балалар, үйренейік». Ол өзінің бір өлеңін Абайға арнаған. Жаяу Мұсаның 70-тен астам әнінің сөзін өзі жазған. Ақан сере Қорамсаұлы (1843–1913) – көрнекті халық композиторы. Ақан сере Көкшетау облысындағы Үлкен Қоскөл көлінің жағасында дүниеге келген. Шығармашылықпен 16-17 жасында айналыса бастаған. Ақан сере – «Балқадиша», «Маңмаңгер», «Құлагер», «Сырымбет» атты тамаша әндердің авторы. Әділдік мұраттары оның поэзиясында көрініс тауып, сатқындық пен жауыздық айыпталды. 20 ғасырда Ақан сере шығармасы негізінде музыкалық шығармалар жасалды. Оның «Балқадиша», «Құлагер» әндері Е.Брусиловскийдің «Жалбыр» операсында естіледі. Қазақ әдебиетінің классигі І.Жансүгіров «Құлагер» поэмасында Ақан серінің өзін сомдаған. Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері-Ақтоқты» пьесасы, композитор С.Мұхамеджановтың осы аттас операсы бар. Ықылас Дүкенұлы (1843-1916) - күйші, қобызшы. Ықылас Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданында дүниеге келген. Оның тәлімгері балаға күй аңыздарын орындауға үйреткен әкесі болды. Ықылас аңызға айналған Қорқыт музыкасынан бастау алатын қобыздың бай музыкалық дәстүрін жаңғыртты. Оның «Жез киік», «Қамбар», «Шығыу», «Қазан» күйлерінде ел аузындағы аңыз-әңгімелер мен эпостық әңгімелер бедерленген. «Жырым Патша» күйінде лайықсыз билеушілер мен шенеуніктерді келемеждеді. Ықыластың ізбасарлары көп болды, олардың ішінде күйші-домбырашы Сүгір Әлиев. Сармалай (1835–1885) – сыбызғышы, 19 ғасырдағы қазақтың ірі композиторы. Оның шын есімі Садик. Орал облысында дүниеге келген. Сыбызғы өнерін әкесінен үйренген. Сармалай сыбызғының түрін жетілдіріп, дыбыстық қасиеттерін жетілдірді, диапазонын кеңейтті. Сармалай эпостың, ертегілердің, аңыздардың сюжеттерінде тамаша күйлер тудырған. Атақты сармалай күйлерінің бірі – «Қара жорға» («Қара жорға»). XX ғасыр басындағы Қазақстан мәдениеті. отаршылдықтың күшеюі жағдайында жаңа қасиеттер мен бағыттарды бойына сіңірген сол орасан зор мұраның жалғасы болды. 19 ғасырдың соңғы ширегі – 20 ғасырдың басында кең байтақ өлкеде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық қатынастардың ерекшелігі мәдени дамудың ерекшеліктеріне із қалдырды. Сонымен бірге ата-бабалардың рухани мұрасы, әсіресе ауызша поэзия, музыка өнері және ұлттық мәдениеттің басқа да түрлері көршілес халықтар мен елдер мәдениетінің озық үлгілерін қабылдай отырып, байырғы халықтың дүниетанымдық негіздерін байыта түсті. Бұл ретте Қазақстанның әртүрлі аймақтарындағы саяси оқиғалар мен қоғамдық қозғалыстардың мәдениетінің дамуына сөзсіз ықпалын атап өткен жөн.Баспа ісін ұйымдастыру, жаңа, негізінен ұлттық мерзімді басылымдарды шығару үрдісінің жолға қойылуы, алғашқы қазақ журналистерінің игі қызметі, олардың кәсіби біліктілігін қалыптастыру, жетілдіру қазақ ауылының саяси оянуында маңызды рөл атқарды. Бұл кезеңнің мәдени жағдайын сипаттайтын факторлар, 1905-1907 жылдардағы революция оқиғалары. Ресей бұл процестерге қосымша күш берді.ХХ ғасырдың басында. Семей, Орал, Омбы, Орынбор сияқты мәдени орталықтарда және басқа да бірқатар облыс қалаларында кітап шығару айтарлықтай дамыды. Қазақстандағы баспа орталықтарын ұйымдастыруға Орыс географиялық қоғамының Семей және Орынбор бөлімшелері, Түркістан және Батыс Сібір бөлімдері тікелей көмек көрсетті. Қазақ тілінде кітаптар шыға бастады. Петербор, Ташкент, Қазан қалаларында көп жанрлы қазақ кітаптары шыға бастады. Ресейдің ірі орталықтарының баспаларынан шыққан кітаптар кең-байтақ Қазақстанға кең тарады, алайда, қалыптасқан жүйеге саяси адалдығы үшін үкіметтік цензурадан өтті. Ш.Құдайбердіев, М.Дулатов, С.Дөнентаев, А.Байтұрсынов сияқты ұлттық демократиялық мәдениеттің көрнекті өкілдерінің алғашқы кітаптары 20 ғасырдың басында жарық көрді. Ұлы ойшыл, ақын Абай Құнанбаевтың 1909 жылы жарық көрген таңдамалы шығармалары орыс жұртшылығын қазақ жазба әдебиетінің негізін салушының тамаша туындыларымен таныстырды. Бұл басылымға Абай өлеңдерінің үштен екісі ғана енген. Ақынның немере інісі Кәкітай Ысқақовтың қысқаша алғысөзінде Абай шығармашылығы мен көзқарасы туралы қысқаша өмірбаяндық мәліметтер мен ең жалпы мәліметтер берілген. Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Тұрмағанбет Ізтілеуов, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев және басқа да қазақ әдебиетінің демократиялық бағытта дамыған дарынды өкілдерінің шығармашылығы Ресейдің прогресшіл қоғамы ортасына кеңінен танымал болды. Сұлтанмахмұт Торайғыровтың шығармаларында қазақ ауылының қоғамдық-саяси өмірінде болып жатқан өзгерістер терең көрініс тапқан. Оның өлеңдері мен өлеңдері қазақ өмірінің шынайы бейнесін жасады.Көшпелілер арасында кеңінен танымал Бейімбет Майлин, Спандияр Көбеев, Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармалары осы дәуірдің өмірлік мәселелеріне терең әсер етіп, халықтың мүшкіл халін көрсетіп, әлі күнге дейін қазақ әдебиетінің ең елеулі туындылары болып табылады. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің ірі өкілі. Шәкәрім Құдайбердиев болды. Ұрпақтарына елеулі әдеби мұра қалдырған ұлы Абайдың ең дарынды шәкірті болды. Шәкәрімнің Абай шығармаларына ерте құмар болуы оның Абайдың туған жиені, үлкен ағасы Құдайбердінің баласы болуымен түсіндіріледі. Ерте жетім қалған Шәкәрім 8 жасынан Абай тәрбиесінде болып, оған барлық жағынан еліктеуге тырысады, өлең шығаруға ерте араласады.Қазан төңкерісінен кейін Шәкәрім Алаш-Орда көсемдерімен жақын араласты. Араб, парсы, түрік, орыс тілдерін меңгерген, халқының тарихын жақсы білген. Оның есімі Орта Азия мен Шығыс Түркістан оқырмандарына белгілі болды. Шәкәрім қазақ халқының тарихын, этногенезін зерттеумен айналысты. Сондай-ақ ол қоғам, дін мәселелерін зерттеді және оның бәрінен ерекшеленетін өзіндік пайымдаулары болды. Шәкәрім Меккеге қажылыққа барса да дінге фанат болған жоқ. Ш.Құдайбердиевтің қоғамдық-саяси көзқарастары 20-ғасырдың басында жарық көрген «Түрік, қырғыз, қазақ және хандар шежіресі», «Мұсылмандық шарттары» атты еңбектерінде, «Қалқаман-Мамыр» жырларында кеңінен көрініс тапты. », «Еңлік-Кебек». Бұл еңбектерде Ш.Құдайбердиев алдымызға ағартушы-демократ, терең ойшыл, гуманистік бағыттағы ақын, тарихшы ретінде шығады. Халқының мүшкіл халін көріп, дағдарыстан шығудың жолдарын іздестірді, ірі феодалдардың халыққа қарсы саясатын әшкерелеп, ағартушылық, гуманизм идеяларын насихаттады. Сталиндік тоталитарлық жүйенің «сыйлығын» бастан кешірген 72 жастағы Шәкәрім өмірінің 50 жыл бойы жинақталғанын қорытындылау үшін Шыңғыс тауына аттанады. Алайда Кеңес өкіметінің жауларын іздеп жүрген жергілікті белсенділер оны жалғыз қалдырмайды. Осы адамдардың бірі ақынды себепсіз өлтіріп, туыстарына жерлеуге тыйым салып, денесін құдыққа лақтырып жібереді. Қазақстан тәуелсіздік алған тұста Шәкәрімнің адал есімі қайта оралып, сүйегі ұлы Абайдың жанына қайта жерленді. Қазақ тілі мен әдебиетін дамытуда Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасы ерекше орын алады. Оның «Маса» («Маса») атты тұңғыш шығармалар жинағы 1911 жылы Орынборда басылып шықты. А.Байтұрсынов 1917 жылдың қыркүйегіне дейін 1913 жылдан бастап шығатын апталық «Қазақ» газетінің редакторы болды, оның беттерінде отаршылдық тәуелділік жағдайындағы қазақтардың көкейкесті міндеттері мен мұң-мұқтажын көрсететін еңбектер жиі жарияланып тұрды. 1917 жылдың шілде айынан бастап «Қазақ» газеті «Алаш» ұйымының ресми баспа органы болды.ХХ ғасырдың басында. халық ағарту ісі қоғамдық-саяси жағдаймен тығыз байланысты болды. 1906 жылы үкімет қабылдаған білім беруді дамыту туралы заң конфессиялық оқу орындарына жасанды кедергілер жасаумен қатар, аралас орыс-қазақ мектептерінің ашылуының басы болды. Қазақ тілі мен әдебиетін дамытуда Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасы ерекше орын алады. Оның «Маса» («Маса») атты тұңғыш шығармалар жинағы 1911 жылы Орынборда басылып шықты. .Байтұрсынов 1917 жылдың қыркүйегіне дейін 1913 жылдан бастап шығатын апталық «Қазақ» газетінің редакторы болды, оның беттерінде отаршылдық тәуелділік жағдайындағы қазақтардың көкейкесті міндеттері мен мұң-мұқтажын көрсететін еңбектер жиі жарияланып тұрды. 1917 жылдың шілде айынан бастап «Қазақ» газеті «Алаш» ұйымының ресми баспа органы болды. Пайдаланылған әдебиеттер жүктеу/скачать 32,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2