Үндінің  «Тотынама»  сюжеттері

261
260
на  жазылған  қисса-дастандар  қатарына: «Əділ – Зайыт», 
«Патшаның  ұлы – Əбділмəлік», «Тотынама» (Майлықожа), 
«Рауа бану» (Тұрмағамбет), «Мың бір түн хикаялары», «Ғаяр 
қатын», «Қырық уəзір», т.б. жатады. Бұл сюжеттердің «Мың 
бір түндегі» желісі – «Уəзір Данданның əңгімесі», «Мəлəкүл 
–  Мауыт  туралы  əңгімедегі» «Төрт  жүз  сексен  тоғызын-
шы  түн» (бұл  сюжет  «Рауа  бану»  мен  Əділ – Зайытқа»  желі 
болған), «Жеті уəзір, бір кəнизəк», т.б.
«Тотынамада» – «Төртінші түн» əңгімесінде: Баяғыда бір 
ақкөңіл  кісінің  əйелі  асқан  сұлу  болса  да,  түк  қызғанбайды 
екен. «Қызғанбайтын  еркек  болушы  ма  еді», – деп,  сына-
мақшы  болған  балдызы  еркекше  киініп  кеп,  апасының  қа-
сына  жатып  қалады.  Сырттан  келген  ері  əйелінің  жанында 
жатқан  еркекті  көріп: «Ей,  жігіт,  тұр  орныңнан.  Ендігі  кезек 
–  біздікі», – депті  (Тотынама. 1982-42). Бұған  таң  қалған 
əйелі  мен  балдызына  ғибратты  бір  əңгіме  айтып, «содан 
əйелді  қызғанбайтын  болдым», – дейді.  Əңгіме  «Мың  бір 
түннің» – «Ұлы патшаның екі ұлы» сюжетіне өте ұқсас. (Мың 
бір түн. I-II).
Орманда  бір  «піл»  кейпіндегі  сиқыршы  арқасындағы  ша-
тырға  əйелін  салып  алып  жүреді  екен. («Мың  бір  түнде»: 
дию  əйелін  сандыққа  салып,  қолтығына  қысып  жүреді).  Піл 
жайылып  кеткенде,  əйелі  ағаш  басындағы  кісімен  болады. 
Қолындағы  жіпте  тоқсан  тоғыз  түйін  бар  екен.  Жіпті  тағы 
бір  түйеді: «Неше  адаммен  көңілдес  болсам,  соншама  түйіп 
отырдым», – дейді. 
Осы  сюжетті  Мейрам  Жанайдарұлы  «Мың  бір  түннің 
хикаясы»  деп  жазған  екен. (1895 жылы  «Дала  уалаяты» 
газетінде. 41-49 сандарында жарияланған (Қисс...1886-287):
Қатынның достығына жоқ-ты сенім, 
Өзі – сенде, жұмысы – өзгеде оның, – дейді.
Ал, «Əділ – Зайыт»  пен  «Рауа  бануда»  күйеуі  сапарға 
кеткендегі  əйелдерінің  басынан  өткен  оқиғасы  айтылады. 
Екі əйелдің іс-əрекеті екі түрлі. 
Тұрмағамбеттің  «Рауа  бануында»:  күнкөріс  қамымен  кү-
йеуі  сапарға  кетісімен,  Рауа  қайнысының  жаласын,  құлдың 
қиянатын,  кемедегі  жігіттердің  зəбірін  көрсе  де,  Алланың 
шапағат-мейірімінен  арын  сақтап  қалады.  Ақыры,  патша 
болып, өз күйеуіне қосылады.
Ал, «Əділ-Зайыттағы» (Қазақ қиссалары. 1986-5) əйел кү-
йеуі  кетісімен,  көлденең  жігітпен  көңілдес  болып,  оның 
жолында  баласынан  айырылып,  абыройы  төгіледі.  Күйеуі 
ешқандай  мал-мүлкі  болмағандықтан,  қайыр  тілеп  күн  кө-
реді екен. Бір адам кездесіп: «Саған арамнан беретін он діл-
дам  бар,  нəпсіге  разы  болып,  осыны  аласың  ба?» – дейді. 
Сонда Зайыт:
Ей, тақсыр, арамдықтың жолы қиын,
Басуға арам іске келмес күйім.
Адалдан Құдай жолына разы болып,
Берсеңіз разымын жалғыз тиын.
Секілді қардың суы тез суалар,
Арамнан керегі жоқ қылған сыйың, – 
деп жауап беріпті. 
Зайыттың  адалдығына  көзі  жеткен  əлгі  адам: «Мал  ба-
сың  көп  болсын», – деп  бата  береді  де,  жанынан  бір  алтын 
ділдəні  Зайытқа  ұсынып,  кете  береді.  Ол  ақшаға  Зайыт  бір 
құс сатып алады. Құдайдың құдіретімен, намазшам болғанда, 
құс  сілкінеді  де,  қанатының  астынан  гауһар  түседі.  Күніне 
бір зүбəржат əкеліп беріп тұрады. Зайыт байып кетеді. Ұлды 
болып,  Барат  деп  ат  қояды.  Өзі  қажылық  сапарына  аттана-
ды. Шырғалаң осыдан кейін басталмақшы.

263
262
Зайыт келген соң, əйелі бір жігітпен ашына болады. Жігіт 
қапастағы  құсты  көріп,  мəнісін  сұрайды.  Бұл  құстың  басын 
жеген  адам,  не  патша,  не  уəзір  болмақшы  екенін  біледі. 
Мұны  естіген  жігіт  ашынасына  ауруға  душар  болғанын,  тек 
осы  құстың  етін  жегенде  ғана  сауығатынын  айтады.  Əйел 
құстың  етін  пісіріп  жатқанда,  баласы  жылап,  жұбанбай 
қояды.  Күңі: «Құстың  етінен  бір  тістем  беріңіз», – деп  сұ-
райды.  Əйел  ашынама  аз  боп  қалар  деген  оймен  құстың 
басын  кесіп  береді.  Құстың  басы  тимей  қалған  жігіт  баланы 
өлтіріп,  басын  жесе  де,  бəрібір  патша,  не  уəзір  болмақшы 
еді. Ертесіне жігіт əйелге келіп: 
Басын жесем балаңның оңаламын, 
Күліп-ойнап өзіңмен жүре аламын.
Қимасаң жалғыз ұлды Айымханым, 
Қараңғы мүлде көрмей жоғаламын, – дейді. 
Айымхан масқара болып, оған да көнеді. Бұл жағдайды үй 
сыртынан  естіп  тұрған  күң,  сол  түнде  баланы  алып,  шалғай 
бір  шаһарға  қашып  кетеді.  Баладан  тағы  айырылғанын  біл-
ген  жігіт,  əйелмен  біржолата  ат  кекілін  кесіп,  кетіп  қалады. 
Зайыт  қайтып  келсе  құс  та,  бала  да,  күң  де  жоқ.  Əйел  оған 
бəрінің де қаза жетіп, өлгенін айтады.
Барат  батыр  болып  өсіп,  көп  жылдан  соң,  əкесімен  көрі-
седі.  Азғын  шешесін  өлімге  бұйырады.  Сонда  əкесі  былай 
деп айтады:
Айыбын анаңыздың əшкере етсең,
Жайылар күллі мысыр қаласына.
Кең болсаң, кешірімді, кем болмайсың,
Жақсының кім жетеді бағасына.
Бұл қисса дəстүрлі гуманистік түйінге жүгінеді.

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: