Алматы «рауан» 1991

болса, олар тіл элементтерінің қатынасы негізінде жасалынатын 
болса, онда сөз мағынасының қүрылымы туралы сөз етудің өзі 
артық болған болар еді.
Екінші бір топ ғалымдар сөз мағынасын ұғыммен байланыс- 
тырып анықтауды ұсынады. Мысалы, Л. О. Резников «Біздің 
ойымызша, сөз шындығында ұғымды білдіреді, яғни объектив дү- 
ниенің бейнесін білдіреді» (Резников 58, 30) *.. Ал И. С. Топорцев 
болса, «Лексикалық бірліктің идеялық жағы сезіну, қабылдау, 
түсінік және ұғым сияқты психологиялық ұғымның біреуімен бай- 
ланысты»,— дейді (Топорцев 75, 17) *. Эрине сөз мағынасы мен 
ұғым арасында байланыс бар дегенде аз да болса шындық бар. 
Бірак сөз мағынасы мен ұғымды тең деп, барабар қоюға болмай- 
ды. Тіл білімінде ол екі категорияны барабар санап, тең қоюшы- 
лар кездеседі. «Ешқашан да ұғымның көлемі мен мазмұны, бір 
жағынан, сөздің мағынасы мен көлемінің, екінші жағынан, ара­
сында айырмашылық болмауы керек... Сөз мағынасы — ұғым»,— 
деп көрсетеді П. С. Попов (Попов 56) *.
Сөз мағынасын талдауда оның компоненттерінің ішінде ең 
негізгісі, мағынаның ядросы болып саналатын объектив дүниедегі 
заттар мен құбылыстардың адам санасындағы бейнесімен байла- 
нысып жататын бөлшегі. Бірақ бұл тіл элементтерінің өзара түрлі 
қатынастары арқылы анықталмайды, керісінше сөздің лексика- 
лык мағынасының негізі болу керек. Совет тіл білімінде сөздің 
мағынасын осындай қатынастар арқылы яғни заттар мен объек­
тив дүниенің адам санасындағы бейнесінің арасындағы байла- 
ныстан шығаруға әрекет етушілер болған. Алдыңғы тарауларда 
көрсетілгендей түрлі қатынас арқылы мағынаны анықтау нақты- 
лы бір қорытындыға алып келе алмайды, сөз мағынасының құры- 
лымы туралы пікірімізді тереңдете алмайды. Бұл мәселе туралы 
тіл философиясымен айналысқан ғалымдарымыз да өз пікірлерін 
білдірген. Мысалы, А. А. Абромян: «Мағына ұғымды сөзге маг- 
ниттей тартатын күрделі қосындылардың (ингредиент) бір бел- 
шеи. Ұғым, өз жолымен, қалай болмасын мағынамен бірігеді»,—• 
дейді (Абромян 65, 145) *. Рас сөз мағынасын адам санасындағы 
объектив дүниенің бейнесі мен сөздердің арасындағы байланыс- 
тардан шығаруда айта қаларлықтай қателік жоқ, бірақ өте дәл 
де емес. Біріншіден, мағына объектив дүниенің адам санасында- 
ғы бейнесінен бөлініп жатқан нәрсе де емес; екіншіден, мағына 
сөзден тыс жасалмайды. Мағынасы жоқ сөз болмайды. Егер ма- 
ғынаны адам санасындағы объектив дүние мен сөз арасындағы 
қатынастардан шығаратын болсақ, онда мағына сөздің де, ұғым- 
ның да аясына енбеген болар еді.
Сөз мағынасының негізінде адам санасында жалпыланған, де- 
рексізденген объектив дүниенің бейнесі жатады дегенде біз ол 
бірден бір мағына жасайтын, 
мағынамен тең түсетін элемент 
демек емеспіз. Сондай-ақ сөз мағынасы нақтылы неше, қандай- 
қандай элементтерден құралады деген сұрауға анық жауап бере 
де алмаймыз. Себебі, біріншіден, мағына да, ұғым да нақтылы 
көзбен көріи, санауға келетін, не өлшеуге болатын конкретті зат
5—2920
65

емес. Екеуі де абстракция, сөз арқылы ғана танылатын кұбылыс, 
екіншіден мағынаныц да, ұғымның да көлемі өзгеріп тұрады. Бұл 
ұғым мен мағынаның тұрақты элементтері жоқ деген түсінікке 
алып келмеуі керек. Белгілі бір қоғам мүшелерінің барлығына 
тән алынатын мағына мен ұғымның болуымен бірге жеке адам- 
ның (айтушы мен тыңдаушының, жазушы мен оқушынын) өмір 
тәжірибесіне, 
біліміне, 
психологиялық 
қалпына 
байланысты 
айырмашылықтардың болатындығын естен шығаруға болмайды. 
Сөз белгілі бір информацияны білдіру үшін екінші бір сөзбен бай- 
ланысып, сөйлем құрамында қолданылатындығы да анык. Осын- 
дай тіркес нәтижесінде сөздер өз мағынасының бірнеше қырынан 
көрінеді. Бұрын, тіркеске түспегенде, байқалынбаған мағына бел- 
гілі бір тіркестерде анықталып, жеке мағына ретінде бой көрсете- 
ді. Қорыта айтқанымызда, сөз мағынасы бірнеше элементтерден 
құралады, бірақ объектив дүниеніц субъектив бейнесі баска ма- 
ғына компоненттеріне негіз болады.
Сөз мағынасының көп қырлылық қасиеті ғалымдардың сөз 
мағынасын түрлі жақтан талдау жасауына, түрліше топтасты- 
руына негіз болып жүр. Мысалы, А. А. Уфимцева сөздердің атқа- 
ратын қызметіне қарай, оларды үшке бөледі. «Сөз, шындығында 
да, тілдің барлық функциясын қамтиды: номинативтік (атау бо­
лу), сигнификативтік (жалпылау) және прагматикалық (эмоция- 
лык және экспрессиялык)» (Уфимцева 74, 39) *. А. А. Уфимцева- 
ныц көрсеткен мағыналарының негізінде сөз мағынасының бағы- 
тын көрсететін семалар жатыр. Э. С. Азнаурова бұларға косымша 
етіп 4-функцияны, стилистикалык функцияны косады (Азнаурова 
77, 86) *. Сөздердің лексикалық мағынасының қалыптасуында 
бұл терт элементтерден баска да элементтер катынасады. Сон- 
дықтан да басқа ғалымдар сөз мағынасына талдау жасағанда 
баска элементтерді де көрсетеді. Бір ескертетін нәрсе сол — сөз 
мағынасына талдау жасаған әр ғалым өзінше максат койып. сол 
максатка байланысты зерттеген. С. Д. Кацнельсон сөз мағына- 
сында ұғым элементтері болатындығын, мағына құрамына енетін 
ұғым элементтерін интенсионал және эстенсионал деп екіге бөледі 
(Кацнельсон 72, 138) *. Демек С. Д. Қацнельсон сөздің мағына 
кұрамында адамзатка түйсік аркылы кабылданған заттың бейне- 
сі ғана емес, ойдыц жалпылаушы кызметі негізінде пайда болған 
элементтер де бар дейді.
Сөз мағынасын аныктауда екі түрлі жолмен баруға болады. 
Біріншісі онамосиологиялык жол болып саналса, екіншісі — се- 
масиологиялык жол. Сөз мағынасын онамосиологиялык жолмен 
талдағанда сөздердіц мағынасынын объектив дүниедегі заттар- 
мен, кұбылыстармен (денотаттармен) ара қатынасын, сол заттар- 
ға берілген аттыц (сөздін) берілу принциптерін анықтаса, сема- 
сиологиялык жол сол мағынаның калыптасуын және сөз не сөз 
тіркестерінің ішкі элементтерінде калыптаскан (таным процесі 
негізінде) ұғымның калыптасу механизмін анықтайды. Екі жол- 
дың да максаты бір — сөз мағынасының күрылымдык элемент- 
терін аныктау, калыптасу жолын белгілеу, бірак зерттеу методта-
66

ры басқа. Зерттеу процесі кезінде бұл екі әдістің екеуін де толык, 
пайдалануға 
болады; семасиологиялық тәсілдің элементтерін 
онамосиологиялыіқ талдауларда пайдалануға, яки керісінше, бо- 
лады. Заттарға ат беру, бір нәрсенің атауы болудың өзіндік заң- 
дылықтары, әр тілдің өзіне тән ерекшедіктері бар. Сондықтан да 
біз семасиологиялық принципті негіз етіп алдык, бірақ онамосио- 
логиялық 
принципті де ұмытқанымыз жоқ. Семасиологиялық 
принцип сөз мағынасының құрамында объектив дүниедегі заттар 
мен құбылыстардың адам санасындағы бейнесімен, адамдардың 
ойлау процесі негізінде қалыптасқан жалпылаушы элементтермен 
астасып жататын мағыналық элементтің барлығын мойындайды. 
Сондықтан да сөз мағынасы, 
ұғым сияқты объектив дүниедегі 
заттардың жалпыланған, дерексізденген бейнесіне негізделінеді 
де, тілдік элементтермен көмкеріледі. Сөз мағынасын талдағанда, 
ең алдымен, оның тіл заңдылығы бойынша қалыптасқан мағына- 
сы мен тіл заңдылығына бағынбай генесиологиялық заңдылық- 
тар негізінде қалыптасқан элементтерінің бар екендігін естен 
шығаруға болмайды. Әрине кез келген экстролингвистикалық 
элемент мағына құрамына енгенде тіл заңдылығына бағынып, 
соның негізінде енеді. Сондықтан да акад. В. В. Виноградов «Сөз- 
дің грамматикалық мағынасы грамматиканың талқысына түседі. 
Сөз— лексикалық және грамматикалык мағыналардың құрылым- 
дық бірлігі. Сөздің лексикалық мағынасын анықтаудың өзі оған 
грамматикалық сипаттама беру»,— деп дұрыс айтқан (Виногра­
дов 72, 18) *.
С. 
Д. Кацнельсонның пікірімен ұштасып жатқан екінші бір 
бағыт бар. Ол бағыттық өкілдері сөз мағынасының құрамында 
сезімдік (эмприкалық) және сезімнен тыс жаткан (вне эмприче- 
ский) элемент бар дейді. С. Д. Кацнельсон адамға түйсік арқылы 
қабылданған сезім интенсионалдың бір бөлшегі деп қарайды. «Сол 
сезімдік бейне заттық мағынаның эмприкалық мәнін жасайды», 
дегенде осы мақсатты көздеген (Кацнельсон 72, 137). Қазіргі 
тілшілер арасында эмприкалык және эмприкалық болмаған (се- 
зім мүшелеріне түйсік туғызбаған) мағынаны ажыратушылар 
көп болмаса да, іс жүзінде, мағынаның құрылымдық элементте- 
рін талдаған кезде, оларды колдаушылар көп-ақ екендігі байка- 
лады. Тек А. И. Стернин ғана эмприкалык болмаған мағынаның 
элементтері туралы пікір айткан, баскалары ол мағына туралы 
ауыз ашпауы да осыдан. «Эмприкалык болмаған мағына бөлше- 
гінде, бір жағынан, ұғым бөлінсе, екінші жағынан ұғымға косым- 
ша косылады»,— дей отырып, И. А. Стернин орыс тіліндегі 
тетушка сөзінің мағынасын мысалға келтіреді. Оның туыстык ма- 
ғынасына косымша еркелету мәнінің барлығын көрсетеді де, оны 
эмприкалык болмаған мағына деп аныктайды (Стернин 79, 32) *. 
Әрине тілшілер арасында адамның сезім мүшелеріне түйсік ту- 
ғызбайтын, бірак сөздердің мағына кұрамына енетін элементтер- 
дің (семалардын) бар екендігін бөліп көрсетушілер табылады. 
Мысалы, Л. М. Васильев сөз мағынасына арнайы токталып, ма- 
ғынаны 
үшке бөледі: 1) эмприкалык, 2) рационалдык (ойдыц
67

қызметі арқылы пайда болатын мағына элементі), 3) конотатив- 
тік (Васильев 83, 15) *. Автор сөз мағынасынық құрылымдық эле- 
менттеріндегі эмприкалық элементі адамның сезім мүшесіне эсер 
етіп, көрнекілік-бейнелік ойлау негізінде қабылданып, ұғым негі- 
зінде қалыптасқан объектив дүниенің бейнесі ретінде анықтайды. 
Рационалды мағына абстракты ойлау негізінде пайда болады. 
Конотативті мағына бөлшегі — адамдардың көңіл-күйіне, айту- 
шының не жазушының айтылған ойға көз.қарасын білдіруімен 
байланысты болған мағына элементі. Бірақ Л. М. Васильев ерте- 
ректе жарық көрген еңбектерінің бірінде сөз мағынасын екіге 
бөліп: 1) жетекші, 2) бағыныңқы компоненттер бар деген де бо­
латын (Васильев 81, 25) *.
Қазіргі совет тіл білімінде сөз мағынасының құрамынан объ­
ектив^ дүниедегі заттармен байланысты мағына элементін (де­
нотат), адамдардың ойлау қызметі негізінде пайда болған мағына 
элементтерін (сигнификат) ажырату жиі кездеседі. Ал конота- 
тивтік мағына (кейде прагматикалық мағына да делінеді) тура- 
лы пікір әлі толық анықталынбағандықтан, нені қамтитындығы 
әлі шешілмегендіктен көп сөз болмайды. Қазіргі даусыз нәрсе 
сол, мағынасы тек объектив дүниедегі заттар мен адам ойының 
абстракциясы негізінде пайда болған мағыналық элементтерден 
ғана тұрмайды. Егер жоғарыда аты аталынған екі элемент қана 
мағына жасаса, онда мағына тіл білімі аясынан шығып, логика- 
ның не психологияның категориясы ретінде бой көрсеткен бо- 
лар еді.
Сонымен бірге көрнекті тілші ғалымдардың бір тобы Л. М. Ва­
сильев сияқты, мағынаның белгілі бір элементтері жетекші, екін- 
ші бір тобы оған көмекші, қосалқы, толықтырушы болады деген 
қағиданы ұсынады. Әрине бұл пікірде шындык бар, егер бұл тек 
сөздерге байланысты айтылған болса. И. В. Арнольд ағылшын 
тілінің стилистикасына байланысты жазған зерттеуінде тіл арқы- 
лы берілетін информацияның екі түрлі болатындығын көрсетеді. 
Информацияның бірінші түрі қатынасу актісінен (коммуникатив- 
тік акт) тыс тұрады да тек заттар туралы хабарлайды. Екінші 
түрі — қатынас 
құралынын, элементтері ретінде қатынасады 
(Арнольд 73,6) *. Кітаптың басқа бір бетінде: «Информацияның 
бірінші бөлімі сөздердің денотаттық мағынасымен сәйкес келеді 
де, ол ұғым деп аталынады. Ұғым арқылы, таным теориясынан 
белгілі, объектив дүниені сәулелендіреді, денотаттық мағына сырт- 
қы дүниемен байланысады. Пікір алысудың екінші бөлегі сөйле- 
суге қатынасушылармен, олардың жағдайларымен байланысты 
болып, конотацияға тең келеді. Оған эмоция, экспрессия, бағалау 
және мағынаның стилистикалық 
компоненттері енеді. Бірінші 
бөлім — сөзсіз, екінші бөлім — конотация-факультатив»,— деп 
жазады (Арнольд 73, 105). Егер сөз мағынасының, қүрамындағы 
грамматикалық мағынаны денотаттық магына құрамына қосып 
жіберсек (шындығында да грамматикалық мағына деп саналмай- 
тын категориялды мағынада объектив дүниедегі заттар мен қу- 
былыстардың субъектив бейнесі анық байқалынады), онда с»з
68

мағынасының адамға заттардың түйсік туғызуы негізінде қалып- 
тасқан және ойлау негізінде пайда болған мағыналық бөлшектер- 
дің барлығына сенім туғызып, түйсіктік немесе сезімдік және 
түйсік туғызбайтын, ойлау процесі негізінде пайда болған абст- 
ракты-жалпылаушы мағыналық бөлшектерден тұрады деуге бо- 
лады. Бірақ бұл жағдайда тілдің коммуникативтік қызметі есеп- 
ке алынбайды. Сондай-ақ сөздердің ауыспалы мағынасы, фразео- 
логиялық байлаулы синтаксистік шартты мағыналарында да тек 
ойлау мен объектив дүниенің бейнесіне негізделген мағыналық 
элементтер ғана бар десек, жаңылысамыз. Салыстырыңыз: қой 

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: