Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар

279
278
Болған соң халық біткенге қара бетті,
Кешікпей Қап тауына кетті ұшып, – 
деп, ғибратты сөздермен бітіреді.
«Рүстем-Дастан»  кітабына  Тұрмағамбеттің  «Шаһнама» 
желісімен  өзінше  жазған 40 000 жол  қазақша  нұсқасының 
жартысына  жуығы  ғана  кіргендігі  мəлім.  Жарияланған  бө-
лімдерін  М.Əуезов  аса  жоғары  бағалап,  М.Байділдаев, 
Ө.Күмісбаевтар  арнайы  зертеу  еңбектер  жазды.  Біз  бұл  жа-
ғын  қайталап  жатпай,  Тұрмағамбет  ақынның  осынау  ға-
жап  еңбегінің  арнайы  əңгімелеуде  тұратын  «Сам  палуан» 
атты шағын бөлігін тарата айтпақпыз.
Тұрмағамбет  өлеңдерінің  ерекше  бір  қасиеті  сиясы  кеп-
пей  жатып,  маңайындағы  жыршы-жыраулардың  жаттап 
алып  айтуымен  көпшілікке  тез  тарап  кетіп  отырғандығын-
да  болса  керек.  Осындай  бір  ретпен  «Сам  палуан»  бізге  де 
жетті (Айтушы Мүтəліп жырау).
Дастанның  бұл  бөлімі  Зал  оқиғасының  алдында  тұруға 
тиісті. Самның Мəликеге үйленуін баяндайтын тұсы:
Дарияның бұрынғы өткен күндерінде, 
Қытайдың болған екен бір падишасы.
Жоқ еді еш перзенті ол патшаның,
Бір күні қыз тауыпты зағифасы.
Сол қыздың Мəлике деп атын қойды,
Жиналған əлеуметтің барышасы, –
деп  басталып,  Мəликені  сұрата  неше  патшалар  келсе  де, 
қыздың  бірін  қалап  бармағаны  айтылады.  Өзіне  лайықты 
жігіт  таңдап,  жиналғандарды  аралап,  көріп  жүргенде  қыз 
соңынан  өтуден  дəмелілермен  бірге  келіп  жеткен  Сам  па-
луанға көзі түседі:
... Гауһарлы басында бар алтын қалпақ,
Есіктей омырауы, төсі жалпақ,
Самға енді көңілі кетіп Мəликенің 
Сол жерде қарай беріпті жалтақ-жалтақ.
Самды  ұнатқан  Мəлике  қызметші  əйелдерден  жүзігін 
беріп жі-беріп, шақыртады.
Осыдан  қырық  күндей  өткен  соң  қызды  тартып  алмаққа 
қасына  ерткен  бес  жүз  зəңгісі  бар  Қараңғы  Тау  патшасы 
келеді.  Сам  жалғыз  өзі  бес  жүз  кісімен  соғысып,  жеңіп 
шығады.  Оған  риза  болған  қытай  патшасы  қызы  Мəликені 
Самға қосады. Біраз уақыт тұрған соң артында елін сағынып, 
атасынан  рұқсат  сұрап,  Сыстанға  көшіп  кетеді  (Сыстан, 
Фирдоусиде  Систан – Орта  Азияда  көне  заманда  мекен-
деген  сақ-скиф  тайпаларының  жері,  Сақстан  Иран  мен 
Ауғанстан арасында, Ежелгі аңызда Систанға Самның бабасы 
Жəмшид,  жылан-патша – Зоххақтан  жеңілген  соң,  қашып 
барған.  Жəмшидтен  тараған  батырлар – Систан  батырлары 
деп аталады).
Дастанның  негізгі  ойы  «Шаһнама»  идеясынан  шығады 
–  туған  жерді  сыртқы  жаудан  қорғау,  елге  қорған  болған 
батырдың ерлігін дəріптеу.
Дастанда  қазақтың  эпостық  жырларындағыдай  соғыс 
суреттерін  əсерлі  етуге  мəн  беріледі.  Батырдың  ерліктері 
сүйсіне  жырланып,  нақты  детальдармен  толықтырылып 
отырады: 
Біреу мұны көріп тұра қашты, 
Тайраңдап сол арада жаман састы.

281
280
Оны да өлтіруге Сам палуан 
Керкіне астындағы қамшы басты.
Сам жетіп арқасынан найза ұрды,
Көкіректен кере қарыс шығып тұрды.
Ойнатып найза ұшында маймылдайын
Көтеріп кейін қарай алып жүрді.
Алдына падишаның тастап еді
Сол жерде талып жатып жан тапсырды.
Қорыта  айтқанда, «Сам  палуан» – ежелгі  əдебиетіміздің 
нəзира  дəстүрін  шығармашылық  көзқараспен  тереңдете 
пайдаланып,  бүгінгі  күнге  жеткізудің  ең  жарқын  үлгісі  дей 
аламыз.
Орта  Азиялық  сюжеттерде  деп  біз  бөліп  алған  қисса-
дастандардың  əрідегі  дəстүрі,  əрине, «Мың  бір  түн», «Шаһ-
нама», «Тотынамаға»  барып  тіріледі.  Солардағы  айтылатын 
желілерге  салып,  бірақ  оқиғаны,  оның  болған  жерін,  кейіп-
керлерін,  Орта  Азия,  қазақ  өміріне  жақындатып  алған  қис-
са-дастандар  туған.  Олар: «Таһир–Зуһра», «Əбуғали  Сина 
–  Əбілхарис», «Бозжігіт», «Мұңлық – Зарлық»,  т.б.  Қисса-
дастан  жанры  дами  келе,  бұлар  таза  қазақ  өмірінен  алын-
ған  дастандарға  ұласады.  Мысалы: «Бозаман», «Жаскілең», 
«Назымбек – Күлше», «Ақбөпе – Сауытбек», «Сырым – Шы-
нар», «Есім – Злиқа», «Мақпал – Сегіз», т.б. (Дүйсенбаев Ы., 
1973;  Азибаева  Б. 1990). Тіпті, «Қозы  Көрпеш – Баян  сұлу-
дың»  өзінде  «Таһир – Зуһра»  дастанынан  біраз  ұқсас-
тықтары бар екенін аңғарамыз.
«Таһир – Зуһра» – өзбек,  татар-ноғай,  əзірбайжан,  түрік-
мен,  түркия,  қазақ  арасында  кеңінен  танымал  сюжет.  Ал-
ғашқы  нұсқаларын  жазған  өзбек  ақыны  Саййоди  (ХVІІ  ғ.), 
Түрікмен  ақыны  Молла  Непес (1810-1862). Қазақша  екі 
нұсқасы  белгілі.  Бірі – А.Оразаев  (Сатбаева  Ш.К., 1982-79), 
екіншісі – Ақылбек  Сабалұлынікі  (Ға шықтық... 1994-180-
259).
Біз  Молла  Непестің  «Зохре – Тахирын»  жəне  өзбектің 
қара  сөзбен  өлең  араласа  жазылған  «Тахир  ва  Зухрасын», 
Ақылбектің  «Таһир – Зуһрасын»  салыстыра  қарастырдық. 
Сондағы  аңғарғанымыз,  əр  ақын  бұл  оқиғаны  өзінің  əдеби 
ортасына қарай бейімдеп алған.
Түрікмен  нұсқасында:  Татария  деген  мемлекетте  Бабахан 
деген  падиша  жəне  оның  Бахир  атты  уəзірі  болады.  Соған 
қарағанда, Молла Непес Қазақ басылымын пайдаланса керек.
Өзбекшесінде: «Утган  замонда,  элу  йурты  омонда,  анави 
куринган тоғларнинг ортида, Самарқанднинг сиртида, Узжан 
йуртыда  Қархон  ва  Сарихон  деганлар  утди», – дейді.  Яғни, 
Қарахан  мен  Сарыхан – Самарқан  маңайында  өмір  сүрген 
адамдар.
Ақылбек  те  татар  нұсқасын  пайдаланған  болуы  керек, 
оны  ұнатпағанын  өлеңмен  білдіреді.  Оқиғаның  болған  же-
рін  айтпайды,  белгісіз,  əйтеуір  бір  патшаның  басынан  өт-
кен  оқиға  етіп  береді.  Оның  өзі  қазаққа  жақындатқысы  кел-
ген  тілектен  туған.  Бірақ  қиссаның  түпкі  негізгі  қала  оқи-
ғасы екені көрініп қалады:
Екеуі көше аралап енді жүрді,
Шəһардан бір дəруіш адам көрді.
Үш  нұсқаның  оқиғасы  да  балаға  зарығу  желісімен  бас-
талады.  Бұл  жерде  таза  қазақ  фольклорының  əсері  туралы 
айту  аса  дəлелді  емес  секілді.  Өйткені,  ол  «Мың  бір  түн-
нің»  сюжеттерінде  баршылық.  Ары  қарай  Молла  Непесте 

283
282
жетім  балаға  қызын  бергісі  келмеген  патша,  Тахир  мен 
Зухраның  қарсылық  əрекеттері,  Тахирды  суға  ағызып  жі-
беруі баяндалады.
Сандық сумен жүзіп отырып үш ай өткен соң Евфрат ар-
қылы  Бағдатқа  келеді.  Осы  кезде  Бағдаттың  Əділ  патшасы-
ның  қызы  Махим  Тахирді  түсінде  көріп,  ғашық  болған  еді. 
Қыз Евфраттың жағасында қыдырып жүріп, сандықты тауып 
алады.  Өсектен  қорқып,  əкесіне  хат  жазады: «Мен  бір  сан-
дық  таптым.  Соны  ішіндегісімен  қызыңа  сыйла!» – дейді. 
Патша  рұқсат  етеді.  Қыз  Тахирға  алтын  белбеу  тақтырып, 
алтын  қалпақ  кидіріп,  жанына  ұстайды  (Жүсіп  пен  Зылиха 
сияқты).  Бірақ  Тахирдің  ойы – Зухрада,  соққан  желден  Зух-
раға  сəлем  айтады.  Бір  сағаттан  соң  дауыс  ағаштың  көлең-
кесінде дем алып жатқан Зухраға жетеді.
Қыз  əкесі  Зухраны  Қарабатыр  дейтін  немере  інісіне 
бермекші  болады.  Тахир  еліне  келсе,  Зухра  ұйықтап  жатыр 
екен.  Өлең  айтып  оятады.  Қыз  Қарабатыр  екен  деп,  көрпе-
мен  басын  жауып  алып,  ашпайды.  Тахирдың  дутарының 
ішегі үзілгенше өлең айтып, қыз оянбаған соң, кете бергенде 
барып, Зухра таниды. Екеуі жолығады.
Хасан  бағбан  бұл  оқиғаны  патшаға  жеткізеді.  Олар  Та-
хирды  ұстап  алып,  жазалап  өлтіреді.  Зухра  да  өзін-өзі  өл-
тіреді.  Екеуінің  моласынан  екі  қызыл  гүл,  Қарабатырдың 
моласынан қара тікен өседі.
Соңында  Əділ  патша  жорық  жасап,  Татарияны  алады. 
Бабаханды  жазаламақшы  болады.  Бірақ,  Алланың  күшімен 
екі  ғашық  тіріліп,  патшаны  жазалаудан  құтқарады.  Тахир 
Мехимге де қосылады. Үшеуі бақытты өмір сүреді.
Ал,  өзбек  нұсқасында:  Қарабатыр – Қарахонның  палуа-
ны,  Сарихан  өлген  соң,  орнына  уəзір  қылып  қойып,  қызын 
соған  бермекші  болады.  Əкесінің  құдаласып  қойғанын  біл-
мей  жүргенде, «Алпамыс»  пен  «Ер  Төстіктегідей»  бір  кем-
пірдің  «Айттырып  қойған  қызының  бар  екенін  білесің  бе?» 
–  дегенін  анықтау  үшін,  анасының  қолын  ыстық  бидайға 
қыса  қояды.  Анасы  шынын  айтады.  Содан  былай  Тахир 
мен Зухра бір-бірін біліп, ынтық болады.
Тахирды  сандыққа  салып,  ағызып  жібереді.  Оны  Үрге-
ніш  жұртында  Рүстемхан  деген  патшаның  Гүлайша,  Гүлха-
диша деген екі қызы тауып алады.
Зухраны  Хаққұл  деген  молда  некесін  оқып,  Қарабатырға 
қоспақшы.  Оны  Тахир  Үргенішке  келген  керуен  басынан 
естиді.  Еліне  келіп,  Зухрамен  кездесіп  жүреді.  Тахирды  Қа-
рабатыр  өлтіреді.  Зухра  Тахирдің  моласына  барып  өледі. 
Қарабатыр  да  өзіне-өзі  қанжар  салады.  Соңы  үшеуінің  ба-
сына гүл өсумен аяқталады.
Мұнда Тахир мен Зухраның тірілуі айтылмайды.
Ақылбек Сабалұлында кемпірдің қарғауы, «бидай» желісі 
жоқ.  Таһир  домбыра  тартуды  үйренеді  (Молла  Непесте – 
дутар).  Екеуіне  қастандық  қылатын – Ғараб – құл  Таһир 
əскерімен  соғысады.  Ақыры,  Аллаға  зарлық  етіп,  тіленеді, 
жаны  шығып  кетеді.  Онан  соң  Зуһра  да  Аллаға  жалбарына-
ды,  тілегін  Хақ  тағала  қабыл  етіп,  оның  да  жаны  шығады. 
Ғараб құл:
Жетіп кеп көзін салды Таһир ерге, 
Қасында Зуһра өліп жатыр бірге.
Қанжармен өзін-өзі ол да шаншып, 
Ажал жетіп жығылды қара жерге.
Зуһраға  ол  да  ғашық  болған  екен.  Соңы  ақ,  қызыл  гүлді 
баяндаумен бітеді.
Ақылбек  «Таһир – Зуһра»  оқиғасын  қоюлау  етіп  береді. 

285
284
Діни  жағын  баса  көрсетеді.  Таһирға  батырлық  сипаттар  бе-
ріледі. 
Енді  оқырман  бұл  сюжеттің  «Алпамыс  батырмен» (зын-
данда  жеті  жыл  жатуы), «Қозы  Көрпеш – Баян  сұлумен» 
(Қарабай  мен  Сарыбай)  ұқсас  жерлерін  аңғарса  керек.  Өйт-
кені  ол  жырларды  айтушы  ақындар  дастан  жүйесін  жақсы 
біліп, өз өлеңінде пайдаланған.
«Қозы  Көрпеш – Баян  сұлудың»  ежелгі  жыр  екенін  айт-
қанда (ХІ-ХІІ ғ. Ыбыраев Ш. 1993-21), оның архетипі қайсы, 
кейінгі  қосылған  желілері  қайсы,  осы  жағын  терең  зерттеу 
қажет-ақ.
Біз  дастандық  желілерді  қарастыру  тұрғысынан  келген-
де, «Қозы Көрпеш – Баян сұлудың» ең көне желілерінің бірі 
– «ұнатқан  қыз  үшін,  əкесіне  жеті  жыл  қызмет  еткен  жігіт» 
(Жақып  пайғамбар  заманында  бар), «ғашық  қыз  бен  жігіт, 
олардың  өлімі», «бейіт  басына  гүл  өсуі» (олардың  жаны 
шөпке  ауысты)  жəне  «Оғыз  қаған  жырының»  желісі:  жер-
су  аттарының  себебін  мифтік  уақыт  пен  кеңістік  аясында 
түсіндіру,  аспан  нысандары  (Ай,  Таңсық) – біріккен  болуы 
мүмкін деген ойға келдік.
«Таһир – Зуһра»  дастанының  соңғы  жағында  Ақылбек 
Сабалұлы  неше  қиссасының  басылғанын  санамалап  берген. 
Бұл – ақын  шығармашылығын  зерттеушілерге  зор  көмек 
беретін  мағлұмат.  Əуелі  қиссаны  Ахмед  Мұхаммед  Зариф-
ұлы  деген  кісінің  татарша  нұсқасына  сүйеніп  жазғанын  ай-
тады. Одан соң:
Қазақша өлең қылып жаздым өзім,
Өзім өлсем, жоғалмас осы сөзім.
Хикаятты қиссаға айналдырып,
Қате боп кете ме деп талды көзім, – дейді.
Өз  айтуынша,  Ақылбек  жазған  қиссалар: «Ибраһим», 
«Исмағұл», «Кесік  бас», «Шаһма» («Əбушаһма»), «Сұм 
заман», «Ибраһим  Əдһам  ұғлы», «Дандан», «Хикмəт  ниғ-
мат», «Қырық уəзір», «Марғұба», «Ғабділхалим», «Қырық па-
рыз», «Бес  намаз» (бұл  екеуі  қисса  жанрына  жатпайды), 
«Мактубат», «Алтын  балық», «Сəтбек  ер», «Таһир – Зуһра», 
«Садуақас» («Қожағафан уа Садуақас» болуы мүмкін).

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: