1 Мәдениет тарихындағы философия және оның адам мен қоғам өміріндегі алатын орны
жүктеу/скачать 302,06 Kb.
|
| Тертуллиан Квинт Септимий Флоренс (160-220 жж.) сенімді ақылдан жоғары қоятын фидеистік бағыттың өкілі болды. Философия мен еретиктерді көп ұната қоймай, олар ақиқаттан кейін пайда болған деп, «ақиқат бастапқы, ал адасу одан кейін» екендігін байыптайды. Ақиқаттың өлшемі біртектілік, бір рухтылық, көнелік дей келе, ақиқат құдайдан және ол толықтай, әрі мәңгілікке берілген деп таниды.
Құдайдың әлемді жоқтан жаратқандығы туралы идеямен толықтай келісе отырып, еретиктердің материяны мәңгілік деп танитындығына және оны құдаймен қатар қоятындығына қарсы шығады, егер материя мәңгілік болатын болса, онда құдайға деген қажеттілік жойылатындығын түйсінген Тертуллиан материяның мәңгілігі құдайдың зұлымдықты жоя алмайтындығына келіп тірелетіндігін бағамдағанмен, әлемдегі зұлымдықтың тууын ақтап ала алмады. Осындай пікірлеріне байланысты оның идеяларын шіркеу толықтай қабылдамады, мәселен, әсіресе, теологиялық материализмге құрылған құдай мен жанды тәндік деп білетін көзқарасын ұнатпады. Құдайлық үштік туралы көзқарасты, осыған орай, «Үштік» түсінігін енгізген Тертуллиан болғанмен, ол үшеуді қайтадан біріктеруге ұмтылды. Толысқан патристиканың көрнекті өкілі Августин Блаженный Аврелий (354-430 жж.) – христиандық теолог және философ бола отырып, «құдайтанымдық» канондардың дамуына игі әсер етті. Алғашында стоицизм, скептицизм бағыттарында болып, кейіннен, неоплатоншылдыққа ауысқанмен, оның рухын бұл бағыттар қанағаттандыра алмады. Сондықтан ол манихейлікке көшіп, уақыт өте келе христиандыққа ауысып епископ болды да, манихейшілдікпен, догматизммен ашық пікірталастар жүргізе бастады. Католиктік шіркеудің монахтық ордендеріне арналған жарғының авторы саналған ол; августиншілдер-канониктердің, монахтық әйелдер бірлестігінің жалпы діні бағдарларын туғызды. Негізгі еңбектері: «Академиктерге (скептиктерге) қарсы», «Тәртіп туралы», «Монологтар», «Жанның өлмейтіндігі туралы», «Жанның саны туралы», «Ұстаз туралы», «Музыка туралы», «Шынайы дін жөнінде», «Сенімнің пайдасы туралы», «Еркін ерік жөнінде», «Фаустқа қарсы» т.б. Христиандық мәдениетке зор ықпал еткен негізгі шығармалары: «Уағыз», «Құдай қаласы» болып саналады. Басты түсіндірмелерінің бірі «Үштікті» түсіндіру болып табылады. Августиннің тағы бір маңызды ұстанымы рационалдық білім мен сенімнің арақатынасы тұжырымдамасы, ол – христиандық сенім мен антикалық рационализмнің бірлігін негіздейді және діни мәтіндерді түсіндірудегі кателіктерді түзету экзегетикасымен шұғылданады, «заттар» мен «заттардың белгісін» ажыратумен шұғылданады, ақиқат игілікті іске жетудің құралы ретінде түсіндіріледі. Оның онтологиясы «Кемелденген Болмыс» түріндегі Құдай туралы ілім ретінде жобаланады, басты философиялық ілімі – адам ойлауының өзіндік дәйектілігінен құдай болмысын абсолютті болмыс ретінде шығарудың мүмкіндігі болып табылады, бірақ ол нақты заттарға қолданылмайды дейді. Тарих түпкі нәтижесінде «Құдайдағы мәңгілік әлемге» жету, сол сәтте «жауынгерлік шіркеу» «салтанатты шіркеуге айналады». Сонымен қатар теодицеялық мәселелерді өлім мен Ештеңе арқылы байыптаған Августин оны тереңірек зерделей түседі: «Бұл себепте өлім құдайдан емес, «Құдай өлімді жаратқан жоқ және тірілердің өлгеніне қуанбайды; Өлім өліп бара жатқандардың өмір сүруін талап етпейді. Егер өлген нәрсе болса, ол түбегейлі өледі, сөз жоқ ештеңеге қарай бет бұрады, бірақ ол мәнге қаншалықты аз қатынасуды қабылдайтын болса, соғұрлым өледі. Бұдан тәннің өлімге толығырақ қатысты екендігі туындайды, себебі, жойылуға жақын тұрады. Сондықтан тән арқылы рахат күй кешкен өмір жоғалуға қарай бағытталады». Орта ғасыр ойшылдары да өлім мен Ештеңенің қатынасын байыпты ұсынған болса, бұл дәстүр кейіннен философия тарихында кең орын алды. Шындығында, тәннің өмір сүруінің аяқталған шағындағы атрибуты саналған «болмау» құбылысты трансцендентальді өлім мәселесінің қырын психологиялық мойындау мен «бас июге» алып келеді. Себебі, адамның тәндік-физиологиялық болмысы өтпелілік болмыс тағдырына тағайындалған. Ойшыл өлімнің Ештеңеге алып баратын тұңғиық үмітсіздігін мойындайды. Осыған байланысты өлімді терістеудің эмоционалдық бір формасы ретінде тәннің рухқа жасаған «сатқындығы» екендігі туралы тұжырым жасауға болатындай пікір ұсынады. Августин атап өткендей, тәндік рахаттану мен ләззат алу «жоқ» болуға жетелейтін болса, бұл мәселе – гедонизмнің түпкі экзальтациялық қуанышының аяқталуы, жалпы адамзаттық қайғының түпкілікті субстанциялық негізі мен субстраты «болмауға» алып келетіндігімен дәйектеледі. Демек, психологиялық «тәндік өмір қуанышы – мәңгілік жоғалу қайғысының» эволюциялық жолы арқылы адам болмысының мағынасына «нүкте» қояды. Осы пікірлер арқылы Августин атап өткен, «өлім құдайдан емес» теодицеясы жаңара түседі. Өлім қайғысы мен оның зұлымдық сипаты түрі бойынша құдайды ақтап алу тенденциясының бірден-бір әдіснамасы – оны адамның интроспекциялық табиғатына апарып таңу екендігі түсінікті. Адам өзінің ішкі әлеміне өзі психологиялық үңілу арқылы - өлім қайғысы мен зұлымдығын өз жауапкершілігіне жүктейді дегенді білдіреді. Сондықтан «бостықтан пайда болған адамның қайтадан бостыққа оралу» логикасы рационалдылық пен эмоционалдылықтың орта деңгейіндегі аралық келісімді (медиаторлық) бейтараптылық болып табылады. Құдайды абсолютті түпкі субстанция деңгейіне шығарған және оны бастапқы генетикалық негіз ретінде түсіндірген Августин әлемді жоқтан жарату актісінде уақытсыз іске асқан оқиға бойынша кеңістік пен уақытты туғызады деп түсіндірді. Ол тек бастапқы жаратушы ғана емес, өмір сүретіндерді қолдай отыра, әлі де үздіксіз жарату арқылы табиғат элементтерін бар қылуда, осы креационизмсіз, перманентті жаратусыз табиғат бейболмысқа айналар еді деп пайымдайды. Мәңгілік ақиқаттың шығу көзі мәңгілік болу керек, яғни, ол Құдай деп тұжырымдай келе, оны дәлелдеудің антропологиялық нұсқасын былайша ұсынады: Құдай адамдарға нұрлану үшін жан береді, бұл нұрлану кез-келгеннің пешенесіне жазылмаған, ол діни жаттығулар арқылы қол жеткізіледі, адам нұрлану арқылы ақиқаттан жалғанды айыра алатын болады, адасу мен шындықты ажырата алады. Жан кеңістіктік емес, уақыттық дей келе, ерікті басты мағына деп таниды. Ерік те сенім де, ақылдан жоғары деп фидеистік ұстанымды қуаттайды. Бірақ Августиннің пікірі бойынша, адам өздігінен еркін және онда сенім де болмайды, еркіндік пен сенім құдайдың сыйы. Теодицеялық көзқарасында, бір нәрсе жекелей алғанда зұлымдық болатын болса, тұтастай алғанда ол игілік деп түсіндірді. Әлем ізгілік пен зұлымдық дуализмі емес, олар өзара тең бастамалар бола алмайды, зұлымдықтың өзіндік ішкі себебі болмайды, ол ізгілік болуы тиістіліктен айрылған нәрсе, ол табиғатта да, материяда да, адамда да емес, адам еркіндігі арқылы зұлымдықты таңдайды деп, шығу тегінің мысалы ретінде иудаистік мифологиядағы Адам мен Еваның жұмақтан қуылуын атап көрсетеді. Демек, зұлымдық құдайға қарсылық, ол тәннің жаннан жоғары болуы, тәннің игілігі жанның игілігінен жоғарылап кетуі. Адамдар басында зұлымдыққа тағайындалғандықтан, зұлымдыққа өздігінен-ақ қабілетті болып келеді. Ол ізгілікке ұмтыла отырып, еріксіз түрде зұлымдықты туғызады деп түсіндіреді. Зұлымдықтың қоғамдық мәндегі тағы бір көрінісі әлдеқайда төмен болып мемлекеттің шіркеуден жоғары болуы деп біледі. Осыған орай, бүкіл адамзат тарихы екі патшалықтың мәңгі күресінен тұрады дейді: «жарық, құдайлық патшалығы» мен «қараңғылық, шайтандық патшалығы». Бұдан оның мемлекетті зұлымдық пен күнәліліктің көзі ретінде пайымдайтын көзқарастары туындада. жүктеу/скачать 302,06 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|