Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар

79
78
Тоныкөк,  Қорқыт,  Ұлық  Түрік  секілді  бейне  немесе  Нысан 
абыз болуы керек. 
Сонымен,  Гильгамеш  теңіз  астынан  мəңгілік  гүлді  алып 
шыққанымен,  пайдалана  алмайды,  оны  шығыс  мифоло гия-
сындағы  қаскөй  жылан  ініне  алып  кетеді  (Эпос  о  Гильгаме -
ше. 1961-57-82).
Гильгамеш кеп көк толқынға енгенде,
Қасиетті гүлге таяй бергенде.
Гүл иісін сезе қалып ырғаған,
Жыбыр-жыбыр жанталаса сырғыған,
Гүлді əкетіп, түлеп шыға келді лезде сұр жылан 
(Ақатаев С., 1990-100).
Гильгамеш  те  Қорқыт  ата  сияқты,  өлімнен  құтылу 
үшін  арпалысып,  ақыры,  ажалдың  амалын  табады.  Қорқыт 
пəлсафасы Абайдың:
«Өлді деуге сия ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған», – 
деген  сөзімен  түйінделеді.  С.  Қасқабасовтың  айтуынша, 
«...Қорқыт  бейнесі  Прометей  сияқты  Құдайларға  қарсы  со-
ғысқан  кейіпкерлердің  бұрынғы  типі  болуы  да  мүмкін.  Ста-
диялық  жағынан  келгенде,  қазақ  мифологиясы  антика  дəуі-
ріндегі  құл  иеленуші  мемлекет  елдерінің  мифологиясынан 
көне» (Қасқабасов С., 1984-160).
Қорқыт  аңыздарындағы  өлімнен  қашу  идеясы  «Қорқыт 
ата  кітабындағы»  ержүрек  Темірұл  туралы  жырдан  көрініс 
тапқан.  Ажалмен  соғысқан  Темірұлдың  батырлығына  сүй-
сінген Құдай ол үшін басқа біреу жанын берсе, оның жанын 
өзіне  қалдырмақ  болады.  Жанын  əкесі  мен  шешесі  бергісі 
келмейді. Сонда жұбайы айтыпты:
–  Батыр  туған  жарым,  не  айтып  тұрсың?  Көзімді  аш-
қалы  өзіңнен  басқаны  көргенім  жоқ  еді,  жүрегімнің  сүйге-
ні – бір өзің. Сенен қалған тауларды жайлау етер болсам, ол 
менің  көрім  болсын!  Құдықтарының  мұздай  суы  бойымды 
суытқан  қаным  болсын.  Сенен  соң  біреуге  тиер  болсам,  ол 
мені  сары  жылан  болып  шақсын.  Құдайдың  жарық  күні, 
үстімдегі көк куə болсын, беремін жанымды сен үшін!
Мұны  естіген  батыр: «Сенен  қалған  өмірдің  маған  да 
керегі  жоқ», – деп,  Құдайға  жалбарынады: “жанға  зəру  бол-
саң,  екеуміздің  жанымызды  бірге  ал,  қалдырсаң,  бірге  қал-
дыр!” – дейді. 
Бұл  тілек  Құдайдың  құлағына  жетті.  Темірұлдың  əке-ше-
шесінің  жанын  алғызып,  жұбайы  мен  екеуіне 140 жыл  өмір 
береді. 
Бұл  жырдың  мазмұнына  қарағанда,  оның  негізгі  желісі 
ислам  дінінің  қазақ  даласына  енуінен  бұрын  шыққан  көрі-
неді.  Темірұлдың  Əзірейілмен  күресі,  оны  жеңгісі  келуі  əлі 
де исламды мойындамаған жан-дүниенің əрекетін аңғартады. 
Қазіргі  қазақ  ертегілерінде  Темірұлдың  өліммен  күрес 
идеясының  қазақи  өмір-тіршілікке  жақындатылған  түрлері 
кездеседі.  Мысалы,  ел  аузынан  естіген  бір  аңызда:  Бір  ба-
тыр  жігіт  Əзірейілмен  табақтас  болып  қалады.  Əзірейіл  еке-
нін  дəлелдеу  үшін,  жігіт  екеуі  сыртқа  шығып,  тігулі  тұрған 
үйге  барады.  Үйде  еңгезердей  бір  кісі  отыр  екен.  Əзірейіл 
екі  иығында  асылып  ойнап  жүрген  екі  баланың  жанын 
алады.  Шошынған  жігіт: «Менің  жанымды  қашан  аласың?» 
– деп сұрайды. Əзірейіл: «Жаныңды үйленген күні аламын!» 
– дейді. 

81
80
Жігіт  үйленбей  жүреді.  Ақырында  бір  сұлу  қызға  жолы-
ғады.  Қыз  болған  оқиғаны  естіген  соң,  жігітке: «Əзірейіл 
жаныңды  алуға  келгенде: «Бір  күн  дəмдес  болғанға  қырық 
күн сəлем» деген қайда? – деп айт», – дейді. Жігіт той біткен 
соң,  отауының  табалдырығынан  оң  аяғымен  аттай  беріп, 
артына  қараса,  желкесінде  жанын  алғалы  тұрған  Əзірейіл-
ді  көреді.  Жігіт  дереу  қыздың  үйреткенін  айтады.  Бұл  сөз-
ден жеңілген Əзірейіл екеуіне 40 жыл өмір беріпті. 
Темірұлы (Домрүл) аңызы Ұлытау, Сарысу қазақтарының 
есінде  Домбауыл  батыр  атымен  де  сақталған.  Біздің  зама-
нымыздың  VІІ–VІІІ  ғасырында  тұрғызылған  Домбауыл  күм-
безі  Кеңгір  өзенінің  бойында  Жошы  хан  күмбезінің  маңа-
йында тұр (Ə. Марғұлан).
Осыған  ұқсас  желілер  көне  грек  аңыздарында  да  бар. 
Еврипидтің  «Алкестеда»  трагедиясында:  Өлгелі  жатқан  Ад-
меттің  орнына  қараңғы  көр  патшалығына  кіруге  көнетін 
адам  болса,  ол  аман  қалатын  болады.  Оған  əке-шешесі 
көнбейді.  Əйелі  Алкестида  келісім  береді.  Соңғы  жақтары 
да  ұқсайды.  Адмет  əйелімен  бірге  өле  алмағанына  қинала-
ды, өйткені балалары жетім қалмас үшін əйелі оның өлмеуін 
сұрайды. Сонда Геракл адам жанын билеуші Танатпен соғы-
сып, Алкестиданы алып қалады.
Осы оқиға туралы Платон («Пир») мынадай пікір айтқан: 
«Бірі үшін бірі өле алатындар – сүйгендер, ондай іске еркек-
тер ғана емес, əйелдер де бара алады. Гректерде оны Пелий-
дің  қызы  Алкестида  дəлелдеген.  Күйеуінің  əке-шешесі  бола 
тұра, ол үшін жан беруге Алкестида келіскен. Оның күйеуіне 
деген  махаббаты,  ата-ананың  баласына  деген  махаббатынан 
да  артық  болып  шықты,  сөйтіп,  олар  балаға  шын  жаны 
ашымайтын, əйтеуір туысқан екенін көрсетті. Алкестиданың 
бұл  ерлігі  адамдар  ғана  емес,  Құдайдан  да  қолдау  тапты. 
Өмірінде тамаша істер жасаған пенделердің ішінен Құдайлар 
тек  санаулыларына  ғана  Аидтен  (О  дүние  А.Қ.)  жанын  қай-
таратын,  Алкестиданың  ісіне  разы  болғандықтан,  оған  да 
осындай  құрмет  көрсетіліп,  жаны  қайтарылады» (Платон., 
1992-10).
Бұдан  «өмір  мен  өлім»  күресінің  түрік,  грек,  византия 
аңыздарындағы байланысын көреміз. 
«Өмір  мен  өлім  күресі»  Авестада  да  бар.  Ондағы  Зара-
туштра, су Құдайы – Ардви-Сура, жұлдыздар Құдайы – Сирус, 
жақсылық  Құдайы – Аши    бəрі  Ахура  Мазда  Құдайдың 
көмегімен  жақсылық  жасайды,  жамандықпен  күреседі.  Ах-
риман  Құдай  Ахура  Мазданың  жасампаздық  істеріне  қарсы 
зияндық,  зұлымдық  жасайды.  Ахриманның  маңайына  өсек-
ші,  айлакер,  ұрылар,  жалқаулар,  т.б.  жағымсыз  адамдар  жи-
налған.  Ахура  Мазда  бəрібір  жеңіске  жетеді.  Қараны  ақ  же-
ңеді. Қараңғы түнекке қуып тығады.
Бір  жылдары  Ахриман  Ахура  Мазданың  жақсылықтарын 
жойып  жіберу  үшін  Аждаһаны  жібереді.  Ол  бірінші  адам 
Ииманы  шағып  өлтіреді.  Бірақ,  одан  қалған  ұрпақтардан 
бəрібір  адамдар  өсіп-өніп,  көбейеді.  Ахура  Мазда  Ахриман-
ды  серіктерімен  қайтадан  қараңғы  үңгірге  тығады.  Осылай 
жауыздық  пен  жақсылықтың,  өмір  мен  өлімнің  күресі  бір-
неше рет қайталанады.
«Шаһнама»  оқиғаларының  жартысынан  астамы  Тұран-
ға,  оның  Иранмен  қарым-қатынасын  суреттеуге  арналған. 
Əсіресе, VІ–VІІ  ғасырлардағы  тарихи  хроника,  Түрік  қаға-
натының  құрылуы  да  көрінген.  Тұран  мен  Иранның  шека-
расы  шындығында  да  Жейхун  (Əмудария),  Етілден – Ұлы 
Қорғанға  дейінгі  жерлерді  алып  жатқан. «Шаһнамада»  қа-
ғанат тарихынан шынайы деректер де бар. 

83
82
«Өмір  мен  өлім  күресі»  желісі  Афрасияб  бейнесіне  қа-
тысты  да  айтылады.  Афрасияб  (Тұран  патшасы)  жөнінде  əр 
кезде  тарихшылар  жазған.  Афрасиябтың  дəл  қай  жылдары 
өмір  сүргені  анық  мəлім  емес.  Түркия  тарихында  біздің 
заманымыздан  бұрынғы  VІІ  ғасырлардағы  түрік  мемлеке-
тінің патшасы ретінде таниды (Түрік дүниасы... 1992-3).
ІХ ғасыр тарихшысы Табари: «Афрасияб – Фашанджұлы, 
оның  əкесі – Рүстем,  оның  əкесі – Түрік», – деп  жазады. 
«Шаһнамада»  Оғыздың  əкесі  Қарахан – Афрасиябтың  төр-
тінші  ұлы.  Егер  Оғыз  қағанды  ІХ  ғасырдағы  Оғыз  бірлес-
тігінің  ұйымдастырушысы  десек,  бұл  Афрасиябтың  зама-
нына  сəйкес  келмейді.  Ал,  егер  Оғызды  Мөде  дəуіріне 
апарсақ, онда Афрасияб пен Оғыз дəуірі жақын келеді. 
Афрасиябты  ХІ  ғасырдағы  түрік  ойшылдары  Махмұд 
Қашқари  мен  Жүсіп  Баласағұни  да  білген.  Ақылды,  батыр, 
асыл  ер  деп  таныған.  Махмұд  Қашқари  Афрасиябтың  өзі, 
қызы – Қаз,  күйеу  баласы – Сияуыш  туралы  деректер  бе-
реді. 
Афрасиябтың  қазасына  бүкіл  түрік  жұртының  қабырға-
сы  қайысып,  еңіреп  жоқтағанын  жазады.  М.  Қашқаридегі 
бұл  жоқтау  көпке  мəлім.  Бізді  қызықтыратыны,  Қорқыт  ата 
сияқты Афрасиябтың өлімнен қашуы туралы аңыз:
Бүкіл  түрік  жұртына  қоқан  болған,  бар  өмірін  өзі  құра-
ған  елін  қорғаумен  өткізген  Афрасияб  қартайып,  өлімнің 
жақындап  қалғанынан  сескеніп,  алып,  болат  қорған  орна-
тады.  Оның  есік-тесігін  қалдырмай,  бекітеді.  Қабырғалары 
адам  бойынан  неше  есе  биік  болады.  Інжуден – ай,  күн, 
жұлдыз орнатыпты. Сөйтіп, бірнеше жыл қорғаннан шықпай 
қойыпты.  Бірақ  өлім  құтқармапты.  Бір  күні  бақта  жүргенде, 
ағаш  тасасында  тығылып  тұрған  суық  өңді  біреуді  кө-
реді.  Ол  келген  ажал  еді.  Осы  желі  белгісіз  туындыгердің 
«Тарихи Систан» кітабына кірген (Короглы Х.Г., 1983-114).
«Шаһнамада» Афрасияб қорғаны – Бард қаласына жақын 
жердегі  үңгір.  Жауларынан  ақырына  дейін  қорғанып,  үңгір-
ге тығылған Аф-расиябты, сол жерде қамап өлтіреді. 
Əл-Фарабиді ежелгі Русь шежірешілері Авиасаф деп ата-
ған  (ХV  ғ.).  Афрасияб  пен  əл-Фараби – Тұраннан  шыққан 
ұлы  тұлғалар.  Русь  жазушылары  Фирдоусидің  «Шаһна-
масы»  арқылы  Тұран  патшасы  Афрасиябты  білген  соң,  сол 
Тұранның  ойшылы  ретінде,  Фарабиді  де  Авиасаф  деген  бо-
луы  мүмкін.  Иран  патшаларының  Афрасиябпен  соғысы – 
Мөденің  ұрпағы  Шижының  кезінде  Рим  əскерімен  бірігіп, 
Иран  патшалығына  қарсы  тұрған  ғұн  тайпалары  соғысының 
елесі болуы мүмкін деген ойға келеміз. 
Өлімнен қашу желісі «Шаһнамада» да кездеседі. Сасанид 
шаһы  Яздигерд  І (488 жылы  өлген)  жұлдызшыларды  ша-
қырып, сұрағанда, олар ажалының судан болатынын айтады. 
Содан  патша  суға  жоламай  жүреді.  Бір  күні  мұрны  қанап, 
тыйылмаған  соң,  амалсыз  сумен  жуады.  Сол  жерде  жан 
тапсырады. Бұл парсы авторларының түрік мифологиясымен 
сол кезде таныс екенін көрсетсе керек. 
Афрасияб – Алып-Ер  Тұңға  туралы  Махмұд  Қашқари 
«Түрік сөздерінің жинағында» мынадай мəлімет берген:
«Тұңға  Алып-Ер – сол  Афрасиябтың  өзі.  Афрасияб  Таһ-
мұрастан  үш  жүз  жыл  кейін  Мару  (Мерв.  А.Қ.)  шаһарын 
салдырған.  Кейбіреулер  бүкіл  Мəуреннаһрды  Түрік  елі  деп 
есептейді.  Ол  Янкенттен  басталады...  Қазір  бүкіл  Түрік  елі-
нің  шекарасы  Абискүн  (Каспий  А.Қ.)  теңізіне  айналып, 
Рум  елі  мен  Өзкенттен  Шынға  дейін  созылады» (Түбі  бір... 
1993-17).

85
84
Бұл  жерде  Қашқари  мəліметті,  негізінен,  Фирдоуси 
«Шаһнамасына»  сүйеніп  беріп  тұрғанын  аңғаруға  болады. 
Ол  Афрасиябтың  ұлы – Барсхан,  қызы – Қаз  екенін  де  жа-
зып көрсеткен: 
«Қаз – Афрасиябтың  қызының  аты.  Қазойын  шаһарын 
сол  салдырған.  Бұл  сөздің  негізі  «Қаз  ойыны – қаздың 
ойыны».  Қыз  үнемі  сонда  тұрып,  серуен  құратын.  Сондық-
тан  кейбіреулер  Қазойын  шаһарын  Түрік  елінің  шекарасы 
деп есептейді» (Сонда. 16).

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: