1.4 Антропонимдік трансформация құбылысы

37
 
 
1.4 Антропонимдік трансформация құбылысы 
Тілдің  ақпаратты  жеткізу,  сақтау  құралы  ғана  емес,  сонымен  бірге 
адамның  ойлау  тәсілін  анықтайтын  құрал  екендігі  белігілі.  Қазіргі  қоғамда 
тілдің  қуаты  мен  сөздің  құдіреті  зор  маңызға  ие.  Соңғы  жылдары  қоғамдағы 
трансформация  ықпалымен,  адамдық  қарым-қатынастар,  құндылықтар 
сапалық  тұрғыда  өзгеше  жүйеге  дағдылана  бастады.  Сәйкесінше  халық 
менталитетінде  орын  алған  трансформация  тілде  көрнініс  тауып,  тілдік/ 
антропонимдік трансформация құбылысының пайда болуына септігін тигізді. 
Тілдегі  трансформация  құбылысы.  Түсіндерме  сөздікте  трансформация 
термині  «перемена  вида,  формы  чего-н.,  преобразование,  превращение»  деп 
түсіндіріледі  [24,  c.  775].  Трансформацияға  шет  тілдері  сөздігінде  (лат. 
tranformatio)  –  преобразование  сочетания  морфем,  слов  или  классов  слов, 
благодаря  которому  из  одной  конструкции  может  быть  получен  ряд  других 
конструкции,  напр.  Преобразование  актива  в  пассив  («охотник  убил  медведя» 
→  медведь  убит  охотником)»  деп  анықтама  берілген  [102,  c.  617].  Тіл  білімі 
сөздігі бойынша: «Трансформация (transformatio – кейпі өзгеру) – негізгі ереже 
әрекеті  нәтижесінде  үстірт  құрылымның  ішкі  құрылымынан  туындау  үдерісі. 
Трансформация  үдерісінде  белгілердің  4  түрлі  жасалуы  іске  асады:  үстеу, 
түсіру, орнын ауыстыру және алмастыру» [103, c. 386].  
Кісі  есіміндегі  трансформация  құбылысы.  Есімдердің  қысқартылып 
айтылуы  мен  еркелету  формасының  трансформациясын  В.И. Карпенко 
функционалды  фонетиканың  аса  маңызды,  алайда  аз  зерттелген  саласына 
жатқызады [104, c. 4].  
Г.Р. Галиуллина өз еңбегінде Інжілдегі пайғамбар есімдері басқа тілдерге 
енуі  нәтижесінде  орын  алған  фонетикалық  трансформация  жөнінде:  «при 
заимствовании  они  претерпели  фонетические  трансформации  (например, 
выпадение  гортанного  звука  или  его  замена  на  звук  [ғ]  в  именах  Исмаил  – 
Исмәгыйль, Иса – Гайсә)» деп атап өтеді [105, c. 26]. 
К.Г. Чаукерова,  К.К. Койше,  Г.М. Ниязова  Ресей  мен  Қазақстан 
шекарасында полиэтникалық аймақтағы Сібір қазақтарына сауалнама жүргізіп, 
өзге  этникалық  ортадағы  қазақ  антропонимиясының  өміршеңдігі  мәселесі 
жөнінде:  «Имя  как  идентификатор  этнической  принадлежности  является 
важным  носителем  информации,  поэтому  любые  трансформации  имени  в 
иноэтничной среде приводят к дискомфортному психологическому состоянию 
носителя  языка»  дейді.  Зерттеушілер  түркі  тілдеріндегі  фонетикалық 
үдерістерге  байланысты  дауысты  және  дауыссыз  дыбыстардың  өзгертілуі 
бойынша  келесі  мысалдарды  келтіреді:  Серикбай  –  Серыкпай,  Гульжамал  – 
Кульжамал,  Батырбай  –  Батурбай,  Маптука  –  Мафтуха,  Амиржан  – 
Амыржан, Бакытчан – Бахытжан [106, c. 24]. Яғни өзге этникалық ортада кісі 
есімінің трансформацияға ұшырауы тіл иесінің психологиялық жағдайына кері 
ықпалын тигізеді.  
Б. Досжанов өз еңбегінде кісі есімінің атауыштық қасиетін басты назарға 
ала  отырып,  қандай  элементтерден  тұрғанына қарамай,  біртұтас  таңба ретінде 
қолданысқа түсетінін атап өтеді: «туынды тұлғалы Төлек, Төлен, Төлеп, Төлеш, 

38
 
 
Төлтай есімдерінің мағынасы ортақ, айырмашылықтары дыбыстық тұлғасында, 
алайда  осылардың  әрқайсысын  иемденген  адамдардың  есімдерін  бір-бірінен 
дыбыстық  ерекшеліктері  арқылы  айырады»  [107,  197  б.].  Яғни  сөз  есімге 
айналып, адамды атау қызметіне ие болғаннан кейін дыбыстық форма бірінші 
орынға, ал мағына екінші орынға ауысады.  
Кісі тегіндегі трансформация құбылысы. 
А.В.  Суперанская,  А.В.  Суслова  «Современные  русские  фамилии»  атты 
еңбегінде  орыс  тілі  лексикалық  қорындағы  сөздердің  барлығы  дерлік  кісі 
тегінің  жасалуына  қатысы  болатындығын  айтады.  Бұл  еңбекте  сан  түрлі 
элементтер  есебінен  орын  алатын  антропонимдік  трансформация  тұрғысында: 
«По  своему  положению  в  языке  это  могут  быть  личные  имена,  прозвища, 
отчества,  а  также  уже  готовые  фамилии,  подвергающиеся  дальнейшим 
трансформациям  (нестандартные  фамилии  Божко,  Папко  от  имен  Божен, 
Божидар  и  Папа,  Папила  и  их  стандартизированные  варианты  Божков, 
Папков),  географические  названия,  названия  племен  и  народов,  весь  фонд 
нарицательной лексики русского языка, по различным причинам вовлеченный в 
сферу образования фамилий» делінген [108, c. 39].  
О.В. Врублевская экономикалық, саяси, мәдени және жаһандану үдерістері 
ықпалынан  коммуникативтік  актіде  орыс  тіліндегі  антропонимиялық 
формуланың  батыстық  этикет  үлгісі  бойынша  қолданылу  дәстүрі  жөнінде: 
«Данная традиция становится модным стандартом, тиражируемым средствами 
массовой  информации,  что  обусловливает  нарушение  устоявшихся  норм 
этикета  и  приводит  к  трансформации  русской  формулы  имени  и  русской 
системы  обращений»  [109,  c.  265]  дейді.  О.В. Врублевская  іскери  қарым-
қатынаста,  ресми  жағдайларда  әке  атын  қолданбай,  тек  есімімен  атау 
антропонимиялық формуланың (имя+отчество) ұлттық мәдениетті сипаттайтын 
құрал  болудан  қалып  бара  жатқандығын:  «Обращения  Евгения,  Антонина, 
Елизавета; Анатолий, Иван, Вячеслав и др. без отчеств непривычны для слуха 
носителей  русской  лингвокультуры  и  оцениваются  ими  как  модное 
употребление, подражание западным образцам» [109, c. 263] деп түсіндіреді.  
Т.Ф. Аристова  Абхаз  АССР-нда  Сухумск  ауданының  Эшери  ауылындағы 
кісі  есімдері  мен  әке  атының  транформациялануы  тұрғысында:  «За  последнее 
десятилетие  процесс  трансформации  коснулся  не  только  личных  имен  но  и 
отчеств.  Все  чаще  в  быту  появляются  обращения  к  армянину  или  армянке  по 
имени  и  отчеству.  При  этом  имя  остается  обычно  национальным,  а  отчество 
образуется  из  русского  эквивалента.  Например,  Арташес  Никохосович 
становится  Арташесом  Николаевичем,  а  Мануш  Никохосовна  –  Мануш 
Николаевной  или  просто  Марией  Николаевной»  деп  атап  өтеді  [110,  c.  98]. 
Т.Ф. Аристова  армян  есімдеріне  талдау  жасай  келе  50-80  жас  аралығындағы 
тұрғындар дәстүрлі материалдық және рухани құндылықтарды сақтағанын, 25-
30  жас  аралығындағы  жас  ұрпақтың  есімдері  мен  әке  аты  трансформациялық 
өзгеріске ұшырауын алға тартады. 
В.А. Никоновтың  тұжырымы  бойынша,  Орта  Азия  халықтарында,  оның 
ішінде  қазақ  халқында  орыс  халқымен  тығыз  қатынас  орнағанға  дейін  тек 

39
 
 
болмаған.  Текті  алғашқылардың  бірі  болып  көпестер,  байлар,  саудагерлер, 
патша  өкіметімен  тығыз  қарым-қатынаста  болған  адамдар  иемдене  бастайды. 
Текті  қолдану  1930  жылы  халық  арасында  кеңінен  тарай  бастады,  ал  кейін 
міндетті  болып  есептелді  және  орыс  халқының  тек  үлгісіне  сәйкес  жасалып, 
рәсімделетін болды [111, c. 141].  
Ресми  құжаттарда  тәуелсіздік  алған  жылдарға  дейін  орыс  тілінің 
антропонимдік  жүйесіне  сәйкес  үш  мүшелі  (фамилия  +  имя  +  отчество)  аты-
жөні нұсқасы  қолданылып  келді.  Қазақстан  Республикасы  Президентінің 

жүктеу/скачать 4,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: