Алматы «рауан» 1991

сөз мағынасының ішкі құрылымдық элементтерін жіктеп, талдагт 
көру керек.
Сөз мағыналарының деңгейі, анықтығы барлық сөздерде де 
бірдей, тең дәрежеде бола бермейді. Сол үшін де атауыш сөздер- 
дің лексикалық мағынасы мен көмекші сөздердің мағынасын тең 
санау дұрыс болмайды. Тіпті зат есімдер мен сын есімдердің, зат 
есімдер мен етістіктердің мағыналарын тең деп санау жаңсақ 
пікір топшылауынан туған қорытынды. Зат есім, сын есім, сан 
есім, етістіктерді бірін екіншісінен ажыратып тұрған олардық 
категориялы мағыналары емес, лексикалық мағынасы да. Сын 
есімнің зат есім мағынасында 
(заттанып) қолданылуы сындық 
мағынаның мүлде жоғалып, таза заттық мағынада қолданылуы- 
мен байланысты емес; бұл олардың әрі семантикалык, әрі син- 
таксистік қызметінің өзгеруімен байланысты кұбылыс.
Сөз мағынасының ара қатынастарының ашылуымен байланыс­
ты анықталынатын бір мағыналылық (моносемантизм) мен көп 
мағыналылық құбылысы бар. Әрине бұл жерде әрі практикалық, 
әрі теориялық мәселелерге байланысты пікір айтылуы керек. Бұл 
мәселе кітапта арнайы зерттелінбестен, жол-жөнекей ғана сөз 
болып өтілді.
Сонымен, сөз мағынасы да күрделі категория делінді. Демек 
сөз мағынасының құрамында объектив дүниедегі заттардың бей- 
несі, адам ойының (миының) қызметі негізінде жасалынған жал- 
пыланған, дерексізденген бейнемен бірге тіл заңдылықтарымен 
байланысты қалыптасқан мағыналық ренктер де енеді. Сондық- 
тан да дыбыс не дыбыстар тізбегі белгілі бір мағынамен байла- 
нысқанда сол тілдің заңдылығын да есепке алады. Тіл заңдылық- 
тары сөздерге жеке тұрғанда эсер етпегенімен, сөйлем қүрамына 
енгенде шешуші қызмет атқарады. Күнделікті өмірде және тілдің 
даму тарихында үздіксіз қайталана берген соң ол тілдік занды- 
лықтар мағынаның ішкі құрамына да еніп кетеді.
Сөздердің грамматикалық мағынасы
Сөз семантикасы туралы сөз болғанда, ен алдымен, оның лек- 
сикалық мағынасы ойымызда болатындығы анық. Бірақ бүл лек* 
сикалық мағына сөздің бірден бір мағынасы, басқа мағына бол­
майды деген сөз емес. Сөздін мағына құрамында лексикалық 
мағынамен бірге грамматикалық мағынаның да болатындығы 
анық. Бұл екі мағына бір сөздің бойынан табылғанымен, екеуі 
бір түрлі қызмет атқармайды. Лексикалық мағына грамматика- 
лык мағынаға қарағанда жетекші қызмет аткарады да объектив 
дүниедегі заттармен, күбылыстармен байланысып жатады. Лек- 
сикалық мағына дербес, басқа сөздердің мағынасына байланыс- 
пай-ақ өмір сүретін болса, грамматикалық мағына лексикалык 
мағынамен байланыспай өмір сүре алмайды, сөйлем қүрамында 
ғана анық бой көрсетіп, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді бай- 
ланыстырады не олардың байланысуына себепші болып дәнекср-
46

лік қызмет атқарады. Сондықтан да сөз мағынасы дегенде лекси- 
калық мағынаны көз алдымызға келтіруіміз заңды. Нақ осы 
негізде, жай көзбен қарағанда, сөздің лексикалық мағынасы 
грамматикалық мағынамен байланыспай-ақ, оған сүйенбей-ақ 
өмір сүретіндей көрінеді. Ал грамматикалық мағына болса, объ­
ектив дүниедегі заттармен, құбылыстармен байланыспайтындай, 
тек сөйлем құрамында ғана пайда болатындай көрінеді. Шынды- 
ғында да лексикалық мағына да, грамматикалық мағына да 
бір-бірімен өте тығыз байланыста болатын, екеуі де объектив 
дүниемен байланысып жататын 
құбылыстар. Айырмашылығы 
сол — лексикалық мағына объектив дүниедегі заттардың адам 
санасындағы дерексізденген бейнесімен тікелей байланысып жат- 
са, грамматикалық мағына объектив дүниедегі заттар мен кұбы- 
лыстардың бейнесімен сатылай байланысады, тілдік заңдылық- 
тарға негізделе отырып лексикалық мағыналардың көмегімені 
ғана байланысады.
Грамматикалық мағынаның табиғатын анықтауда ғалымдар 
әлі бір шешімге келе алған жоқ. Қазірше тіл білімінде даусыз, 
көпшілік құптаған нәрсе—грамматикалық мағыналардың грам- 
матикалық формалар арқылы берілетіндігі, оның бір сөзге емес 
белгілі бір сөз табына тән болатындығы. Ал грамматикалық ма- 
ғыналардың басқа мәселелерінде айтылған пікірлер арасында ал- 
шақтық, қарама-қарсылықтар бар. Мысалы, сөздердің барлығы 
бірдей лексикалық және грамматикалық мағыналарға ие болуы 
шарт па? Жоқ әлде лексикалық мағынаға ғана ие болып, грамма- 
тикалық мағынаға ие болмайтын сөздер де бар ма? Не керісінше, 
тек грамматикалық мағынаға ғана ие болған, лексикалық мағы- 
насы жоқ болатын сөздер кездесе ме деген сияқты сұраулардық 
жауабы барлық кезде де бір ізді бола бермейді. Тіпті лексикалық 
мағынасы жоқ, тек грамматикалық мағынаға ғана ие болатык 
сөздер бар деушілер де кездеседі. Мысалы, түрколог ғалымдар- 
дын біразы көмекші сөздерде лексикалық мағына жоқ, оларда 
тек грамматикалық мағына ғана бар деген тезисті ұсынады.
Көмекші сөздерде лексикалық мағына жоқ деу үстіміздегг 
ғасырдың алпысыншы не жетпісінші жылдардың жемісі емес. 
Октябрь революциясына дейінгі дәуірлерде өмір сүрген орыс тіл- 
шілерінің еңбектерінде де көмекші сөздерде лексикалық мағына 
жок деген пікірді кездестіруге болады. Мысалы, Ф. Ф. Фортунатов 
сөздерді «полные» және «частичные» деп екіге бөледі де, «частич­
ные» деген сөздердің бірінші топтан айырмасы жеке мағынаға ие 
болмауында деп есептейді (Фортунатов-1, 169) *. Автор пікірін 
ары қарай жалғастыра отырып, көмекші сөздерді күрделі сөздер- 
дің бір элементі деп те қараған. Еңбегінің басқа бір жерінде кө- 
мекші сөздерді сөз деп санаған кездерін де кездестіруге болады. 
Салыстырыңыз: «Басқа дыбыстардан ажыратылып, белгілі бір 
мағынамен байланысқан кез келген дыбыс—сөз. Мысалы, орыс 
тілінде кездесетін а — сөз, себебі бұл дыбыс бізде белгілі бір 
мағына білдіреді (союз а)»,— деген болатын (Фортунатов-1, 132). 
Ф. Фортунатовтың көмекші сөздерде лексикалық мағына жоқ,
47

грамматикалық мағына ғана бар деген пікірін A. М. Пешковский 
ары қарай дамытып, тілде мағынасыз таза формадан ғана тура- 
тын сөздер де болады деген пікірге келеді. (Пешковский 56). Бір 
ескерте кететін жағдай сол — А. Пешковский сөздерді формалы жә- 
не формасыз сөздер деп екіге бөледі. Эрине формалы, формасыз 
сөз термині тіл білімінде онша дами қоймаған. Біздің пікіріміз- 
ше формасыз, грамматикалық жақтан формаланбаған сөз бол- 
майды, бірақ грамматикалық форма қабылдамайтын да сөздер 
бар. Мысалы, түркі тілдеріндегі шылау сөздер қосымша қабыл- 
дап, белгілі бір парадигма бойынша түрленбейді, демек грамма- 
тикалық форма қабылдамайды. Бұдан шылаулар грамматикалық 
жақтан тұлғаланбаған сөз деген қорытындыға келуге болмайды. 
Кез келген сөз грамматикалық жақтан тұлғаланбаған, граммати- 
калық заңдылыққа түспеген, белгілі бір тілдің грамматикалық 
заңдылығы бойынша қалыптаспаған болады деудің өзі бекер. 
«Орыс тілінде формасыз сөз жоқ, себебі кез келген сөздің лекси- 
калық мағынасы әйтеуір бір грамматикалық категорияға негіз- 
деледі. Сондықтан да грамматикалық мағына сөздердің мағына 
құрамына енеді де сөйлеу процесінде көрінеді»,— деп жазған бо- 
латын В. В. Виноградов (Виноградов 72, 34) *.
А. 
А. Реформатский грамматикалық мағына берудің бір жолы 
ретінде «бос сөздерді» көрсеткен (А. А. Реформатскийдің термині 
бойынша «пустые слова»). Эрине, бұл жерде «бос сөз» терминін 
түсіндіру де керек сияқты. Онық үстіне «бос сөз» терминіне бе- 
рілген анықтама да жоқ. Дегенмен, кітапта берілген мысалдарға 
қарай отырып, түркі тілдеріндегі еркек, қыз сөздері (erkek kedi, 
disi kedi) бос сөз қызметін атқарады деген пікіріне көз жеткізуге 
болады (Реформатский 67, 302) *. Оқулықта автор өз пікірін 
дәлелдеу үшін ағылшын, араб және қытай тілдерінен де мысалдар 
берген. Біз олар туралы сөз еткіміз жоқ. Себебі белгілі бір тілде 
лексикалық мағына деп жүрген мағына екінші бір тілде грамма- 
тикалық мағынаның аясына енетіндігі, не керісінше, бір тілде 
грамматикалық мағына болып саналатын мағына екіпші бір тіл- 
де лексикалық мағына аясына енетіндігі аян. Сондықтан да біз 
басқа тіл материалдарын қазақ тілі заңдылықтарын дәлелдеу 
үшін тілге тиек етпек емеспіз. Түркі тілдерінің грамматикалық 
категориялары да, лексико-грамматикалық категориялары да ка­
зак тілінің грамматикалык, лексико-грамматикалык категорияла- 
рымен сәйкес келетін туыстас тілдер, казак тілінде жыныстык 
(род) белгіні көрсету үшін ұрғаиіы (ұрғашы токты), еркек (еркек 
бұзау), үл (ұл бала), қыз (кыз бала), қаниіық (каншык каскыр), 

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: