Діни сюжеттер желісіне жазылған қисса – дастандар

249
248
мейтін дəрі жағып, дуа қылып, сақтайды. Мəдинедегі Расулға 
əкеледі.  Расул  сандықтың  ішінде  Беренсоз  патшасының 
баласы  бар  екеніне  дейін  айтып  береді.  Оны  кім  өлтіргенін 
сұрағанда,  Беренсоз  патшаның  ағасының  баласын  атайды. 
Сенбеген  Алдиярханға  Расул  екі  кептерді  куə  қылады.  Ра-
сулдың  кереметінен  үш  айлық  жерден  екі  құс  жетіп  келіп, 
куəлік береді. Осыдан соң Алдиярхан мен оның жанына еріп 
келгендер иман айтады.
Дастанның  оқиға  жүйесіне  назар  сала  отырып,  оның 
«Жұмжұма  сұлтан»  оқиғасының  екінші  бір  модификация-
ланған  нұсқасы  деуге  болады. «Беренсоздың  қиссасында» 
да  «Жұмжұма  сұлтан»  сияқты  Алланың  жердегі  елшісінің 
құдіреті мен (Иса, Мұхаммед) өлген адамға жан бітіп, басы-
нан  өткен  оқиғасын  өзі  айтып  береді,  сөйтіп  Алланың  құді-
ретіне  тəнті  қылады. «Жұмжұма  сұлтан» – осы  тақырып-
тағы  нұсқалардың  бірі.  Ондағы  оқиға  көне  Египетте  өтеді 
жəне  Алланың  елшісі – Мұхаммедтен  бұрынғы  Иса  пайғам-
бар.  Ал  «Беренсоз  қиссасы»  ислам  ықпалының  араб  елдері-
нен  тыс  жерлерге  де  тарау  мүддесін  көздеуден  туғандығы 
көрінеді.
Діни  мифологияны  сюжет  қылып  жазған  дастандардың 
бірі – «Бозторғай».  Оны  жазып  алған  В.В.Радлов  болатын. 
(Ел қазынасы... 1994-519).
Баяғы  Мұхаммед  пайғамбар (570-632 ж.  туған)  мен  Əзі-
рет  Əлінің (661 ж.  қаза  тапқан)  заманында  өмір  сүрген  мү-
сəпірді  қарыздан  құтқару  үшін  Əзіреті  Əлінің  ерлік  жасауы 
айтылады.
Əли – мұсылман  аңыздарындағы  мифтенген  бейне,  Мұ-
хаммед  пайғамбардың  немере  бауыры,  əрі  қызы  Фатиманы 
алған  күйеу  баласы.  Мұхаммед  пайғамбарға  туыстық  қаты-
насына  байланысты,  оның  əулиелік  қасиеттері  дəріптеліп 
көрсетілетін  болған. («Алланың  арыстаны», «Əулиелер  пат-
шасы»).  Діни  мифтерде  Əли  Мұхаммед  пайғамбардан  мұра 
болып қалған қылыш Зұлпықар туралы да көп айтылады.
Əли, аңыздардың айтуынша, кісінің кесілген қолын орны-
на  салып,  арыстанның  айбатының  бетін  қайтарып,  Ефрат 
өзенінің  суын  кері  ағызған  (Қазақ  аңыздарында  қара  суды 
кері ағызған əулиелер).
Қазақ  ұғымында  жүйрік  тұлпар  ретінде  қалыптасқан 
«дүлдүл» – Əзірет  Əлінің  мінген  қашыры  болатын.  Енді  бір 
аңыздарда:  Əзіреті  Əлінің  намазшамды  оқып  үлгере  алмай 
қалған  кезде  Алла  Тағала  қайтадан  күн  шығарған.  Жерлен-
генде денесі жеті мəйітке айналып, жеті жерден бейіт қазып 
қойған  екен  деген  сөз  бар.  Əзіреті  Əліні  Баласағұни  «Құтты 
білікте»:
Əли – сонсоң, жігерлі, мəрт, сері ер-ді,
Жүректі, отты, ақыл ойы кемел-ді.
Қолы ашық, сара – таза жүрегі,
Білімді, есті, даңқты əрі ірі еді, – 
деп жазған (57-бəйіт).
«Бозторғайда»  Əзіреті  Əлінің  жоғарыдағы  аңыздардағы-
дай,  мифтендірілген  бейнесін  берген.  Ол  ашуланғанда, «тү-
гі киімінен найзадай болып шығып тұрады».
Əзіреті  Əлі  мүсəпірдің  қарызын  қайтарайын  деп,  үйіне 
келсе,  берерге  «жалғыз  тиыны  жоқ  екен»,  Асан – Үсен  екі 
ұлын кепілдікке беріп, сапарға шығады.
Əлидің  бір  қасиеті – сөйлеп  тұрған  кісінің  тілін  байлай-
ды.  Кəпірлердің  молдасы  мұнара  басына  шығып,  үлгі  наси-
хат  айтайын  десе,  аузына  сөз  де  түспей  қалады: «Айтайын 
деп  ентігіп  келсе  дағы,  үлгіден  бір  ауыз  сөз  таба  алмады». 
Сонда молда:

251
250
Қиын жол қияметтің, тар білемін,
Тарт шəдияр пайғамбардың бар білемін.
Күндегі айтқан сөзім біреуі жоқ,
Бір адам пайғамбардан бар білемін.
Кəпірлер  бəрі  жабылып  іздесе  де,  пайғамбардың  шəдия-
ры  кім  екенін  біле  алмайды.  Сол  кезде: «Пайғамбардан 
кейінгі  мен  бармын!» – деп  ер  Əли  орнынан  түрегеледі. 
Оны  өлтірмекші  болған  кəпірлер,  билігін  молдасына  береді. 
Молда  он  ауыз  жұмбақ  айтып,  таба  алмаса  өлтіретін  бола-
ды.  Əзіреті  Əлі  де: «Егер  жұмбағыңның  шешуін  тапсам, 
менің  де  үш  ауыз  жұмбағым  бар,  соны  табармысың?» – 
дейді. Екеуі келіскен соң молда жұмбағын бастап кетеді:
Бірінші жұмбағы: – «Біреу – екеу болмақ жоқтың» мəнісі 
қалай?
Əзіреті  Əлі: – Ол  неге  екеу  болсын,  жаратқан  бəрімізді 
жалғыз Құдай, – деп жауап береді.
Екінші  жұмбағы: – «Екеу-үшеу  болмақ  жоқтың»  мəнісі 
қалай?
Əзіреті Əлі:
– Ол неге үшеу болсын, кəпір дұшпан
Жаратқан бір Құдайдың Ай мен Күні.
Үшінші  жұмбағы: – «Үшеу-төртеу  болмақ  жоқтың» 
мағынасы не?
Əзіреті Əлі: 
– Ол неге төртеу болсын, кəпір дұшпан,
Құптанның аяғында отыр уəжіп 
(Үш рəкəт намаз. А.Қ.).
Бұл  жауаптың  мағынасы – құптан  намазынан  кейін,  оған 
ілесе  келетін  үтір  намазы  бар.  Яғни,  құптаннан  кейін  үш 
рəкат үтір намазын оқу уəжіп (Мұхтасар. 1992-116).
Төртінші  жұмбағы: – «Төртеу-бесеу  болмақ  жоқтың» 
мағынасы қалай?
Əзіреті Əлі:  
– Төрт шəдияр: екеуі – Омар, Оспан,
Біреуі – Əзіреті Əлі елден болсын
Біреуі – Əбубəкір сыддық болар,
Ол неге бесеу болсын, кəпір дұшпан. 
Бесінші жұмбағы: – «Бесеу-алтау жоқтың »мəні не?
Əзіреті Əлі: – «Бесеу – бес уақыт намаз».
Алтыншы жұмбағы: – «Алтау-жетеу болмақ жоқтың» мəні 
не?
Əзіреті Əлі: – «Алтауы – алты кəлима» сөз.
Жетінші жұмбағы: – «Жеті-сегіз болмақ жоқ» деген не?
Əзіреті Əлі: – «Жеті – жеті тамұқ».
Сегізінші  жұмбағы: – «Сегіз-тоғыз  болмақ  жоқтың»  мəні 
не?
Əзіреті Əлі: – «Сегіз деген – сегіз жұмбақ».
Тоғызыншы  жұмбағы: – «Тоғыз-он  болмақ  жоқтың» 
мағынасы қандай?
Əзіреті  Əлі: – «Ол  Ыбырайым  Ибраһим  пайғамбардың 
тоғыз ұлы».
Оныншы жұмбағы: – «Он-он бір болмақ жоқ» деген не?
Əзіреті Əлі: – «Он – он ай құрсақ көтерген ұрғашы».
Кəпір  молдасы  мұсылман  шариғатынан  он  ауыз  сұрақ 
қойған соң, Əзіреті Əлі оған қарсы үш сұрақ береді:
1. Ұжмақтың есігіндеге не жаратты?
2. Ұжмақтың төрінде не жаратты?
3. Ұжмақтың миуасында не жаратты?
Молда оны да табады:
1. Ұжмақтың есігінде: «Бисмиллə рахмани рахим» бар

253
252
2. Ұжмақтың төрінде: «Лə илаһа илла Алла» бар
3.  Ұжмақтың  миуасында: «Лə  илаһа  илла  Алла»  бар, – 
дегенде  тілін  кəлимаға  өз  аузынан  келтірген  молда  да,  оның 
сөзін  қайталаған  тамам  кəпірлер  де  мұсылман  болып  шыға 
келеді. «Енді  сен  бізге  иман  болдың,  не  қалайсың?» – де-
генде  Əзіреті  Əлі  баяғы  мүсəпірдің  қарызын  өтеу  үшін 
алтын күміс теңге беруін сұрайды.
Дастандағы  он  жəне  үш  саны – əлемнің  мифологиялық 
нобайын  жасаушы  белгілер.  Он  жəне  үш  сұрақ  арқылы 
мұсылман  ережелерінің  құрылымы  жасалады.  Бұл  сұрақ-
тар  мұсылман  шариғаттарында  айтылады. «Мұхтасарда»: 
«Күнə  деген  не?», «Елу  төрт  парыз  не?», «Мұсылмандық 
жөн  жосығының  сауалдары»  деген  сауал  жауаптар  бар. 
Құрылымы  мен  мазмұны  жағынан  жоғарыдағы  сұрақтары 
ұқсас.
Осыған ұқсас «Мəлике қыздың хикаясы» бар (Мəлике... 
1992).  Онда:  Үрім  шаһарының  Мəлік  патшасының  Мəлике 
атты  сақыпжамал  (көрікті)  ақылды  жалғыз  қызы  болады. 
Қол  астындағы  тамам  данышпанды  жинап  алып: «Жүз 
сауалым  бар,  осы  сауалыма  жауап  берген  кісіге  бай-кедей 
деп  қарамай,  күйеуге  шығамын,  жауап  бере  алмаған  адам-
ның  басы  алынады», – дейді.  Түркістан  өлкесінің  білімпа-
зы  Ғабділғалым  деген  жігіт  қыздың  жүз  сұрағына  толық 
жауап  берген  соң: «Мен  садаға  ұстазыңа!» – деп,  қыз  Ғаб-
ділмəлікпен неке-сін қидырады.
Бұл  хикая  да  «Бозторғай»  сияқты,  дін  шариғаттарын 
насихаттау, имандылыққа үйрету мақсатында жазылған. Осы 
сұрақтардың  əр-қайсысы – діни-дидактикалық  шығарма-
ларға өзек болған өсиет сөздер. Мысалы: 
–  Төрт  сауал  сұраған  кім,  оған  жауап  берген  кім? – де-
ген қыз сұрағына Ғабділғалым:
– Мұса пайғамбар Алла Тағаладан сұрады: «Е, бар Құдай! 
Саулық бердің, кесел бермесең қайтеді?» Алла Тағала айтты: 
«Ей, Мұса, егер кесел бермесем, ешкім мені есіне алмас еді».
«Мəлике  қыздың  хикаясында»  ежелгі  мифтердің  оқиға-
сы да келтіріледі. Қыздың:
–  Неше  құсты  өлтірсең  күнə  болады? – деген  сұрағына 
ғалым жігіт: 
– Төрт құсты өлтірсе, күнə табады. Біріншісі – көк қарға, 
екіншісі – қарлығаш, үшіншісі – ала көкек, төртіншісі – бай-
ғыз.  Бұларды  өлтіруге  болмайтын  себебі,  көк  қарға – Адам 
атаның  перзенті  еді.  Қарлығаш  Ибраһим  пайғамбардың 
отына су келтірді. Ала көкек – Сүлейменнің алдында қызмет 
қылушы еді. Байғыз Сүлейменге насихат берді», – дейді.
Бұл  айтылған  сөздердің  мағынасын  мұсылман  мифте-
рінен табамыз. 
Көк  қарғаның  Адам  атаның  перзенті  болу  себебі,  біздің 
ойымызша,  Адам  атаның  ұлдары  Абыл  мен  Қабыл  бір-бі-
рімен  таласып,  Қабыл  Абылды  өлтіреді  де,  өлтіріп  алғанын 
түсінбей,  арқалап  ары-бері  жүгіріп  жүреді.  Сол  кезде  көк 
қарға  тұмсығымен  жерді  шоқып  белгі  береді.  Қабыл  сонда 
ғана  түсініп,  Абылды  жерге  көмеді.  Көк  қарғаның  біреуі – 
Абыл да, екіншісі – Қабылды бейнелейді. 
Жалпы,  ежелгі  еврей  мифтерінде  Адам 930 жыл  жасап, 
130-ға  келгенде – Сиф  деген  бала  көреді  (одан  кейін  де  ұл-
қыздары  болған).  Содан  бастап  Адам  атаның  ұрпақ  хро-
нологиясы  түзіледі,  оның  ішінде  Абыл – Қабыл  аталмайды. 
Соған  қарағанда,  олар  кейіннен  қосылған  миф  кейіпкерлері 
болса керек. (Мифологический...1991). 
«Ибрахим  пайғамбардың  отына  Қарлығаштың  су  келті-
руі»  желісі:  Намрұд  патшаның  заманында  Ибрахим  адам-
дарды  пұтқа  табынудан  құтқарып,  бір  Құдайға  сендіруге 

255
254
келгені  үшін  оны  отқа  өртемек  болады.  Бірақ,  отынды  тау 
қылып  үйсе  де,  жалындап  жанса  да,  аяқ-қолын  байлаған 
арқанды  ғана  күйдірген  екен.  Сонда  бір  қарлығаш  қанаты-
мен су сеуіп жүрсе керек.
Сүлеймен  пайғамбардың  жан-жануардың  тілін  білген-
дігі,  оның  құмырсқамен,  байғызбен  жауаптасуы,  олардың 
əңгімесінен  насихат  алғандығы  да  мұсылман  мифтерінде 
əңгіме болады.
Мəлике  қыз  оқиғасы – орта  ғасыр  білімінің  шағын  эн-
циклопедиясы.  Өз  заманы  үшін  жоғарғы  деңгейдегі  білікті-
лік  болып  есептелсе  керек.  Бұл  əңгіменің  исламды  қабыл-
даған  елдер  үшін,  дін  ережелерін  түсініп,  еске  сақтауда  зор 
мəн бар.
Қазақ  сюжеттеріндегі  Мəлике  қыз – «Мың  бір  түндегі» 
«Һарон – Рашидтің  алдына  барған  ғалым  қыз»  екені  анық. 
Білімімен  Халифаны  таңырқатқан  қыз: «Мен  оқу-жазудан 
басқа тарих, əдебиет, астрономия, табиғат, жер-су жаратылы-
сы,  философия,  емдеу  ғылымы,  саясат,  шариғат,  əн-күй, 
музыканың  бəрін  үйрендім.  Құранды  жеті  түрлі  мақаммен 
оқуды  білемін.  Соның  бəрін  білген  менің  атым – Кəнизəк! 
Мұқтажды  күнінде  сатылу  үшін  сіздің  ордаңызға  келіп 
отырмын», – дейді  (Мың  бір  түн. 3-108). Сөйтіп,  патшаның 
бүкіл  ғалымдары  жиналып  қойған  сұраққа  түгел  жауап 
береді. Онда «Ықылас» сүресінің мағынасынан бастап, зекет, 
пайғамбар  хадистері,  араб  сөздерінің  мағынасы,  шариғат 
ережелері,  Құранның  оқуға  болатын  (насих),  болмайтын 
аяттары  (мансұх),  жаратылыс  туралы,  адамның  неше  сүйек, 
неше  тамыры  бар,  іштегі  кеселдің  түрлері,  т.б.  көптеген 
сұрақтарға  жауап  береді.  Соңында  шахмат  ойнап  та  жеңеді. 
Күй  тартып,  неше  алуан  құбылтады.  Бұл  топтамаға  «Ғалым 
қыз» деп ат қойған болар едік.
«Ғалым  қыз»  тақырыбы  қазақ  арасында  проза  түрінде  де 
тараған.  Пекиннен  басылған  «Ғалым  қыз  Буадат» «Мың  бір 
түн» оқиғасымен бірдей. (Қазақ қиссалары. 1986).
Қисса  «Бəрсисаны»  Шəдінің  жазғаны  мəлім.  Біз  алып 
қараған  қиссада  туындыгері  көрсетілмеген  (Қазан  баспа-
сы).  Қиссада  əуелі  «Бəрсисаның»  негізі  басқа  тілден  келген-
дігін білдіреді.
«Бəрсиса»  атты  бір  тақуа  кісі  Хақтан  өзгеге  мойын  бұр-
май,  жетпіс  жыл  тағат  қылып  жүрді.  Үш  күнде  бір  мəрте 
тағам  жеп,  он  күнде  үйінен  бір  шығатын.  Соны  аңдып  жүр-
ген бір əзəзіл өз əулетін шақырып, солардың көмегімен жол-
дан тайдырмақшы болады. Оған Абид деген шайтан кіріседі. 
Абид  шайтан  Бəрсисаның  он  күні  өтіп,  тысқа  шығар 
мезгілін  аңдып  отырып,  амандасып,  көріседі.  Бəрсисаның 
қасына  отырып,  сұқбаттасуға  рұқсат  сұрайды.  Кетерінде: 
«Сен  менен  қасиетті  үш  дұға  үйрен», – деп, «керегі  жоқ», 
–  дегеніне  қарамай,  зорлықпен  үш  дұға  үйретеді.  Жолда 
бір  кісінің  ішіне  жын  болып  кіріп,  одан  тəуіп  болып  қарап: 
«Бұл  кеселді  Бəрсисаға  алып  барыңдар,  соның  дұғасы  тура 
келеді», – дейді.  Ол  кісі  Бəрсисаның  дем  салуымен  жазы-
лып кетеді.
Абид жын енді бір патшаның қызын жынды қылып, тағы 
Бəрсисаға жұмсайды. «Ол көнбесе, үйінің жанынан үй тігіп, 
қызды  соған  жатқызыңдар», – дейді.  Олар  Абид  айтқандай, 
үй тігіп, қызды жалғыз қалдырады. Бəрсиса дем салып кетіп 
тұрады.  Көңіліне  шайтан  кіріп,  қызға  ой  ауады.  Бір  күні 
патша қызы Бəрсисадан буаз болады. Шайтан Бəрсисаға:
Өлтіргін онан дағы қызды тұрып,
Қойған жоқ бұл күндерде ешкім біліп.
Қызыңды жын əкетті деп айтарсың,
Егер де патша сұраса сауал қылып, – деп бұзады.

257
256
Бəрсиса  шайтанның  сөзіне  еріп,  қызды  өлтіріп,  үйінің 
сыртынан  бір  жерді  қазып,  білдірмей  қызды  көмеді. 
Шайтан  болса,  көмген  жерден  қыздың  көйлегінің  етегінің 
бір  шетін  белгі  қылып,  шығарып  қояды  да,  патшаға  ба-
рып,  Бəрсисаның  қызды  өлтіргенін  айтады.  Патша  уəзірі-
мен,  ұлдарымен  келсе,  Бəрсиса: «Қызыңды  жын  алып 
кетті», – дейді. Олар қайтып кетеді. 
Шайтан  патшаның  ұлдарының  түсіне  кезек-кезек  кіріп, 
болған  уақиғаны  айтады.  Олар  əкесіне  келіп  ақылдасып, 
қызды  көмген  жерді  тауып  алып,  Бəрсисаны  қыздың  мəйі-
тімен  бірге  патшаға  алып  келеді.  Бəрсиса  дар  түбінде  тұр-
ғанда  қол  қусырып  Абид  шайтан  келеді.  Бар  оқиғаны  жаңа 
естігендей  болып,  Бəрсисаға: «Маған  сəжде  қылып,  Алла-
дан  қайттым» – деп  айтсаң,  алысқа  əкетіп  өлімнен  құтқа-
рамын, сосын тəубе етерсің», – дейді.
Бəрсиса сəжде қылды басын салып,
«Алладан қайттым», – дейді тілін алып.
Мүрдет боп иманынан ажырады,
Шайтанның алдауына көңілі нанып.
Шайтан  сол  кезде  өзінің  кім  екенін,  бəрін  Бəрсисаны 
жолдан  тайдыру  үшін  істегенін  айтып,  кетіп  қалады.  Бəрси-
саға  жетпіс  жылдай  тынбай  қылған  ғибадаттан  зəредей  пай-
да болмайды. Дарға тартылады.
Бұл  қисса – аса  ғибратты,  өнегелі  мəні  зор,  имандылық-
қа баулитын шығарма. 
Діни  сюжетке  жазылған  «Сақыпжамал», «Киік», «Ша-
риар», «Құсайын» қиссаларын В.В.Радлов жазып алған екен. 
(Ел  қазынасы... 1994). Бірақ,  діни  қиссалар  болғандықтан, 
кеңес дəуірінде жарияланбай келді.

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: