Әлиакбарова айгерім тілесбекқызы

96
 
 
азаматтардың  аты-жөнін  реттеу  тұжырымдамасына  сәйкес  орыс  тіліндегі 
аффикстер  қолданыстан  алынып,  қазақ  азаматтары  үшін  аты-жөнінің  ұлттық 
нұсқасы  ретінде  ұсынылған  «тегі,  есімі,  әкесі»  нұсқасы  –  29,95  %-ды  құрап, 
екінші  орында  болғандығын  аңғаруға  болады.  Бұл  деректерден  қабылданған 
Жарлық  негізінде  ұлттық  дәстүрге  сәйкес  аты-жөні  нұсқасының  толық 
қолданысқа енбеуі байқалады.  
Үшінші  сатыда  ТЕӘ  (-ов/-ев/-ин  +  есімі  +  -ович/-евич)  орыс  тіліндегі 
аффикстер арқылы жасалған үш мүшелі аты-жөні нұсқасы – 27,08 %.  
АХАТ  бөлімдерінде  тіркелген  аты-жөні  нұсқалары  арасында  ең  төменгі 
сатыда  0,03%  пайызбен  кісі  тегіне  «тегі»  сөзі  жалғанған  аты-жөні  нұсқасы 
болды.  
Жиі  таңдалған  ер  есімдері.  2000  жылғы  деректер  бойынша  ер 
антропонимдері  саны  –  469  болды.  Оның  ішінде  ең  жиі  таңдалған 10  ер  есімі 
кестеде (кесте 13) берілді.  
 
Кесте 13 – 2000 жылы жиі таңдалған ер антропонимдері 
 
№ 
Ер есімдері (2000 ж.) 
Саны 
1 
2 
3 
1 
Темірлан, Тимур  
88 
2 
Әлішер  
60 
3 
Санжар  
56 
4 
Данияр 
51 
5 
Арман 
49 
6 
Диас  
48 
7 
Ілияс  
47 
8 
Азамат 
45 
9 
Дінмұхамбет  
41 
10 
Дәулет  
39 
 
2000 жылы ең жиі қойылған ер есімдері: Темірлан, Тимур – 88 рет, Әлішер 
–  60  рет,  Санжар  –  56  рет,  Данияр  –  51  рет  кездесті.  Сонымен  бірге  Данияр, 
Арман,  Азамат  есімдерінің  1990-2000  жылдар  аралығында  жиі  қойылған 
есімдер тізімінде болғанын атап өтуді жөн көрдік. 
Келесі ер антропонимдері рәсімделуінде бірнеше нұсқа кездесті: Темірлан 
есімінің  –  6  түрлі  (Тамерлан,  Темирлан,  Темірлан,  Тамырлан,  Тамерулан, 
Темрлан),  Дінмұхамбет  есімінің  –  4  түрлі  (Динмухамед,  Динмухаммед, 
Дінмухамед), Ілияс есімінің – 3 түрлі (Илияс, Ильяс) нұсқасы кездесті. 
2000  жылы  жиі  қойылған  ер  есімдерінің  шығу  тегі,  жасалу  жолдары  мен 
мән-мағынасы төмендегідей: 
Темірлан,  қаз.  –  темір  +  қосымша  лан.  Бала  өмірі  темірдей  берік,  мықты 
болсын деп қойылған есім [136, 125 б.]; 
Әлішер, ар. ғали – жоғары, биік + шер – арыстан [136, 33 б]; 

97
 
 
Санжар,  ар.  –  патша,  император.  Түркі  тілдерінде  тесіп,  түйреп  өтуші 
деген мағынаны білдіреді [136, 114 б.]; 
Диас,  исп.  –  күн,  күндіз,  Испания  көтерілісшілерінің  көрнекті  басшысы 
Хосе Диас құрметіне 1936 жылы қойылған есім [136, 56 б.];  
Ілияс, евр. – күш, құдірет [136, 136 б.];  
Дінмұхамбет,  ар.  –  біріккен  тұлғалы  есім,  дін  +  Мұхаммед,  ислам  дінін 
ұстанушы мұсылман (человек, исповедующий мусульманство) [165, c. 123]; 
Дәулет, ар. – 1) байлық, бақыт; 2) мемлекет, держава, империя [136, 2008, 
55 б.].  
Сирек  ер  есімдері.  2000  жылғы  дерек  бойынша  келесі  ер  есімдері  сирек 
кездеседі:  Абдулхақ,  Азаматфараби,  Айдынкөл,  Ақнан,  Амадей,  Аянади, 
Әбутәліп,  Әзірет,  Әлимұхаммед,  Әмірсана,  Әлиескендір  (Альискандер), 
Әрсенәли,  Батухан,  Белдос,  Бірлес,  Жарасөркен,  Жасдәуір  (Жасдауер), 
Кегенханбатыр, 
Күлтегін, 
Қуанәділ, 
Мәдениет 
(Мадиниет), 
Мұхаммедшайбани,  Нариманқожа  (Нариманходжа),  Мұстақым,  Нұрбатыр, 
Оқжетпес,  Оскар,  Расмұхаммед,  Самуил,  Сұлтанбейбарыс,  Сұлтансүлеймен, 
Таңжарық,  Тағдыр,  Тоғанас,  Тұңғышәли,  Үгедей,  Ыбырайымсұлтан 
(Ыбраһмсұлтан),  Эдуард,  Ясауи.  Берілген  есімдер  арасында  2000  жылы  екі 
немесе  үш  есім  сөзден  жасалған  есім  беру  үрдісінің  бастау  алғандығы 
айқындалды.  
Тілдік  қатысымдылығы.  2000  жылы  ер  антропонимдерінің  жалпы  саны  – 
644.  Олардың  тілдік  қатысымдылығы  антропонимиялық  сөздіктер  негізінде 
анықталды.  
 
 
Сурет 5 – 2000 жыл ер антропонимдері тілдік қатысымдылығы 
 
Кестеде  көрсетілгендей,  саны  жағынан  гибридті  есімдер  –  30,59  %-бен 
басымдық көрсетті.  
Екінші сатыда қазақ (түркі тілдері) тіліндегі есімдер – 28,73 %-ды құраса, 
келесі сатыда араб тілінен енген есімдер – 28,26 %-ды құрады. 
Өзге шет тілдерінен енген есімдердің сандық және пайыздық көрсеткіші 
төмендегідей: к. евр. – 11 (Иса, Исмаил, Мұса, т.б. – 1,71%), монғ. – 6 (Алтай, 
Ноян, Сатай, т.б. – 0,93 %), герм. – 5 (Эрик, Эдуард, Оскар, т.б. – 0,78 %), слав. 
– 5 (Ратмир – 0,78 %), гр. – 4 (Александр, Арсен, Денис, Кирилл – 0,62 %), лат. – 

98
 
 
2 (Алан, Амадей – 0,31 %), кельт – 1 (Артур – 0,15 %), фр. – 1 (Марат – 0,15 %), 
исп. – 1 (Дияс – 0,15 %), к. егип. – 1 (Рамзес – 0,15 %). 

жүктеу/скачать 4,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: