Алаштың АҚИЫҚтары мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар жинағы
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
| Тұрағұл.
1.КИШТІҢ ДОЛДАНҒАНЫ Киш қуатты, дені сау, зейінді бала еді. Күнді 13 рет көрген. Бұл сөздің мағынасы: ол эскимос жүрген жерде жылында күн бір рет шығып, алты ай батпастан жерді айналып жүреді де, алты ай түн болып тұрады. Темірқазық, жердің сол жақ тұмсығы - деп жоғарыда жаздық қой; алты ай күн, алты ай түн болмағы, жердің тұмсығы болғандығынан жазды күні күн төбеге таман келіп жоғары көрініп, түн қысқарып қысқа айналған сайын аласа көрінетінін елдің бәрі байқайтын шығар. Бізге жаз шығып, күн жоғарылаған кезде, эскимостың күні шығады да, екінтідегі күннің тұрған шамасындай болып жерді алты ай айналып жүріп, бізге күн кысқарып аласарған кезінде, олардың күні батып, түн болады. Бірақ ол жердің түні біздің түндей қараңғы болмайды. Едәуір жарық болады. Күні шыққанда оларға да жылылық болып, жаздың нысаны болады. Киштің әкесі «Бок» деген адам, аса батыр болған екен. Қала халқы аштан қырылар болған соң, өз жанын кұрбан етіп, не өліп, не алайын деп солтүстіктің үлкен аюымен алысты. Аюдың кұшағында жәншіліп Бок өліпті, бірак Боктің пьпшағынан аю да өліп, етін ел жеп аштан қырылмай аман қалыпты. Бок сынды батырдың жалғыз баласы Киш, әкесі өлген жас бала, жесір шешесінің асырауында қалған. Адам баласы кандай ұмытшақ, эскимос те жұрты үшін жанын қиған Бокті, артында қалған жас бала, жесір катынды да ұмытты. Жас бала, нәзік әйел азып-тозып сол қаладағы ең нашар иглода (аңшы үйі) тұрды. Бір күні түнде қаланың бастығы Клаш-Қуанның кең үйіне эскимостар кеңеске жиылғанда, Киш, жүрегінде оты бар ер екенін жұртқа сезгізіп, мұнан былай бала деуге болмайтынын көрсетті. Жігіт адамның кейпіне түсіп. түрегеліп, сөз сөйлеуге, жұрттың шуылдағы басылғанын тосып айтты: - Иә, маған, менің үй-ішіме еттен үлес тиетіні рас, бірақ еттің бірсыпырасы ескі жаман ет, екінші көбі сүйек болады - деді. Бұл сөзге аңшы біткеннің бурыл шашты кәрісі, жас қайраттысының бәрі шамданды. Жұмырықтай жас баланың бұларды сынап, үлкен-кішісіне қарамай жүздеріне айтқан сөгісі, Киш кұрбылы жас баладан көрмеген де, күтпеген де істері болып шықты. Қабілетті қалпын өзгертпей Киш калған сөзін сөйледі: - Мұны айтатын себебім, менің әкем Бок асқан аңшы екенін білемін. Бір басы, екі жақсы аңшыдан артық етті табады екен де, өз қолымен етті бөліп жұртқа үлестіргенде, ең нашар кемпір мен шалдың да сыбағасын беріп тұрады екен, - дегенде: - Тоқтат! Тоқтат! - деп ақырысып, - шығар мына баланы, жатқызыңдар төсекке, үлкендердің сөзіне осындай бала кірісер ме? - деп шуласты. Киш жас салмақты пішінмен шудың басылғанын тосып, тағы дау айтты: — Үгүлік сенің қатының бар, ол үшін сен сөйлейсің; Массук сенің де қатының бар, шешең бар, ол үшін сен сөйлейсің; менің шешемнің менен басқа сөзін сөйлер адамы жоқ, ол үшін мен сөйлеймін. Менің айтатын сөзім мынау: менің әкем Бок аңшылыққа қатты қызу кірісіп, халық үшін құрбан болған, мен анық соның баласымын, Екиге оның қатыны, менің шешем. Қалада ет барда, жеткілікті сыбағалы етімізді аламыз. Мен Киш - Боктің баласымын! Мен сөзімді айттым... Киш жұрттың ашуланып айтқан сөгісін таза тыңдап отырды. Массук: - Жұмырықтай бала да жиылыста сөйлейтін болған екен, - деп күбірледі. Үгүлік: - Емшектегі жас бала да ерлерге жөн айтатын болды ма? - деп даурығып, - мен еркек, бала басы ет тілеп сөгіс айтатын болған екен! — деді. Үлкендердің ашуы шетіне шықты: - Үйге барып ұйықта, — деп әмір етіп және - жеткенсінгеніңді коймасаң — ет бермейміз, таяқ та жерсің, - деп қорқытты. Киш үлкендердің жабыла сөгіп ұрысқанына ашуланып, көзі жарқырап, беті ду етіп қызарып, атып түрегеліп айтты: — Менің сөзімді тыңдаңыздар! - деп айғайлап: - мен мұнан былай жиылыста сөз сөйлемеймін; өздерің келіп Киш, сен сөйлемесең болмайды, сөйле дегеңдеріңше. Менің әкем асқан аңшы, мен соның баласымын, мен де аңға барып ет табармын. Естеріңде болсын: менің табысым халыққа әділ бөлінеді. Міне, әлділер артық жеп ішін ауыртқандағыдай, жетім де, жесір де, нашар ауру да аштықта жыламас. Артық жегендігінен азап шегіп жүрген әлді адамдар ұялатын заман туар. Мен Кишпін, айтқаным осы! - деді. Киш үйден шығып кеткенде, артындағы көптің мазақтап күліп сөккені естіліп тұрды. Киш тістеніп жан-жағына қарамай, тұра үйіне барды. Ертеңінде теніздің жағасына қарай жүріп кетті. Өзінің садағын, оққа толтырған корамсағын, пышақ сыкылды өткір сүйегін, әкесінің ауыр қылышын арқалап бара жатқанын алыстан көргендер байқапты. Бірсыпыра жандар күлісті, жұрт әр алуан түрге салып сөйлесті. Бұл сықылды оқиға болған емес, бұл кұрбылас бала аңға барған емес, бұл жәрдемсіз жалғыз кетті. Эскимостар бастарын шайқап жаманшылыққа жорысты. Әйелдер, Киштің шешесі Екигенің түріне қараса, суық, қайғылы түрде отыр. Шешесін жұбатпаққа, кешікпей қайтып келер десті. Аңшылар: мейлі барсын, кешікпей қайтып келеді, бұл өзіне сабақ болады, жұп-жуас болып, қайтып өлгенінше ерегеспестей болар,- деп балдарын ашты. 2. КИШТІҢ СЫРЫ Бір-екі күн өткен соң, үшінші күн күшті боран болды. Киш әлі қайтқан жоқ. Анасы Екиге шашын жұлып зарлап, катты күйгеннің белгісіне, ошағынан алып басына күл төкті. Әйелдер: баланы ашуландырып, мынаның ажалына ортақ болдыңдар - деп байларымен ұрыса бастады. Еркектер қатындарына сөз айта алмай, күн ашылысымен Киштің сүйегін іздемекке даярланысты. Келесі күні таңертең Киш түк бейнет көрмеген кісі сықылды жай, қалаға өзі келді. Арқасында жаңа сойған аюдың үлкен кесек еті бар. Кейпінен ерліктің түрін көрсетіп, тиянақты жылы сөзбен сөйлеп: - Шанаға ит жегіп менің ізіммен түске шейін жүрсеңіздер, мұздың үстінде көп ет жатыр, екі ержеткен күшігі мен бір аюдың анасы, барып алыңыздар,. деді. Анасы Екиге есі шыққаңдай қуанып, айналып-толғанғанын үлкен жігітше қабыл алып: - Жүр, Екиге, тамақ желік. Мен қатты шаршадым, сонан соң ұйықтаймын,- деді де, үйіне барып асын жеп тойған соң, жатып 20 сағат тұтасынан ұйықтады. Мұның сөзіне жұрттың көбі нанбай, өзара дауласып жатты. Ол жердегі балалы аюды ауламақ аңшыға үлкен қатер, екінші көмегі жоқ жалғыз жас баланың, екі баласы мен бір ана аюды алдым дегені, ақылға сыймастай бір ерсі іс көрінді. Аңшылардың ұйғарғаны: аюдың еті бұзылған жоқ шығар деп күңкілдесіп жөнелді. Ол жерде атқан аңның етін жылдам бұзып алмаса, аздан соң қатып, тас болып калады да, өткір пышаққа да кесілмейді. Екінші, 300 қадақ қатып қалған денесін шанаға салып әкелмек о да қиын. Барып көрсе, босқа өлген аю емес, Киштің алған аюы екені рас, Киш ішін жарып боқты қарнын түсіріп, ескі аңшылардың ісін істеп кетіпті. Сол күннен бастап Киштің сыры жұртқа жұмбақ болып, күннен күнге қиыңдап, әңгіме ұлғая берді. Екінші жолы ержеткен үлкен жас аюды алды. Үшінші жолы кәрі еркек аюды ұрғашысымен бірге алды. Әмісе аңға кеткенде 3-4 күн жүріп қайтады, кейде мұзды теңіздің үстінде бір жұма жоғалып кеткені де болды. Жолдас болалық деген адамды алған емес, мұнысына да халық қатты қайран қалады. - Мұнысы қалай?- деп бірінен бірі сұрасады. - Тым болмаса итті де ертпейді; иттің көмегі көп болар еді - деседі. - Неге аюды ғана аулайсың? - деп бір күні Клаш-Куан сұрағанда, Киштің берген жауабы ұғымды болды: - Аюдың еті көп екені жұрттың бәріне мәлім емес пе? Қаланың халқы сиқырды әңгіме қыла бастады. - Бұл сайтанның қуатымен пайдаланады, сондықтан мұның әмісе жолы болады - деп бірсыпыра халық иланды. - Сайтан болыспаса, бұл қайтіп істейді?- десті. - Жоқ, бұған болысып жүрген сайтан сықылды жаман зат емес, жақсы зат шығар - деп бірсыпыралары жорыды. Жұрттың бәріне мәлім, әкесі аңшы батыр еді, әкесінің жаны келіп, баласына шыдамды, ерлікті, мергендікті үйретіп жүрген шығар дескендері де болды. Қайтсе де Киштің жолы бола берді. Жөндеу аншылар оның атып тастаған аңын қалаға тасумен ғана тұрды. Олжаны әділ бөлді. Әкесінің жолынша, ең нашар адам кемпір-шалдың сыбағасы әділ тигенін катты қарастырды. Өз басына да олардан артық молды алмай, тек тамағына жеткеніне қанағат етті. Әділдігінің және аңнан жолы болып көпке олжа салғыштығының арқасында жұрт сүйіп ардақтай бастады. Бұрынғы Клаш-Куан жазым болса орнына бастық қып сайлармыз деген сөз де көптің аузына кіре бастады. Істеген жақсы істерін айтысып, жиылысқа келсе екен дегендер де көбейді. Бірақ Киш келмейді, бұлар шақыруға ұялып жүрісті. Киш бір күні: біздің игіло тар болып жүр, Екиге екеуімізге кең игло болса жарар еді деп, Клаш-Куан мен бірнеше аңшыларға айтты. - Дұрыс, - деп эскимостер басын изеді. - Менің қолым тимейді, мен аң аулағаннан босамаймын, менің табысымнан тамақтанып жүрген еркек, әйелдер маған игло жасап берсе әділ болмас па еді?- деді. Айтқанындай кең игло жасап берісті, Клаш-Куанның үйінен де артық. Киш пен шешесі үйлеріне кірді, Екигенің байы өлген соң, алғашқы рахат дәурен көргенінің алды осы болды. Жалғыз үйі кең, тамағы тоқ, болғандық емес, Киш сынды ердің анасы болған соң, ел де ардақтай бастады. Эскимостың әйелдері кеңесіп, ақыл сұрап, өзара дауласса, еркектермен сөзталасса да, оның сөзін үлгі, өнеге ұстайтын болысты. Киштің сырын біле алмай эскимостердің іші пысып, бір кұні Үгүлік Кишке, жұрттың көзінше: - сен сиқыр қыласың - деп айыптады. Үгүлік ашулы дыбыспен: - Сен жауыз затпен іс қыласың деп жұрт сені айыптады. Сенің әмсе жолың бола беретін себебі сол,- деді. Киш: - Менің етім жаман ба, мен атқан аңның етін жеп ауырған адам бар ма? Менің сиқыршы екенімді қайдан білдің? Әйтпесе, кұр күншілік қыстағаннан айттың ба?- деді. Үгүлік үндей алмай ұялып қалды. Ол кеткен соң әйелдер күлкі кылды. Бірнеше күн өткен соң, тағы да жұрт жиылып, сиқыр деген сөзді арлы-берлі айтысып, ақырында Киш аңға кеткенде артынан екі кісіге аңдуға тапсырды, сол екі адам Киштің амалын біліп келсін - десті. 3. КИШТІҢ АҢШЫЛЫҒЫ Киш аңға шыққанда эскимостың аңшыларының арасындағы Бім мен Бауын деген екі пысық аңшыны: Кишке көрінбей жүріп, бар сырын біліп келмекке жасырын жіберді, екі күннен кейін екеуі қайтып келді, көздері жылтылдап, көргендерін айтуға асығып, тілдері қалтырап көргендерін көптің алдына салды. Клаш-Куанның үйіне жұртты тығыз жинап алғандағы Бімнің әңгімесі: - Туысқанцар! Біз сіздердің әмірлеріңізше, Кишке көрінбей аңдыдық, жарты күн артынан ергенімізде Киш бір үлкен аюға кездесті, тым үлкен аю екен. Бауын: - Рас, онан үлкен аю болмайды, — деді. Бімнің сөзін қуаттап, енді әңгімені өзі алып: - аюдың Кишпен ұрысқысы келген жоқ, бір жаққа бұрылып, акырын мұздың үстімен аяңдап жүре берді. Біз жағадағы жартастан қарап тұрдық. Аю тура бізге қарай жүрді, аюдың артынан зәредей қауіп қылмай Киш келеді. Ол қатты айғайлап, аюды мазақтап, қолын бұлғап даурықты. Сонда аю ашуланып, қарғымақ болып шоңқайып отыра келіп ақырды. Киш тура қасына келді. Бім: - Рас, - деп Бауынның сөзін қостап, енді сөзді ол алып: - Киш аюдың қасына келгенде, аю Кишке жүгіріп еді, Киш қаша жөнеліп, бір кішкене домалақ нәрсені қардың үстіне тастап кетті, аю тұра қалып әлгі ақты иіскеп, жұтып койды Киш қашып бара жатып кішкене ақты тастай берді, аю жұта берді. Жұрттың ішінен нанбаған күңкіл даурығып көтеріле бастағаңда, Үгүлік: - Тура мұның бәрі бос сөз,- деп салды. Бім: - Біз осының бәрін шарай көзімізбен көрдік, - деді. - Өз көзімізбен көргеніміз рас, — деп Бауын айтты да, әңгімені алып: - Солайша Киш ақ домалақты тастап, аю жұтып отырып, ақырында аю шоңқайып отыра қалып, жанына батқандай бақырып, алдыңғы аяғын бұлғады. Киш алысқа қашып кетті, ақ домалақтың жанына батып ауыртқаны соншалық аю Киштің қайда кеткенін білмей қалды. - Есепсіз жанына батқаны рас, - деп Бім сөзді алды: - өзін өзі тырналап, айнала жүгіріп, шабаланғыш күшіктей болды. Аюдың айғайынан, кимылынан, ойын емес, ауырып қиналғаңдығы екені айқын көрінді. Бұл сықылды істі көрген емен. Бауын: - Рас, көрген емеспіз және аю жөнсіз үлкен,- деді. Үгүлік: - Бұл сиқыр,- деді. - Сиқыр ма, сиқыр емес пе, білмеймін, бірақ көргенімді айттым, бірсыпыра уақыт озған соң жағаға қарай, біресе отырып, біресе басын шайқап, ойбайлап аяңдап жүрді, аюдың артынан аяңдап Киш жүрді. Киштің артынан біз жүрдік. Ол күн өтті, тағы екі күн өткенде аю әбден әлсіреді, қиналған даусы өшкен жоқ. Үгүлік: - Бұл-сиқыр, анық сиқыр! - деді. - Болса болар! Бауыннан сөзді тағы да Бім алды: - Аю бір олай, бір бұлай жүрді. Біресе өз ізін өзі басты, біресе үлкен дөңгелек жасады, ақырында, бастапқы Кишке кездескен жеріне келді. Ол уақытта аюдың діңкесі кұрып, аяңдарлық та әлі қалмады, дәл сол уақытта Киш келіп өлтірді. - Сонан соң не болды?- деп Клаш-Куан сұрады. - Сонан соң ол аюдың терісін сыпыра бастағанда, біз осы көргенімізді айтайық деп үйге қайттық. 4. КИШТІҢ АБҰЙЫРЫ Сол күні, күнімен әйелдер аюдың етін тасумен, еркектер жиылыста болды. Киш үйіне келген жерде, оған жиылысқа келсін деген жарлықты алып, шақырушы келді. Оған Киш айтты: мен қатты ашығып шаршап келдім, менің үйім кең, канша кісі болса да сияды, осында келсін - деді. Эскимостың бұл сырды білгісі келгені соншалық: Клаш-Куан бас болып, жиылыстағы жанның бәрі ду түрегеліп, Киштің үйіне жөнелді. Ол уақытта Киш тамақтанып отыр еді. Көпті құрметпен қарсы алып, дәрежесіне қарай отырғызды. Екиге біресе такаппарланып, біресе ызаланып отырды. Ал, Киш жай қалпында болды. Клаш-Куан әуелі Бім мен Бауынның көргенін айтып, ақырында суық түрмен сұрады: - Киш, біз сенің аң аулағандағы сырыңды білмекпіз, осы істеріңде сиқыр бар ма, жоқ па? Киш бетіне қарап күлімсіреді. - Жок. Клаш-Куан. Жас жігітке, балаға сиқыр қол емес және мен сиқырды білмеймін, мен аюды өлтіретін оңай амал таптым, онан басқасы жоқ. Бұл сиқыр емес - қырағылық. - Әр адам істеуге бола ма? - Болады. Бірқатар уақыт жұрт үндесе алмай, біріне-бірі қарап отырып қапты. Киш тамағын ішіп отыр: Клаш-Куан дірілдеген дыбыспен: -Ал... сен... айтасың ба? Киш? - деді. - Саған, иә, айтамын, - деп Киш сорып отырған майлы сүйегін тастап, түрекеліп: - тіпті оңай, қара,- деді. Қолына жайынның жіңішке мұртын алып, саусағына орап жұртқа көрсетті. Сақинадай қолына оралып тұрған мұртты босатып еді, бірақ түзеліп кетті, сонан соң жайынның азырақ майын алды да айтты: - Мына жайынның майын азырақ кесіп шұқырайтып, сақинадай ораған жайынның мұртын салып, сыртынан тағы да май орап, оның сыртынан қар жапсырып катырамын. Бұл домалақты аю жұтып койған соң. май еріп кетеді де, мұрт түзеліп кетіп инеше аюдың қарнына қадалып, дерт болып ауыртады. Қашан аю әлсіреген кезде, мен қылышпен өлтіремін. Бас-аяғы осы. Үгүлік: - О-о,- деді. Клаш-Куан: -А... а...-деді. Әрқайсысы өзінше таңырқаған даусын шығарды. Бәрі Киштің бағасын білді. Киштің артында қалған даңқы осы. Темірқазықтың астындағы, теңіздің жағасындағы елден Киштің өткеніне көп-көп заман болды. Ол сиқыршы емес, қырағы, тапқыштығының арқасында бұрын ең жаман иглода болса да, бүгін көптің көсемі болыпты. Жұрттың бірден бірге қалдырып келе жатқан хабарынша, өз басына жолды алмай, халқымен бірдей, қарны тойса қанағат қылып, елдің алдымен қайдағы жетім-жесір, кем-кетік, кемпір-шалдың қайғысын катты ойлағандығынан - қара басы қара жерге кіргенше бірде бір аштықтан жылаған емес. АНТЕК ҚЫРАН Прусұлы Болеслаптан жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|