Байланысты: 1.Қазақстан аумағындағы тас ғасырына қатысты археологиялық ескер-emirsaba.org (1)
36. Ноғай ордасы. Аумағы және этникалық құрамы. Ноғай Ордасының көршілес мемлекеттермен өзара қарым-қатынасы. Ноғай Ордасындағы саяси дағдарыстар, мемлекеттің ыдырауы мен құлауы. 13 ғасырда Қазақстанның солтүстік-батысында Ноғай Ордасы мемлекеттік бірлестігі
құрылды. Аумағы – Еділ мен Жайық өзендерінің аралығы. Орталығы – Сарайшық қаласы.
Ноғай – жорықты Батыймен бірге бастап, Алтын Орданың бес ханы тұсында қолбасшы
болған адам. Ноғай әскерінің көпшілігі түрік тілдес маңғыт тайпасы болғандықтан
“маңғыт елі” деп те аталған. Ноғай Ордасының негізін қалаған – Ноғайдан кейінгі Едіге.
Орда Едігенің баласы Нұрад-дин (1426-1440) тұсында өз алдына жеке мемлекет болып,
Алтын Ордадан бөлініп шықты. Ноғайлар 15 ғасырдың ортасында Сырдарияның орта
ағысына дейін жетіп, бекініс қалаларды жаулап алды. Орда билігі мұрагерлік жолмен
берілді. Ұлысты билеушілер – мырзалар өз жерінде шексіз үстемдік етті. 16 ғасырда Ноғай
Ордасы ыдырай бастады. Халқының кейбір бөліктері Кіші жүзге қосылды Батыс Сібір
жерінде туысқан түрік тілдес тайпалардың бірлестігі болды. Бірлестікте керейіттер басты
рөл атқарған. Батыс Сібір Жошы ұлысы құрамына кіріп, Шайбани әулетінің жері
саналған. Бірақ елді басқару Тайбұға заманындағы түрік шонжарлары әулетінің қолында
болды. Сібір хандығының негізгі жерлері Тобыл, Тура өзендерінің аңғарлары болды.
Астанасы – ЧимгиТура (Қызыл-Тура). 1428 жылы Әбілхайыр хан Батыс Сібірге жорыққа
аттанады. Ол Махмуд Қожаны жеңіп, Батыс Сібір Әбілхайыр ханның қарамағына өтеді.
Шайбани ұрпағы Ибақ хан өз билігін Чимги-Тура, Тобыл, Ертіске жақын жерлерге
жүргізеді. Ибақ хан орыс патшасы III Иванмен сауда қарымқатынасын орнату
мақсатындағы достық одақ құруға шарт жасасты. 1495 жылы Мұхаммедтің
басшылығымен Чимги-Турада Ибақ хан өлтірілді. Тайбұғалық Мұхаммед билеуші болып
жарияланды. Қазақстан аумағында Шыңғыс әулетінің үш ғасырға жуық билік жүргізуіне
қарамастан, қоғамдық қатынастардың өрістеуі, тілдік қатынастың дамуы, шаруашылық
салаларының өсуі жергілікті этникалық ортада дамыды. Қазақстандағы феодалдық
мемлекеттердің негізгі этникалық құрамы біртұтас ел болып қалыптасқан қазақ халқының
негізін құрады.
