Алматы «рауан» 1991

қүмды аударды, іиөпті аударды, сабанды аударды сияқты толып 
жатқан сөздермен тіркесіп астын үстіне қарату мағынасын біл- 
діреді. Бұл—сөздердің көп мағыналылығы тіркесте, сөйлем ішін- 
де келгенде пайда болады деген қағиданың дұрыс еместігін көр- 
сетеді.
Жеке сөздерде мағына жоқ, олардың мағынасы тіркесте, сис- 
темадағы орнына байланысты болады деушілер мен көп мағына- 
лылық сөйлем 
ішінде ғана, тіркескен сөздерімен байланысты 
туады деушілер арасында байланыс бар. Бул қағидаларды қол- 
даушылардың екеулері де сөздер жеке тұрғанда лексикалық ма- 
ғыналары болмайды деген қағиданы қолдайды, сөздердің дербес- 
тігін жоққа шығарады.
Совет тілшілерінің көпшілігі жеке сөздердің лексикалық ма- 
ғынасы барлығын мойындайды. Бірақ сол лексикалық мағынаны 
қалай анықтау керек, оның негізінде не жатады деген мәселеде 
аралары ашылып, пікір алалығы туып жатады. Бул, әрине, тілші 
ғалымдардың жеке өздеріне ғана емес философтарға да, семио- 
тиктерге де, психологтарға да, информациямен айналысатын ға- 
лымдар арасында да байқалатын жағдай. Сондай-ақ тілшілердің 
өздері де бұл мәселені бір түрлі түсінбейді. Бұл олардың зерттеу 
методтары мен көзқарастарына да байланысты. Дегенмен де сөз 
мағынасы дегенде объектив дүниедегі заттармен байланысы бар, 
қатынас қүралы ретінде қолданылатын тілдің негізгі элементін 
түсінетініміз рас. Сол үшін де тілшілер мен философтар арасында 
кен таралған анықтамалардың көпшілігі мағынаны ұғым түсінігі 
арқылы белгілеуге әрекет етеді. Мысалы, Л. О. Резников: «Біз- 
дің ойымызша, сөз шындығында да ұғымды білдіреді, яғни объ­
ектив дүниедегі заттардың бейнесін білдіреді»,— деген (Резни­
ков 58, 30) *. Эрине ұғым түсінігі мен сөздердің лексикалық ма- 
ғыналарын тең деп (Абсолют дәрежеде) сана.масақ та, бүл екі 
категория аралыгында байланыс бар деушілердің пікірінде шын- 
дық бар. Қалай демейік, бәрі бір, марксизм-ленинизм методоло- 
гиясына негізделген дәйекті зерттеуші сөз бен зат арасында таны.м 
процестерінің элементтері, оның үғыммен байланысып жатқан 
жақтары барлығын мойындайды. Бұл жерде пікір таласына се- 
бепші болып жүрген нәрсе — сөз мағынасы мен ұгым қаншалык- 
ты тең түседі немесе сөз мағынасында ұгым элементтері қанша- 
лықты бар деген нәрсе.
Совет тілшілерінің көпшілігі құптаган мәселенің бірі — сөз 
мағынасының құрамында объектив дүниедегі заттардың белгілі 
дәрежедегі сәйкес келетін көшірмесі, бейнесі бар деу. «Ең алды- 
мен, сөз мағынасы дегенде сөздердің экстролингвистикалық ба- 
ғыттағы, объектив дүниедегі заттарға, олардын катынасы мен 
түрлі қасиеттеріне қаратылган, солардық атауы ретінде қолда- 
пылуын түсінеміз»,— деп М. Д. Степанова анықтама берсе (Сте­
панова 68, 67) *, Д. Н. Шмелев: «сөз мағынасы — сол не басқа 
объектив дүниедегі заттардың бейнесі»,— деген пікір білдірген 
(Шмелев 77, 58) *. Эрине объектив дүниедегі заттар мен болыіі 
жатқан құбылыстар сөздердің тікелей лексикалык мағынасы бола
44

бермейді. Объектив дүниедегі заттар мен болып жатқан құбылыс- 
тар сөздердің лексикалық мағынасы ретінде қабылданып, қалып- 
тасқанға дейін бірнеше психологиялық этаптарды басып өтулері 
керек. Сондықтан да сөз мағынасын тек заттың не амал-әрекеттіц 
санадағы бейнесі десе, онда сөз мағынасы тілдік категория болып 
саналмастан психологиялық категория болып саналуы керек еді. 
Бұл — бірінші. 
Екіншіден, дүние жүзіндегі адамдар объектив 
дүниедегі заттарды сезінуде, түйсінуде бірі екіншісінен онша ал- 
шақ кете қоймайды, бірақ сөздердің семантикасында ондай ал- 
шақтық байқалынады. Бұл, әрине, әр халықтың мәдени деңгейіне, 
әлеуметтік даму сатысына, өмір сүрген ортасына, географиялық 
жағдайына, тіпті жеке адамдардың өмір тануына да байланысты 
сияқты. 
Салыстырыңыз: 
аринта деп аталатын австриялықтар
әкесімен туыс еркектерді ката деп атаса, нағашыларын (ер адам- 
дарын) комуна деп атайды (Леонтьев 81, 74) *. Қазіргі орыс 
тілінде бұлай бөлу жоқ, олар үшін бәрі — дядя. Бұл сияқты 
сәйкес келмеу туыстас тілдер арасында да кездеседі. Мысалы, өз- 
бек тілінде сингил сөзін еркектер де, әйелдер де қолдана береді. 
Мағынасы — өзінен жасы кіші қыз балаға байланысты қолданы- 
латын туыс атауы. Қазақ тілінде болса, еркектер өзінен жасы 
кіші қыз балаларға байланысты қарындас сөзін қолданады. Сон- 
дай-ақ жиен сөзі екі тілдің екеуінде де қолданылады. Айырма- 
шылығы сол — қазақ тілінде жиен сөзі күйеуге шыққан қыздың 
балаларына байланысты қолданылса, өзбек тілінде ағасының да, 
інісінің де, қарындасы мен әпкесінің де балаларына байланысты 
қолданыла береді.
Қорыта айтқанымызда, сөз мағынасы өте күрделі, бірнеше қа- 
баттардан құралатын тілдік категория. Сонымен лексикалық ма- 
ғына дегеніміз белгілі бір дыбыс не дыбыстар тізбегі мен шарт- 
ты, тарихй' және әлеуметтік байланысқа түскен объектив дүние- 
дегі заттардың, амал-әрекеттердің, түрлі кұбылыстардың адам 
санасындағы жалпыланған, дерексізденген бейнесі.
Сөз мағынасы объектив дүниедегі заттар мен қүбылыстардың 
толық бейнесі болып та саналмайды. Дүниедегі заттар мен зат­
тар, құбылыстар мен құбылыстар түрлі қатынаста болады. Мы­
салы, таза, ештеңемен байланыспаған қозғалыстың өзі болмай- 
ды. Қозғалыс белгілі бір кеңістікте, мезгілде болады. Айтылған- 
ның үстіне қозғалысқа түсетін субъект және қозғалыс бағытталған 
объект те болады. Осы сияқты карым-қатынастар сөз мағынасы- 
ныц құрамына еніп, бір сөздін екінші бір сөзден ажыратылып 
жатуына не байланысып жатуына себепші болады. Егер дублет 
сөздерді есепке алмасақ, кез келген сөз бірі екіншісінен әйтеуір 
бір семантикалық не семантико-грамматикалық белгісімен ерек- 
шеленіп жатады. Салыстырыңыз: семіз, жуан, толық. Бұлар сино­
ним сөздер, бірақ өзара олар да мағыналық реңктері арқылы 
ажыратылып жатады. Тіпті кейбір сөздер мағына көлемі (аума- 
ғы) жағынан тар не кең болуымен де ажыратылады. Мысалы, 

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: