Алматы «рауан» 1991

лік ғалымдар сөздердің лексикалык мағынасының табиғатын 
анықтауда пайдаланып жүрген семантикалық үш бұрышты грам- 
матикалық мағынаның табиғатын анықтауда пайдаланып болмай- 
ды. Яғни сөздердің лексикалық мағынасы объектив дүниемен ті- 
келей байланыспай адам миының қызметі негізінде байланысса, 
араға ойлау процесін салса, грамматикалық мағына объектив 
дүниемен лексикалық мағына арқылы байланысады. Басқаша 
айтқанда, грамматикалық мағына лексикалық мағынаның жал- 
пылануы, дерексізденуі, әмбебапты сипатқа ие болуы арқылы ғана 
байланысады. Осы жалпылаудың негізінде грамматикалық мағы- 
на жеке сөздерге тән болмастан, белгілі бір сөздердің тобына 
(дұрысырағы — сөз табына) тән болады. Мысалы, шақтық мағы- 
на етістіктің барлығына тән болса, жекеше, көпше мағынасы 
барлық зат есімдерге тән мағына болып саналады т. б. Осы 
грамматикалық мағынаның сөздердің тобына тән болатындығы- 
нан, олардың объектив дүниедегі заттар мен құбылыстармен 
тікелей байланыспайтындығынан кей ғалымдар оларды формаль 
мағына; лексикалық мағынаның объектив дүниемен байланысын, 
соның атауы болатындығын, жеке өздері тұрып та мағынаға ие 
болатындығын ескеріп, соңғы мағынаны атауыш мағына деп ажы- 
ратуларына себепші болып жүр.
Грамматикалық мағынаны формаль мағына дегенде оны лек­
сикалык мағынаға қарсы қойып, атауыш қызметімен байланысы 
жоқ деп түсіндіреді. Шындығында да грамматикалық мағына 
объектив дүниедегі заттар мен ондағы құбылыстармен ешқандай 
байланысы жоқ па? Грамматикалық мағына туралы пікір айтқан 
ғалымдардың барлығы да бұл мәселеге тоқталып (қаласа да, қа- 
ламаса да) өз пікірлерін айтқан. Бірақ олар грамматикалық ма- 
ғынаны арнайы зерттемегендіктен не құпталған қағидаларды 
қолдайды, не грамматикалық мағынаның лексикалық мағынаға 
байланыспай өмір сүре алмайтындығын негіз етіп алады да грам- 
матикалық мағына сөйлем ішінде өмір сүреді, объектив дүниемен 
байланыспайды деген қорытындыға келеді. Қазіргі тіл білімінің 
даму деңгейі бұл мәселеге арнайы тоқталып, жан-жақты зерттеуді 
талап етеді. Бірақ біз өз мақсатымызға байланысты мәселеге 
жанай соғып, бір-екі ауыз сөз айтумен ғана шектелеміз.
Грамматикалық мағына көлемі жағынан лексикалық мағына- 
ға қарағанда кең түсінікті қамтиды да, олар іштей күрделі қабат- 
тардан құралады. Сондай грамматикалық мағыналардың бір ту- 
pi — категориялды мағына деп аталынатын мағына. О. С. Ахма- 
нова категориялды мағынаға: «Лексикалық мағынаның үстіне
қосылатын жалпыланған (дерексізденген) мағына»,— деп анық- 
тама берген (Ахманова 66,162) *. Тән алынған қағида бойынша 
зат есімніқ заттардың атауы болуы, сын есімнің заттардың сын- 
дық белгісін білдіруі, етістіктің заттың амал-әрекетін, қалпын, 
қозғалысын т. б. білдіруі зат есімнің, сын есімнің, етістіктің кате­
гориялды мағынасы делінеді. Демек бұлар да формаль мағынаның 
құрамына 
ену керек. 
Бірақ зат, заттардың түсі, дәмі, исі, 
дмал-әрекеті, объектив дүниедегі заттардық көрінісі, қозғалысы,
55

қалпы шындық емес пе? Олар біздерге байланысты емес, объектив 
қасиетке ие. Нан қандай объективті дүниедегі зат болса, сындык. 
сапа да, қозғалыс та сондай объективті қасиетке ие. Тіпті таза 
грамматикалық мағына делініп жүрген көптік, септік, тәуелдік 
жалғауларының, шақ көрсеткіштерінің т. б. мағыналары да объ­
ектив дүниемен, ондағы заттар мен құбылыстармен байланысып 
жатады.
Грамматикалық мағына мен лексикалық мағыналардың объек­
тив дүниені сәулелендіруінде теңдік жоқ. Сондай-ақ лексикалық 
мағына да, грамматикалық мағына да объектив дүниедегі заттар 
мен құбылыстарды не заттардың белгісі мен өзара қарым-қаты- 
настарын жалпылайды, бірақ лексикалық жалпылау мен грамма- 
тикалық жалпылау арасында айырмашылықтар бар, әр қайсысы- 
ның өз заңдылықтары, өз жолдары бар. Лексикалық жалпылау 
заттар туғызған түйсіктер негізінде болады. Сол түйсіктер аркы- 
лы пайда болған сигнификаттық мағынаны біртіндеп белгілі бір 
дыбыстар комплексіне таңады да сөздердің лексикалық мағына- 
сына негіз жасайды. Адамдардың қатынас құралы қызметін өтеу 
жолында сөздер ұзақ уақыт қолданылып, сан рет қайталанады. 
Нәтижеде сөз бен сөздің, сөздердің грамматикалық мағыналары 
арасындағы ұқсастықтар анықталып, ұқсас белгілер жалпылана 
береді. Осы жалпылану белгілі бір дәрежеге жеткенде ғана грам- 
матикалық мағынаның қалыптасуына жағдай жасалынады. Олар- 
дың даму жолын грамматикалық формалардың этимологиясымен 
байланысты болған зерттеулер негізінде де анықтауға болады. 
Оқулықтардары грамматикалық мағыналардың заттық мағына- 
лармен ешқандай байланысы жоқ деген қағидалар жоғарыдағы 
процестерді ескермеуден туған.
Лексикалық мағына мен грамматикалық мағыналардың қа- 
лыптасу жолдары мен заңдылықтарын теңестіруге болмайды. 
Лексикалық мағына түйсік арқылы қабылданып, адам миынық 
қызметі арқылы жалпыланған, қоғам мүшелері қүптаған, белгілі 
бір дыбыс не дыбыстар комплексімен шартты, тарихи байланысқа 
ие болған тілдік түсінік. «Сезімдік қабылдау предметті береді, 
парасат оған ат қояды. Сезімдік қабылдауда жоқ нәрсе парасатта 
да жоқ, бірақ сезімдік қабылдауда шын бар нәрсе парасатта но- 
миналды түрде, аты жағынан ғана болады»,— деген еді В. И. Ле­
нин (Ленин 29, 76) *. Грамматикалық мағына да осы еезім арқы- 
лы қабылданады, бірақ ол тікелей сезім арқылы қабылданған 
заттар мен құбылыстардың бейнесіне сүйенбейді, сөздердің лек- 
сикалық мағынасына сүйенеді. Демек лексикалық мағына дерек- 
сізденіп, жалпылық қасиетке ие болып грамматикалық мағынаға 
өтеді. Ақын мен жазушылар, ғалымдар сөз саптағанда өз мақ- 
саттарына қарай сөздердін мағынасын есептей отырып таңдайды, 
бірақ грамматикалық мағыналардын барлығын олай сұрыптай 
алмайды. Грамматикалық мағыналардың қолданылу зандылықта- 
ры жеке адамның еркінен тыс жатады. Сондықтан да Б. Н. Голо­
вин: «Шамасы, мағына жеке адамдардың бақылауына бағынбай- 
ды»,— деп дүрыс айтқан (Головин 79, 77) *.
56

3. Грамматикалык мағына өздігінен өмір сүрмейді, лексика- 
лык мағынаға негізделіп, соған жалғасып қана өмір сүреді. Бұл 
барлық грамматикалық мағынаға тән қасиет. Бұл белгіні кей 
ғалымдар басты қағида етіп алып, грамматикалық мағынада еш- 
қандай дербестік болмайды деп те жүр. Бірақ бұл грамматика- 
лык мағынаныц лексикалык мағынаға тәуелді екендігінен, грам- 
матикалык мағына сөйлем ішінде ғана пайда болады, оның негі- 
зінде таным процесімен байланысып жаткан элемент жок деген 
қорытындыға алып келетін негіз жоқ. Дегенмен де грамматика- 
лык мағынаның сөйлемнен тыс өмір сүрмейтіндігі, керегі де бол- 
майтындығы тағы да шындык. Грамматикалык мағынаның тек 
сөйлем ішінде ғана жасалынбайтындығы, таза сөздердің қатына- 
сынан ғана пайда болмайтындығы оның кұрамында объектив дү- 
ниемен байланысып жаткан мағыналык элементтердің болғанды- 
ғында жатыр. Ол туралы біз жоғарыда айтканбыз. Ал граммати- 
калық мағынаның лексикалық мағынаның жетегінде келіп, соған 
тәуелді болу касиеті мен сөйлем ішінде ғана колданылып, анык- 
талуы грамматикалық мағынаның шеңберінің өте жайылынкы, 
дерексізденген дәрежесінің өте жоғары болуынан деп түсінген дұ- 
рыс. Міне осы грамматикалык мағынаның дерексіздену дәрежесі- 
нің күшті болуы, шеңберінің өте жайылыңқы болуы оның белгілі 
бір лексико-грамматикалык топтағы сөздердің барлығына (тым 
болмағанда көпшілігіне) бірдей тиісті болуына себепші болған. 
Мысалы, шак және «өсемше категорияларының етістіктердің бар- 
лығына бірдей тиісті болуы сиякты.
4. Егер лексикалык мағына мен грамматикалык мағыналар- 
дың ара қатынасын салыстырып қарайтын болсак, лексикалык 
мағыналар жеке сөздерге тән болады да олар сан жағынан көп 
болады. Ал грамматикалык мағына ондай қасиетке ие емес, сан 
жағынан шектелінген. Сондықтан да тіл білімінде лексикалык 
мағына белгілі бір зат не кұбылыстардың атауы ретінде кол- 
данылады деп, грамматикалык мағынаны, жалпы дерексізденген, 
белгілі бір сөз таптарының барлығына тән мағына деп көрсетеді 
(Русский 79, 59) *. Грамматикалык мағынаның сан жағынан аз 
болуы (Милославский 81, 17—21) *. сөздердің өзара тіркесінін, 
біршама тұрақты болуына, сөйлем кұрамының бірыңғай болуына 
жағдай жасайды. Бірақ бұл жерде грамматикалык мағынамен 
байланысып жататын, одан күрделірек түсінік-тілдік норма да 
ыкпалын тигізетіндігі анык.
Тіл теориясын жасаушы ғалымдар барлык грамматикалык ма- 
ғынаның калыптасу заңдылығын, олардың даму этаптарын толык 
көрсетіп бере алатын еңбек жазып, заңдарын аныктап бере алған 
жок. Грамматикалык мағыналар мен категориялар туралы жа- 
зылған еңбектерде азын-аулак пікір айтылып, жалпы заңдылык- 
тар көрсетілген. Көпшілік ғалымдар грамматикалык мағына лек­
сикалык мағынаның негізінде жасалынатындығын, грамматикалык 
форманың жеке сөздердің мағынасының дерексізденуі, тұлғасы- 
ның ыкшамдалынуы нәтижесінде пайда болатындықтарын мойын- 
дайды (Серебренников 55; Будагов 55; Головин 73; Бондарко 76)*.
57

Түркі тілдеріндегі барлық қосымшалардың этимологиясын ашып, 
олардың мағыналарының даму жолдарын көрсетіп бере алмасақ 
та этимологиясы анықталған қосымшаларға сүйене отырып, азын- 
аулақ пікір айтуға болады. Салыстырыңыз: қазақ тіліндегі ауыс- 
палы осы шақтың қосымшасы болып саналатын -ады, -еді (III 
жақта) жұрнағы дағдылы амал-әрекетті білдіріп, әрі осы шақ, 
әрі келер шақ мағынасында қолданыла алады. Негізінен *ады, 

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: