Әлиакбарова айгерім тілесбекқызы

35
 
 
Д.И. Дубров,  А.Н. Татарко  құндылықтардың  мәдени  трансмиссиясы 
ұғымына  берілген  анықтамаларды  талдай  келе:  «что  данное  понятие  можно 
определить  как  передачу  ценностей  одного  поколения  к  другому  в  процессе 
социализации  личности»  [94,  c.  300]  деп  тұжырым  жасайды.  Яғни 
құндылықтардың  мәдени  трансмиссиясы  тұлғаның  әлеуметтену  үдерісінде 
құндылықтың бір ұрпақтан екінші ұрпаққа табысталуы ретінде түсіндіріледі. 
J.W. Berry, Y.H. Poortinga, M.H. Segall, және P.R. Dasen бойынша «Мәдени 
трансмиссия»  термині  генетикалық  механизмдердің  көмегімен  түрлі  ұрпақта 
нақты  белгінің  пайда  болу  үдерісін  білдіретін  биологиялық  (генетикалық) 
трансмиссияның  аналогы  ретінде  туындауы  мүмкін.  Мәдениаралық 
психология,  этнопсихология  тұрғысынан  алып  қарағанда  әлеуметтану  мен 
мәдениеттің  шартты  белгісі  ретінде  мәдени  трансмиссияның  келесі  түрлері 
бөліп  қарастыралады:  «In  vertical  transmission  parents  transmit  cultural  values, 
skills, beliefs, and motives to their offspring. ˂...˃ In horizontal cultural transmission, 
we learn from our peers in day-to-day interactions during the course of development 
from  birth  to  adulthood.  ˂...˃  And  in  oblique  cultural  transmission,  we  learn  from 
other  adults  and  institutions  (for  example  in  formal  schooling),  either  in  our  own 
culture  or  from  other  cultures»  [95,  p.  20-21].  Яғни  мәдени  трансмиссия 
түрлерінің ерекшеліктері төмендегідей: 
1) ата-анасынан үйрену (тікелей мәдени трансмиссия);  
2) замандастарынан, достарынан үйрену (көлденең мәдени трансмиссия);  
3)  ересектер  мен  білім  беру  ұйымдарынан,  ұлттық  мәдениет  пен  өзге 
мәдениеттен үйрену (көлбеу мәдени трансмиссия).  
Э.Д. Сүлейменова  тілдік  және  мәдени  трансмиссияның  көлденең  және 
тігінен  жүзеге  асырылуы  тұрғысында:  «Смена  поколений  в  каждом  обществе 
происходит  как  одна  из  изначальных  и  естественных  предпосылок  его 
существования,  при  этом  сами  поколения  –  относительно  самостоятельные 
образования  –  обеспечивают  непрерывную  передачу  (трансмиссию)  языка  и 
культуры как по горизонтали в пределах одного поколения, так и по вертикали 
из предшествующих поколений» деп тұжырым жасайды [96, c. 14].  
Демек  қоғамда  ұрпақтар  алмасуы  оның  өмір  сүруінің  бастапқы  және 
табиғи  алғышарты  болып  есептеледі.  Осы  орайда,  алдыңғы  ұрпақтан  келесі 
ұрпаққа табысталатын тілдік және мәдени трансмиссияның көлденең (бір ұрпақ 
ішінде) және тігінен (алдыңғы ұрпақ арқылы) берілу түрлері болады. 
G. Trommsdorff  бойынша  мәдениеттің  ұрпақаралық  трансмиссиясы  бір 
ұрпақта  басымдыққа  ие  құндылықтар,  білім  мен  тәжірибенің  келесі  ұрпаққа 
табысталуына  қатысты  болады:  «Continuity  and  change  of  cultures  over 
generations are affected by cultural transmission.  The intergenerational transmission 
of culture refers to to the way values, knowledge, and practices that are prevalent in 
one generation are transferred to the next generation» [97, p. 126]. 
А.И. Кравченко  «Культурология»  сөздігінде  мәдени  трансмиссия 
терминінің  дидактикалық  құраушы  ретіндегі  қызметін  басты  назарға  алып, 
мәдени  мұраның  берілуін,  жеткізілуін  және  сақталуын  қамтамасыз  етудегі 
маңызын  атап  өтеді.  А.И.  Кравченко  бойынша:  «Мәдени  трансмиссия  – 

36
 
 
мәдениеттің  алдыңғы  буын  өкілдерінен  келесі  ұрпаққа  табысталу,  жеткізілу 
үдерісі» [98, c. 280].  
Түркі  антропонимиясын  лингвомәдениеттану  тұрғысында  зерттеудің 
маңызы жөнінде Г.Ф. Благова: «Әлеуметтік ортада, құндылық бағдар жүйесінде 
ұрпақ 
арқылы 
берілетін 
мәдени 
трансмиссия 
тұрғысында 
түркі 
антропонимиясын  маңызы  зор  мәдени  қарым-қатынас  феномені  ретінде 
қабылдауға болады. Антропонимияда, яғни ат қою дәстүрінде ойлау мен мінез-
құлықтың этникалық стереотиптері айқын көрініс табады» [96, c. 754] деп атап 
өтеді.  
Батыс  еуропа  елдеріндегі  антропонимдердің  әлеуметтік  және  мәдени 
тарихын  зерттеген  S. Wilson  өз  еңбегінде  антропонимиядағы  трансмиссия 
жөнінде: «Elsewhere, transmission might be directly from one generation to the next. 
Parents’ names were given to children, for example, in Bologna and the Trentino in 
the  seventeenth  and  eighteenth  centuries»  дейді.  Яғни  XVII-XVIII  ғасырларда 
Италияның  Болонья  және  Трентино  қалаларында  балаға  ата-анасының  есімі 
беріліп  отырған.  Бұл  тұрғыда  S. Wilson  келесі  мысалды  келтіреді:  «My 
grandfather  was  called  Méou  [a  diminutive  of  Barthélemy],  my  father  was  called 
Méou, my name is Méou, so I want my son to be called Méou» [100, p. 225]. Бұл 
мысалдан  есімнің  отбасындағы  үлкен  ұлға  берілгенін  анық  аңғаруға  болады. 
Ата-ананың есімдері балаларына отбасылық мұра ретінде табысталып отырған. 
Антропонимдер ұрпақтан ұрпаққа тікелей жеткізіледі. 
Қазақстандағы  тіл  саясаты  тұрғысында  тілдік  трансмиссия,  ана  тілі, 
азаматтық  сәйкестілік,  этникалық  сәйкестілік  мәселелері  бойынша  зерттеу 
жүргізген  Э. Сулейменова,  М. Ақберді,  Г. Қойшыбаева  өз  еңбектерінде 
ұрпақаралық (респонденттің анасымен, әкесімен, атасы және әжесімен тілдесуі) 
және  ұрпақішіндегі  (респонденттің  ағасы  мен  әпкесінің,  ата-анасының,  ата-
әжесінің өзара тілдесуі) тілдік трансмиссияның ерекшеліктерін анықтайды [101, 
c. 23-24].  
Мәдениет  қоғамдағы  ойлау  мен  іс-әрекет  арқылы  анықталса,  тіл  –  ойды 
білдіру  мен  жеткізу  құралы  болып  табылады.  Тілдік  бірлік  ретінде 
антропонимдерде  қоғамдағы  әлеуметтік  және  мәдени,  саяси  оқиғалар  жайлы 
нақты ақпарат көрініс тауып отырады.  
Антропонимдер  алдыңғы  буын  өкілдерінен  ұрпақаралық  тілдік 
трансмиссия  арқылы  беріліп,  жеткізіліп,  сақталып  отырады.  Яғни 
антропонимдік  трансмиссия  дегеніміз  –  антропонимдердің  алдыңғы  буын 
өкілдерінен  кейінгі  ұрпаққа  мұра  ретінде  табысталу,  жеткізілу  үдерісі  болып 
табылады. 
Антропонимиядағы  трансмиссия  құбылысын  анықтаудың  алғышарттары: 
адам → сана → мәдениет → тіл → тілдік сана → мәдени трансмиссия → тілдік 
трансмиссия  →  ұрпақаралық  трансмиссия  →  ономастикалық  трансмиссия  → 
антропонимдік  трансмиссия.  Антропонимдік  трансмиссия  ұлттық  тіл  қорында 
сақталған  кісі  есімдерінің  болашақ  ұрпаққа  жеткізілуі,  табысталуы  болып 
табылады. 

жүктеу/скачать 4,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: